Η Αγία Σοφία είναι μία και μοναδική στον κόσμο. Είναι κάτι παραπάνω από εκκλησία. Πρόκειται για ένα σύμβολο του Χριστιανισμού και ένα ιστορικό αρχιτεκτονικό οικοδόμημα υψηλής πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής αξίας. Η πρόσφατη μετατροπή της, για δεύτερη φορά στην ιστορία της, σε μουσουλμανικό τέμενος μπορεί να πλήγωσε τους Χριστιανούς Ορθόδοξους ανά τον κόσμο, αλλά αυτό δεν τους εμπόδισε να προσπαθούν συνεχώς να κατασκευάζουν ναούς, που θα μπορούσαν να συγκριθούν σε μέγεθος και ομορφιά με την Αγία Σοφία.

Ο «Γολγοθάς» της κατασκευής της σέρβικης «Αγίας Σοφίας»

Οι Σέρβοι προσπαθούν να κατασκευάσουν τη δική τους «Αγία Σοφία» εδώ και δεκαετίες. Πρόκειται για τη γιγαντιαία εκκλησία του Αγίου Σάββα στο Βελιγράδι -το «τάμα του έθνους» για τους Σέρβους. Ξεκίνησε να κατασκευάζεται τη δεκαετία του 1930 και το κτίσιμό της ολοκληρώθηκε το 2004 (απαιτήθηκαν άλλα 16 χρόνια για την ολοκλήρωση και της εσωτερικής της διακόσμησης). Χρειάστηκαν δηλαδή 85 περιπετειώδη χρόνια ώστε να ολοκληρωθεί. Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες εκκλησίες στον κόσμο και σίγουρα η μεγαλύτερη ορθόδοξη εκκλησία στα Βαλκάνια. Η κατασκευή του ναού του Αγίου Σάββα βρέθηκε στη δίνη κοσμογονικών ιστορικών γεγονότων που εμπόδισαν την έγκαιρη ολοκλήρωση της.

Αν και η ιδέα της κατασκευής της, ως «τάμα» του σέρβικου έθνους, προέκυψε κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, εφόσον η Σερβία είχε γίνει πλέον ανεξάρτητη, τα θεμέλια της μπήκαν στο λόφο Βράτσαρ του Βελιγραδίου το 1935. Ο τόπος αυτός επιλέχθηκε γιατί πιστεύεται πως εκεί, το 1594, οι Οθωμανοί κατακτητές έκαψαν εκδικητικά τα λείψανα του Αγίου Σάββα, του μεγαλύτερου Σέρβου Άγιου. Συγκεκριμένα, όταν το 1594 οι Σέρβοι του Βανάτου εξεγέρθηκαν κατά των Οθωμανών έχοντας ως «σημαία» τους τη μορφή του Αγίου Σάββα, οι Τούρκοι εκδικήθηκαν με την αποτέφρωση των λειψάνων του Αγίου Σάββα στον λόφο Βράτσαρ στο Βελιγράδι.

Τρεις αιώνες αργότερα οι, ανεξάρτητοι πλέον, Σέρβοι άρχισαν να συγκεντρώνουν χρήματα από δωρεές για να ξεκινήσουν την κατασκευή του μεγαλύτερου ορθόδοξου ναού προς τιμήν του αγαπημένου τους αγίου. Εξ αρχής υπήρχαν προβλήματα χρηματοδότησης, αλλά εκείνο που σταμάτησε την κατασκευή ήταν η εισβολή το 1941 της ναζιστικής Γερμανίας στη Γιουγκοσλαβία και η σκληρή κατοχή που ακολούθησε. Μετά τον πόλεμο στην κομουνιστική Γιουγκοσλαβία δεν υπήρχε χώρος για ορθόδοξες μέγα-κατασκευές και ο Τίτο έβαλε ταφόπλακα στο όλο σχέδιο.
Μετά το θάνατο ωστόσο του Τίτο και συγκεκριμένα στα μέσα της δεκαετίας του 1980 το όλο σχέδιο επανεκκινήθηκε, ταυτόχρονα με την αναβίωση του σερβικού εθνικισμού.

