Οι βαλκανικές χώρες υποφέρουν στο σύνολό τους από μακροχρόνια δημογραφική κρίση, η οποία επιτείνεται από τη μαζική έξοδο Βαλκάνιων μεταναστών, κυρίως νέων και μορφωμένων, προς τις χώρες της Δύσης. Αυτή η έξοδος, που έχει λάβει και τη μορφή “διαρροής εγκεφάλων” (brain drain), επιβραδύνει τους εν δυνάμει αναπτυξιακούς ρυθμούς των βαλκανικών χωρών, ενώ υποθηκεύει το μέλλον τους, οικονομικά αλλά και κοινωνικά, θέτοντας ολόκληρη την περιοχή στο περιθώριο του παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας, ως ζώνη χαμηλής προστιθέμενης αξίας.

Συνολικά υπολογίζεται πως όλες οι βαλκανικές χώρες μαζί με την Ελλάδα (εκτός Τουρκίας της οποίας μόνο το 5% του εδάφους βρίσκεται στα Βαλκάνια), χάνουν κάθε χρόνο περίπου 250.000 κατοίκους, μόνον από τη υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων. Αν μάλιστα υπολογιστεί και η διαρροή των Βαλκάνιων μεταναστών προς το εξωτερικό, η οποία κάποιες χρονιές ξεπέρασε το μισό εκατομμύριο ετησίως, τότε ο συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων οδηγεί σε μείωση του βαλκανικού πληθυσμού κατά πέντε εκατομμύρια περίπου ανά δεκαετία ή μια Ελλάδα κάθε είκοσι χρόνια! Τέτοιες πληθυσμιακές απώλειες η περιοχή μας δεν είχε ούτε κατά τη διάρκεια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Και φυσικά ο πληθυσμός που παραμένει στα Βαλκάνια είναι χαμηλότερων δεξιοτήτων και μορφωτικού επιπέδου, αλλά και πολύ πιο γερασμένος, συντηρητικός και απαισιόδοξος για το μέλλον…

Μια πόλη που αντιστέκεται επιτυχώς στο «βαλκανικό σύνδρομο»

Αυτή η ζοφερή δημογραφική εικόνα είναι παρόμοια σχεδόν σε όλα τα Βαλκάνια και τη νοτιοανατολική Ευρώπη γενικότερα, επηρεάζοντας αρχικά την ύπαιθρο και τα χωριά, αλλά πλέον και τις μικρές πόλεις και τα περιφερειακά αστικά κέντρα, αφήνοντας για την ώρα αλώβητες μόνον τις πρωτεύουσες των χωρών, που διατηρούν τον πληθυσμό τους σταθερό ή τον αυξάνουν λιγάκι απομυζώντας τους τελευταίους δημογραφικούς χυμούς των επικρατειών τους. Παντού λοιπόν η κατάσταση ίδια στα Βαλκάνια. Δημογραφική κρίση και γήρανση, μαζική έξοδος νεολαίας και brain drain, συντηρητισμός και απαισιοδοξία για το μέλλον. Παντού; Όχι! Υπάρχει μια πόλη στα Βαλκάνια, που αντιστέκεται με επιτυχία σε όλο αυτό το παρακμιακό σύνδρομο. Μια πόλη, που κατάφερε όχι μόνο να κρατήσει τους νέους της, αλλά και να αντιστρέψει το φαινόμενο του brain drain, προσφέροντας περισσότερες ευκαιρίες για καλύτερη ζωή από ό,τι η μετανάστευση στο εξωτερικό. Το όνομα της είναι Κλουζ-Ναπόκα (Cluj Napoca). Ας τη γνωρίσουμε και ας μάθουμε πιο είναι το “μυστικό” της επιτυχίας της.