Έτσι, τον Μάιο του 1985, ο Πατριάρχης Γερμανός και οι Σέρβοι επίσκοποι πραγματοποίησαν την εναρκτήρια τελετή στην εκκλησία Αγίου Σάββα, παρουσία περίπου 100.000 Σέρβων. Αυτή η μαζική εκδήλωση θεωρήθηκε από πολλούς ως η «αρχή του τέλους» του κομμουνιστικού συστήματος, όχι μόνον στη Σερβία και στη Γιουγκοσλαβία, αλλά και στην Ανατολικής Ευρώπη. Η κατασκευή της εκκλησίας προχώρησε με εντατικούς ρυθμούς στα χρόνια του Μιλόσεβιτς και μέχρι το 1989 ανυψώθηκε και ο κεντρικός θόλος, βάρους 4.000 τόνων.

Κρατική χρηματοδότηση, δωρεές και τα «γραμματόσημα του Αγίου Σάββα»

Ακολούθησε η, καταστροφική για τη Σερβία, δεκαετία του 1990, με τους γιουγκοσλαβικούς πολέμους, το εξοντωτικό εμπάργκο και τους Νατοϊκούς βομβαρδισμούς του 1999, που πάγωσε κάθε κατασκευή σχετικά με την εκκλησία του Αγίου Σάββα.

Μετά τις δημοκρατικές αλλαγές στη Σερβία και την πτώση του καθεστώτος Μιλόσεβιτς το 2000, οι εργασίες άρχισαν και πάλι να επανεκκινούνται αν και έλειπαν τα απαραίτητα κεφάλαια. Ο νέος πρωθυπουργός της Σερβίας, Ζόραν Τζίντζιτς, ο οποίος δολοφονήθηκε το 2003, και ο Πατριάρχης, Παύλος, αφού ανανέωσαν τις σχέσεις Εκκλησίας-Κράτους, αποφάσισαν να συνεχίσουν την κατασκευή του καθεδρικού ναού. Εκτός από δωρεές ιδιωτών η κατασκευή θα χρηματοδοτούνταν πλέον επίσημα κι από το σερβικό κράτος με διάφορους τρόπους.

Ένας από αυτούς ήταν και έκδοση ειδικών γραμματοσήμων, τα έσοδα των οποίων θα πήγαιναν αποκλειστικά στη χρηματοδότηση της ολοκλήρωσης της κατασκευής του Αγίου Σάββα.

Έτσι η εξωτερική κατασκευή του ναού ολοκληρώθηκε το 2004, αλλά οι εσωτερικές εργασίες χρειάστηκαν άλλα 16 χρόνια και ολοκληρώθηκαν το 2020.

Το εσωτερικό του ναού, που έχει εμβαδόν 15.000 τετραγωνικά μέτρα, διακοσμήθηκε από μοναδικά ψηφιδωτά και αγιογραφίες, που ολοκληρώθηκαν με την οικονομική συνδρομή της Ρωσίας και την εργασία Ρώσων καλλιτεχνών και αγιογράφων, επισφραγίζοντας την παραδοσιακή σχέση φιλίας και συμμαχίας της Σερβίας με την ομόδοξη Ρωσία.

Το κόστος κατασκευής και σκάνδαλα

Η κατασκευή του καθεδρικού ναού του Αγίου Σάββα έχει κοστίσει ως τώρα περίπου 100 εκατομμύρια ευρώ. Από αυτά τα 50 εκατομμύρια ευρώ ήταν το κόστος της εξωτερικής κατασκευής. Άλλα 40 εκατομμύρια κόστισαν τα μωσαϊκά, οι αγιογραφίες και οι εικόνες, ενώ άλλα 10 εκατομμύρια ευρώ κόστισαν οι υπόλοιπες εσωτερικές εργασίες και ο εξοπλισμός. Από αυτά το σερβικό κράτος κάλυψε κάτι λιγότερο από το μισό κόστος, οι ρωσικές πηγές συνεισέφεραν περίπου 10 εκατομμύρια ευρώ, ενώ τα υπόλοιπα συγκεντρώθηκαν από δωρεές ιδιωτών και επιχειρήσεων.

Αυτά τα τεράστια ποσά που διακινήθηκαν για την κατασκευή του ναού προκάλεσαν διαμάχες και κατηγορίες περί κατάχρησης. Μάλιστα το 2015, ορισμένοι από τους Σέρβους κληρικούς του καθεδρικού ναού κατηγορήθηκαν για κλοπή μετρητών που προορίζονταν για την εκκλησία, αναγκάζοντας τον Πατριάρχη Ειρηναίο να τους αντικαταστήσει όλους.

Ωστόσο υπάρχουν και σκάνδαλα, που σχετίζονται με τους διαχειριστές του ναού. Το 2017 ο Αρχιμανδρίτη Σάριτς, που διορίστηκε ως κοσμήτορας του ναού, είδε τη φήμη του να αμαυρώνεται όταν αποκαλύφθηκε πως ήταν ταυτόχρονα και πνευματικός της δημοφιλούς τραγουδίστριας του Τούρμπο φολκ Σβετλάνα Ραζνατόβιτς, γνωστής ως Τσέτσα, που δεν είναι άλλη από την χήρα του διαβόητου Σέρβου παραστρατιωτικού, κακοποιού και εγκληματία πολέμου, Ζέλικο Ραζνατόβιτς, του διαβόητου «Αρκάν», ο οποίος δολοφονήθηκε το 2000. Ο ίδιος Αρχιμανδρίτης κατηγορήθηκε το 2020, για την απαγωγή και τον ξυλοδαρμό φοιτητή Καλών Τεχνών στο Βελιγράδι, εξαιτίας της σχέση του με τη φίλη του φοιτητή.

Θυρανοίξια και πολιτική εργαλειοποίηση

Με τον πανύψηλο θόλο του, ύψους 27 μέτρων και βάρους 4.000 τόνων, ο καθεδρικός ναός του Αγίου Σάββα κυριαρχεί στον ορίζοντα του Βελιγραδίου και έχει εξελιχθεί στο σημαντικότερο τοπόσημο της σερβικής πρωτεύουσας. Τα επίσημα εγκαίνια του, που θα γίνουν τις επόμενες εβδομάδες, αναμένεται να αποτελέσουν ένα γεγονός, περισσότερο πολιτικής σημασίας για την κυβέρνηση Βούτσιτς, παρά θρησκευτικής. Αναφερόμενος στην Αγιά Σοφία της Κωνσταντινούπολης, την πιο διάσημη βυζαντινή εκκλησία στον κόσμο και επίκεντρο του Ορθόδοξου Χριστιανισμού για πολλούς αιώνες, ο Πρόεδρος της Σερβίας, Αλεξάνταρ Βούτσιτς, χαρακτήρισε το ναό του Αγίου Σάββα ως τη «νέα Αγία Σοφία».

Σε μια χώρα όπου η θρησκευτική πίστη και η εθνική ταυτότητα είναι αλληλένδετες (π.χ. για να θεωρείται κανείς Σέρβος, δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα καθολικός ή μουσουλμάνος, παρά μόνον ορθόδοξος), το επίσημο άνοιγμα αυτού του γιγαντιαίου νέου καθεδρικού ναού, που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Σάββα, αναμένεται να χρησιμοποιηθεί εργαλειακά από τη σερβική κυβέρνηση, όχι μόνο για να τονώσει το ηθικό και την εθνική υπερηφάνεια των Σέρβων, αλλά και ως «καρότο» για να αποπλανήσει την κοινή γνώμη της Σερβίας από τους συμβιβασμούς, που έχει υποσχεθεί να κάνει με την Συμφωνία της Ούάσιγκτον (Σεπτέμβριος 2020) στο ζήτημα του Κοσόβου.

Η διαπλοκή της εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας και η εκμετάλλευση τους από την κυβέρνηση Βούτσιτς

Από τα 7 εκατομμύρια των κατοίκων της σημερινής Σερβίας το 88% αυτοπροσδιορίζονται ως Σέρβοι Ορθόδοξοι, αλλά μόνον το 7% πηγαίνουν κάθε βδομάδα στην εκκλησία. Με άλλα λόγια προτιμούν να επιδεικνύουν συχνά τη θρησκευτική τους ταυτότητα στους άλλους, παρά να προσεύχονται, να διαβάζουν τη Βίβλο ή να πηγαίνουν στην εκκλησία.