Μια πολυπολιτισμική ιστορία

Με πληθυσμό που φτάνει τις 320.000 κατοίκους το Κλουζ-Ναπόκα είναι η πρωτεύουσα της Τρανσυλβανίας και η τέταρτη μεγαλύτερη πόλη της Ρουμανίας. Το ιστορικό κέντρο του Κλουζ, που ιδρύθηκε στις αρχές του 13ου αιώνα με το γερμανικό όνομα “Κλάουζενμπεργκ”, περιέχει πολλά στοιχεία Σαξονικού και Ουγγρικού πολιτισμού. Είναι μια πόλη με έντονα πολυπολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Το Κλουζ άνηκε επί αιώνες στον κόσμο της Αψβουργικής κεντρικής Ευρώπης. Ενσωματώθηκε στη Ρουμανία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (Α’ Π.Π.), διατηρώντας όμως την ιδιαίτερη ταυτότητά της. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Β’ Π. Π.) η Ρουμανία, όπως και η μισή Ευρώπη εξαφανίστηκε ξαφνικά μέσα στη σοβιετική καταχνιά. Το 1989 όμως ο φρέσκος αέρας της επανάστασης και των δημοκρατικών αλλαγών σάρωσε τα πάντα…

Η πλούσια ιστορία και τα μνημεία του δεν εμποδίζουν το Κλουζ να είναι ταυτόχρονα μια πόλη σύγχρονη και δυναμική, στραμμένη προς το μέλλον. Οι κάτοικοι του Κλουζ είναι περήφανοι για την πολιτιστική και πολυπολιτισμική παράδοση της Μεσευρώπης. Συνεχίζουν να την ακολουθούν και, παρά την παρένθεση του κομουνισμού, αισθάνονται πως ανήκουν πολιτιστικά στη Δύση, αν και τμήμα της Ρουμανίας.

Το Κλουζ είναι ένα μικρό “χωνευτήρι” πολιτισμών και ιδεών. Όπου “μαγειρεύονται” παλιά και νέα υλικά, που προσφέρονται μ’ έναν “εξωτικό” τρόπο. Η πόλη πατάει στο παρελθόν, αλλά σχεδιάζει το μέλλον. Ο χαμένος κοσμοπολιτισμός του Κλουζ άρχισε σταδιακά να επιστρέφει μετά το 1990, προσφέροντας έτσι μια δεύτερη ευκαιρία στην πόλη, και ιδιαίτερα στη γενιά των νέων, που έπειτα από την κλειστοφοβική περίοδο Τσαουσέσκου, μπορούσαν πλέον ελεύθερα να ανοίξουν τα φτερά τους προς τον έξω κόσμο.

Επένδυση στον πολιτισμό, στην εναλλακτική σκηνή και στις καινοτομίες

Αυτό που κάνει πολύ ιδιαίτερο το σημερινό Κλουζ, προσδίδοντας του συγκριτικά πλεονεκτήματα και υψηλή προστιθέμενη είναι η επένδυση του στον πολιτισμό και στους νέους. Είναι η πόλη των πολιτιστικών εκδηλώσεων και των φεστιβάλ. Της εναλλακτικής ροκ σκηνής της Ρουμανίας, της ηλεκτρονικής μουσικής αλλά και του χορού. Των Visual Arts και των πρωτοποριακών Performance. Пερισσότεροι από ένα εκατομμύριο επισκέπτες απολαμβάνουν τα φεστιβάλ και τις εκδηλώσεις που γίνονται από τον Μάιο μέχρι τον Οκτώβριο. Η πόλη πάλλεται στους ρυθμούς και στην ενέργειά τους…

Ένα από τα αγαπημένα στέκια των νέων καλλιτεχνών και των διανοούμενων της πόλης είναι πρωτοποριακό μπαρ “Αίνιγμα”. Είναι το πρώτο “Kinetic Steampunk” μπαρ της Ρουμανίας. Το καφέ-μπαρ “Αίνιγμα” είναι μοναδικό παγκοσμίως, αφιερωμένο στην Steampunk τέχνη. Οι δύο Ρουμάνοι σχεδιαστές του, ο Αλεξάντρου Τόχοταν και ο Ζόλταν Ζελένιακ, εργάστηκαν δύο ολόκληρα χρόνια για την κατασκευή του. Έβαλαν όλη την τεχνική και την Τέχνη τους, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα που θυμίζει κόσμο του Γκίγκερ. Ένα θαύμα βιο-μηχανικού σχεδιασμού. Εδώ συχνάζει και ο Στέφαν Τεϊσάνου, διευθυντής του Πολιτιστικού Κέντρου της πόλης, που μας μίλησε για την καλλιτεχνική άνθησή της…

Το Κλουζ έχει εξελιχθεί τα τελευταία χρόνια σε μια όαση τεχνολογίας, καινοτομίας, έρευνας και εναλλακτικής τέχνης. Δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα αρκετά στέκια, όπως το “Αίνιγμα” και το “Βόρμπε”, όπου συναντώνται ανήσυχες παρέες δημιουργών, καλλιτεχνών αλλά και πληροφορικάριων που ανταλλάσσουν ιδέες και συγκροτούν πυρήνες δημιουργικότητας. Μεταγγίζουν έτσι τα όνειρά τους στην πραγματικότητα.