Σύμφωνα με έρευνα του 2016 για το Pew Research Center, σχεδόν το 95% των Σέρβων είναι περήφανοι που είναι Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Η Σερβία βέβαια δεν είναι η εξαίρεση. Παρόμοια ποσοστά παρατηρούνται και σε άλλες βαλκανικές και ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, όπου η εθνική και θρησκευτική ταυτότητα συμπλέκονται, ακόμα κι όταν οι λεγόμενοι πιστοί δεν ασκούν πρακτικά τα θρησκευτικά τους καθήκοντα.

Το γεγονός αυτό το εκμεταλλεύονται φυσικά και οι πολιτικοί. Στη Σερβία το κράτος χρησιμοποιεί συχνά την Εκκλησία για εσωτερική και εξωτερική πολιτική εργαλειοποίηση, ώστε να κερδίσει πολιτικούς πόντους. Ειδικά ο πρόεδρος Βούτσιτς έχει καλλιεργήσει στενές σχέσεις με την Εκκλησία, προσφέροντας της άφθονες κρατικές χρηματοδοτήσεις, για να εξασφαλίσει την υποστήριξή της στις πολιτικές του, ειδικά σε σχέση με το Κόσοβο, το οποίο ενδιαφέρει έντονα την σέρβικη Εκκλησία, λόγω και του μεγάλου αριθμού των σέρβικων ορθόδοξων μοναστηριών και περιουσιών που βρίσκονται εκεί. Ως αντάλλαγμα για τις χρηματοδοτήσεις η σέρβικη κυβέρνηση αναμένει ότι η Εκκλησία θα είναι σύμμαχος της. Γι’ αυτό και ο Αλεξάνταρ Βούτσιτς κόπτεται να ολοκληρώσει τον καθεδρικό ναό του Αγίου Σάββα κατά τη διάρκεια της θητείας του.

Τα κοινά συμφέροντα ενώνουν

Η σέρβικη Εκκλησία αναγνωρίζει φυσικά αυτήν τη στρατηγική εκ μέρους της κυβέρνησης, και την εργαλειοποιησή της για εσωπολιτικά και γεωπολιτικά παιχνίδια, ωστόσο επειδή έχει τα δικά της συμφέροντα δεν θέλει να έρθει σε ρήξη μαζί της για το Κόσοβο, ενώ επιθυμεί διακαώς να ολοκληρώθεί επιτέλους η πιο σημαντική εκκλησία που έχει χτίσει εδώ και αιώνες.

Αυτό βέβαια έχει οδηγήσει πολλούς Σέρβους πιστούς στην απογοήτευση και στην απώλεια εμπιστοσύνης προς την Εκκλησία εξαιτίας των στενών σχέσεων συμφέροντος με μια κυβέρνηση που χαρακτηρίζεται από πολλούς καιροσκοπική, «μαφιόζικη» και επικίνδυνη.

Για την ώρα όμως σέρβικη Εκκλησία και σέρβικη κυβέρνηση επικεντρώνονται στην ολοκλήρωση του ναού του Αγίου Σάββα, το αρχιτεκτονικό στυλ του οποίου, βασισμένο στην Αγία Σοφία, με ένα συνδυασμό σύγχρονων και σερβικών-βυζαντινών μοτίβων, συμβολίζει τη σύνδεση μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος της Σερβίας. Για τους Ορθόδοξους Σέρβους, προορίζεται για τις μελλοντικές γενιές ως σύμβολο και επιβεβαίωση του ποιοι είναι, τι μπορούν να κάνουν οι Σέρβοι και πού πηγαίνουν.