Ecosystem Vs Egosystem

Το κυρίαρχο αναπτυξιακό μοντέλο της πόλης, μας εξηγεί η Οάνα Μπουζάτου, λέγεται Ecosystem, και βασίζεται στη συνεργασία και από κοινού συμμετοχή, σε περιβαλλοντικά φιλικά και καινοτόμα projects ,του Δημοσίου τομέα με τον ιδιωτικό και τα Πανεπιστήμια, σε αντιπαράθεση με το παραδοσιακό Egosystem, όπου ο καθένας ήταν μόνος του και λειτουργούσε ανταγωνιστικά, σχεδόν εχθρικά απέναντι στους άλλους.

Ο Βάιντα Άλιν, που είναι διοργανωτής του “Jazz In The Park”, μας εξηγεί το “μυστικό της επιτυχίας” του Κλουζ. Το Κλουζ, που ήταν πάντα η άτυπη πρωτεύουσα της Τρανσυλβανίας, αποτελούσε επί αιώνες τμήμα της Ουγγαρίας και, στη συνέχεια, της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας. Γι’ αυτό είναι γεμάτο με αναγεννησιακά, μπαρόκ και νεο-γκόθικ αξιοθέατα της Αψβουργικής εποχής. Οι περισσότεροι κάτοικοί του ήταν κυρίως Ούγγροι και Σάξονες, καθώς οι Ρουμάνοι κατοικούσαν στην ύπαιθρο. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο όμως η πόλη “εκρουμανίστηκε” πληθυσμιακά. Παρέμεινε ωστόσο πολιτισμικά μια Κεντροευρωπαϊκή πόλη, με τις όπερες και τα μουσεία της.

Η νέα καλλιτεχνική σχολή του Κλουζ

Στο Μουσείο Τέχνης συναντάμε τον Νταν Μπρέαζ, που μας μίλησε για την μεγάλη εικαστική παράδοση της πόλης. Το υπόγειο του Μουσείου Τέχνης λειτουργεί ταυτόχρονα και σαν γκαλερί, που φιλοξενεί έργα σύγχρονων καλλιτεχνών της πόλης. Η Τέχνη λάμπει σαν Φως στο Σκοτάδι της καθημερινής βαρβαρότητας. Εκεί συναντήσαμε τον Φλόριν Γκεράσιμ, επιμελητή της γκαλερί,που θα μας μίλησε για τη νέα καλλιτεχνική σχολή του Κλουζ. Το Κλουζ είναι μια πόλη με μεγάλη παράδοση στη μόδα. Αυτή συνεχίζεται μέσα από τους νέους σχεδιαστές μόδας, που βγάζει το Πανεπιστήμιο της. Έργα τους παρουσιάζονται σ’ αυτή την έκθεση, που φιλοξενείται μέσα στο Μουσείο Τέχνης.

Ακουμπώντας στους τοίχους ενός παλιού Σαξονικού πύργου η θρυλική γκαλερί “Plan B”, ανακαινίζεται για να υποδεχθεί νέες μορφές Τέχνης. Η Τέχνη είναι μια μεταφυσική εξέγερση μεταφερμένη σε επίγεια επίπεδα. Εδώ συναντήσαμε τον γνωστό καλλιτέχνη Μιχάη Ποπ, που που μας εξήγησε γιατί η καλλιτεχνική σχολή της πόλης είχε αυτή την εντυπωσιακή εξέλιξη.

Η μεγαλύτερη Πανεπιστημιούπολη της Ρουμανίας

Το Κλουζ διαθέτει σήμερα τη μεγαλύτερη Πανεπιστημιούπολη της Ρουμανίας με περίπου πενήντα χιλιάδες φοιτητές. Με τη συμμετοχή και των φοιτητών σε πολλές δραστηριότητες, η δημιουργικότητα και η ενέργεια διαχέεται παντού, συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη της πόλης. Εδώ βρίσκει κανείς όλες σχεδόν τις ειδικότητες και τα μαθήματα γίνονται στα Ρουμανικά, Ουγγρικά, Γερμανικά και Αγγλικά.

Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση έχει μακρά ιστορία στο Κλουζ. Ξεκίνησε το 1581 με τους Ιησουίτες, αλλά το πρώτο Πανεπιστήμιο ιδρύθηκε το 1872 από τον Αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ. Σήμερα Πανεπιστήμια όλων των ειδικοτήτων βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορα σημεία του κέντρου της. Διαχέουν ζωή, ενέργεια και ιδέες σε όλη την πόλη.

Αλλά η λατρεία της όπερας παραμένει…

Χάρη στο μέγεθος, στη θέση και στην ιστορία του, το Κλουζ θεωρείται ιδανικό φυτώριο για κάθε μορφή Τέχνης. Προσφέρει απομόνωση αλλά και έμπνευση. Οι κάτοικοι του Κλουζ, όπως και των περισσοτέρων πόλεων της πρώην Αψβουργικής Αυτοκρατορίας, κυριολεκτικά λατρεύουν την Όπερα. Η πόλη διαθέτει δύο όπερες, μια ρουμανική και μια ουγγρική, και αυτό αποτελεί ένα ακόμη δείγμα συνύπαρξης και κοσμοπολιτισμού, όπως μας λέει και ο Κρίστιαν Αβραάμ, υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Ρουμανικής Εθνικής Όπερας…

Στο Ιστορικό Μουσείο του Κλουζ, που βρίσκεται στο κέντρο του, υπάρχουν εκθέματα όλων των εποχών. Ωστόσο η “χρυσή εποχή” θεωρείται ο 15ος αιώνας όταν γεννήθηκε εδώ ο θρυλικός βασιλιάς της Ουγγαρίας, Ματίας Κορβίνους. Το Μουσείο, που δεν εστιάζεται μόνον στο Κλουζ αλλά και σε όλη την Τρανσυλβανία, φιλοξενεί πολλές και σημαντικές συλλογές. Από την προϊστορική εποχή μέχρι τους Δάκες και τους Ρωμαίους κι από τους Ούγγρους του Μεσαίωνα μέχρι τη σύγχρονη εποχή της ένωσης με τη Ρουμανία.

Παρουσιάζονται εκθέματα λαϊκού πολιτισμού καθώς και φωτογραφίες του 19ου αιώνα από την εθιμοτυπία του κυνηγιού της τοπικής Αριστοκρατίας. Αυτό το Μουσείο αποτυπώνει τη μακρά παράδοση της πολυπολιτισμικότητας της Τρανσυλβανίας, που συνεχίζεται ως τις μέρες μας.

Η «Τεχνόπολη» της Ρουμανίας

Πέρα από το πλούσιο ιστορικό παρελθόν του, το δυναμικό Κλουζ είναι πάνω από όλα μια σύγχρονη “Τεχνόπολη” της Ρουμανίας. Μια όαση δημιουργικότητας, καινοτομίας, έρευνας, νέων τεχνολογιών και Τέχνης. Ένα θετικό παράδειγμα για όλα τα Βαλκάνια. Είναι μια πόλη που κατάφερε να κάνει ένα μεγάλο βήμα προς το μέλλον. Να αντιστρέψει ακόμη και τη “διαρροή εγκεφάλων”, σύμφωνα με τον ο Μιρτσεά Βάνταν, επικεφαλής της κοινότητας των Startups” της πόλης. Πολλοί Ρουμάνοι, που πριν εργάζονταν σε μεγάλες εταιρείες πληροφορικής και λογισμικού στο Λονδίνο, στις ΗΠΑ και αλλού, επιστρέφουν πλέον στο Κλουζ, για να ζήσουν, να δημιουργήσουν και να καινοτομήσουν, διασυνδεδεμένοι με όλο τον κόσμο και τηλε-εργαζόμενοι, σε ένα περιβάλλον πιο ποιοτικό, οικονομικά προσιτό και προπαντός ανθρώπινο. Έτσι το σημερινό Κλουζ μοιάζει μ’ ένα μοντέλο, βιώσιμο και πετυχημένο, που θα ήταν ευχής έργον αν μπορούσαν να το μιμηθούν κι άλλες μικρομεσαίου μεγέθους βαλκανικές πόλεις.

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.