Επίσκοπος Γκριγκόριε: «μη κτίζετε άλλες εκκλησίες, βοηθήστε τα νοσοκομεία»

Αλλά δεν συμμερίζονται όλοι αυτόν τον ενθουσιασμό και τις πεποιθήσεις για τη σημασία των θυρανοιξίων του μεγαλύτερου ορθόδοξου ναού στα Βαλκάνια. Ο αντιπολιτευόμενος Τύπος υπογραμμίζει συχνά ο γεγονός ότι η Σερβία ορίζεται στο Σύνταγμά της ως κοσμικό κράτος, κάτι που τα τελευταία χρόνια στην πράξη δεν ισχύει λόγω, τόσο της χρηματοδότησης της Εκκλησίας από το κράτος, όσο και της εμπλοκής της στη δημόσια εκπαίδευση.

Ακόμη και μέσα στους κόλπους της σέρβικης ορθόδοξη εκκλησίας υπάρχουν ιεράρχες που διαφωνούν. Το καλοκαίρι ο Σέρβος επίσκοπος Γκριγκόριε, με έδρα το Ντίσελντορφ που έχει ως ευθύνη του το μισό εκατομμυρίων των Σέρβων ορθοδόξων της Γερμανίας, δήλωσε πως η Εκκλησία δεν πρέπει να οικοδομήσει πολλές εκκλησίες σε μια εποχή (πανδημία της Covid-19) που κάποια νοσοκομεία δεν είχαν καν απαραίτητο ιατρικό εξοπλισμό και φάρμακα.

Σύμβολο της στενής σχέσης με τη Ρωσία

Τέλος πρέπει να σημειωθεί πως αυτό το μνημειακό έργο ολοκληρώνεται χάρη και στη σημαντική υποστήριξη από τη Ρωσία και τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, ως σύμβολο της παραδοσιακής σχέσης της Σερβίας με τη Ρωσία.

Ιστορικά η Σερβία θεωρεί τη Ρωσία ως τον σημαντικότερο σύμμαχό της, παρέχοντας έτσι επιχειρήματα στη στη Δύση να χαρακτηρίζουν συχνά τη Σερβία ως άτυπο «ρωσικό προτεκτοράτο». Είναι δεδομένη άλλωστε η δημοφιλία, τόσο του Βλαντιμίρ Πούτιν, όσο και του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου, στους κόλπους των Σέρβων ορθοδόξων. Βέβαια η Μόσχα εξαργυρώνει τη στρατηγική της σχέση με τη Σερβία και την εκκλησία της. Για παράδειγμα στο Ουκρανικό και στην επιδίωξη της αυτοκεφαλίας την Ουκρανικής Ορθόδοξης

Εκκλησίας από τη Μόσχα, η Ορθόδοξη Εκκλησία της Σερβίας υποστήριξε ανοικτά τη ρωσική πλευρά ενάντια στον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Από την πλευρά της η Εκκλησία της Σερβίας προσβλέπει στην υποστήριξη της Μόσχας στα ανοικτά ζητήματα που έχει με την «σχισματική» εκκλησία της Βόρειας Μακεδονίας και ειδικά με το Μαυροβούνιο, η κυβέρνηση του οποίου επιδιώκει να δημιουργήσει μια αυτοκέφαλη ορθόδοξη εκκλησία.

Πάντως στην ολοκλήρωση του καθεδρικού ναού του Αγίου Σάββα η συμμετοχή της Ρωσίας είναι ορατή. Όταν το 2008 η ρωσική κρατική εταιρεία Gazprom συμφώνησε να αγοράσει το 51% της NIS, της κρατικής εταιρείας πετρελαίου της Σερβίας, συμφώνησε και να καλύψει τα έξοδα για τα για τα ψηφιδωτά στο εσωτερικό του Αγίου Σάββα. Στις 27 Ιανουαρίου, με βάση το παλαιό Γρηγοριανό ημερολόγιο, η Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία γιορτάζει τον Άγιο Σάββα και κατά πάσα πιθανότητα τότε προβλέπονται και τα επίσημα Θυρανοίξια της σέρβικης «Αγίας Σοφίας». Το «τάμα» του σέρβικου έθνους τυπικά τότε θα έχει ολοκληρωθεί, αλλά αυτό δεν θα σώσει τη Σερβία από το πλήθος των προκλήσεων και των προβλημάτων, που την πολιορκούν, και τα οποία δεν οφείλονται πάντα στους «Άλλους».