Η Βοσνία είτε βυθισμένη, για πάνω από τρεις αιώνες (12ος -15ος αιώνας), στην «αιρετική πλάνη» του Βογομιλισμού είτε απολαμβάνοντας την ανεξαρτησία της «σχισματικής» Βοσνιακής Εκκλησίας της, έγινε ο τόπος κατασκευής και φιλοξενίας εκτεταμένων νεκροταφείων και νεκροπόλεων με τα αινιγματικά Stećci, τα οποία και αυτά αποτέλεσαν αντικείμενο έντονων συζητήσεων μεταξύ ιστορικών, αρχαιολόγων, εθνολόγων και θρησκειολόγων. Από τις 60.000 επιτύμβιες στήλες που βρέθηκαν στη Βοσνία, κατασκευασμένες όλες από τον 12ο μέχρι τον 16ο αιώνα, το 90% είναι μονόλιθοι χωρίς διακόσμηση.

Οι περισσότερες χρησίμευαν ως σαρκοφάγοι και «κιβώτια». Ωστόσο, ένα αξιοσέβαστο 10% φέρει ανάγλυφα σύμβολα, διάφορα διακοσμητικά στοιχεία, ανθρωπόμορφες παραστάσεις και επιγραφές στη σλαβική γλώσσα.

Βογομιλικές οι νεκροπόλεις της Βοσνίας;

Αρκετοί μελετητές και ερευνητές, μεταξύ των οποίων και η Μάριαν Γουένζελ, συνδέουν τα διακοσμητικά μοτίβα στα Stećci με αρχαίους ειδωλολατρικούς μύθους, που εξακολουθούσαν να είναι ζωντανοί στην περιοχή, κυρίως ανάμεσα στους Βλάχους, αλλά και στους Σλάβους. Άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται απλώς για απεικονίσεις ανθρώπινων δραστηριοτήτων, χωρίς να έχουν σχέση με τους ανθρώπους στους οποίους ανήκαν οι τάφοι.

Οι ασυνήθιστες ανθρωπόμορφες παραστάσεις στα Stećci οδήγησαν πολλούς μελετητές να τα συνδέσουν με τους Βογόμιλους. Ίσως αυτή η νεογνωστική αίρεση να άφησε στη Βοσνία τα μοναδικά ίχνη της στο «μιαρό κόσμο της ύλης». Πρόκειται για τις περίφημες νεκροπόλεις στη Ραντίμλια, στο Τσίτσεβο, Όντοβο, Μπόλιουνι κ.α. Η βογομιλική νεκρόπολη Ραντίμλια (Radimlja), που βρίσκεται κοντά στο Στόλατς (Stolac) της Ερζεγοβίνης, είναι η σημαντικότερη και καλύτερα διατηρημένη νεκρόπολη, γεμάτη Stećci. Αποτελείται από 133 βογομιλικού τύπου επιτύμβιες πλάκες, που χρονολογούνται πριν από το 1480.

Τα αινιγματικά σύμβολα

Στις χιλιάδες, φθαρμένες από τον χρόνο, τους ανέμους, τις βροχές και την υγρασία, επιτύμβιες πλάκες της Βοσνίας, αποτυπώθηκαν σκηνές από την καθημερινή ζωή τους. Σκηνές από τη ζωή στα χωράφια, γυναίκες που χορεύουν, ιππότες που μονομαχούν, αγώνες τοξοβολίας, και πάντα χαραγμένα τα κοσμικά και παγανιστικά σύμβολα του Ήλιου και της Σελήνης…

Σε αρκετά Stećci υπάρχουν λοιπόν χαραγμένα ηλιακά και σεληνιακά σύμβολα, σβάστικες, ροζέτες, πεντάλφες και σταυροί. Υπάρχουν επίσης αναπαραστάσεις από σκηνές κυνηγιού, χορού, εργασίας κ.ά. Το πιο συνηθισμένα διακοσμητικά μοτίβα περιλαμβάνουν σκηνές από την κοινωνική ζωή, θρησκευτικά σύμβολα, εικόνες μεταθανάτιου χορού, διάφορα συμβολικά ή γεωμετρικά σχήματα. Αναπαριστώνται επίσης και πιο αινιγματικά μοτίβα, όπως σπείρες, στοές, ροζέτες, ελάφια, αμπελόφυλλα, αστέρια (συχνά εξάκτινα), και η ημισέληνος. Υπάρχουν εικόνες με πομπές ελαφιών, αλόγων, χορού, κυνηγιού, ιπποτικών αγώνων και, το πιο φημισμένο, η εικόνα του άνδρα με σηκωμένο το δεξί του χέρι του, πιθανότατα ως μια χειρονομία χαιρετισμού ή αφοσίωσης.

Ο βοσνιακός «Αστρικός γάμος»

Γενικά η ημισέληνος, μαζί με τα άστρα, αποτελεί ένα πολύ κοινό μοτίβο στις επιτύμβιες στήλες των Stećci, οδηγώντας τους ερευνητές να υποθέσουν κάποια σχέση με τις προχριστιανικές και παγανιστικές δοξασίες που επιβίωσαν στα ορεινά της Βοσνίας μέχρι τον ύστερο Μεσαίωνα. Ο συμβολισμός της Σελήνης, του Ήλιου και των αστεριών, που συχνά βρίσκονται πάνω τους, μπορεί να αποδοθεί σε έναν συνδυασμό ειδωλολατρικών και χριστιανικών πεποιθήσεων. Το εξάκτινο αστέρι, το οποίο αντιπροσωπεύει τον πλανήτη Αφροδίτη (στη σλαβική μυθολογία ονομάζεται Ντάνιτσα), μαζί με τη Σελήνη, θα μπορούσαν να αναπαριστούν τον λεγόμενο «αστρικό γάμο». Σύμφωνα με τις αρχαίες πεποιθήσεις του Μιθραϊσμού και του παλαιότερου περσικού Μαζδακισμού, τις οποιες κληρονόμησαν οι Βογόμιλοι και οι άλλες δυϊστικές θρησκείες, το πτώμα του νεκρού πήγαινε στη Σελήνη, ενώ η ψυχή του στον Ήλιο.

Ορισμένοι άλλοι ερευνητές υποθέτουν ότι ίσως υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ των αστρικών συμβόλων και τη θέση των ουράνιων σωμάτων (αστρολογία) τη στιγμή του θανάτου του νεκρού, στον τάφο του οποίου τοποθετήθηκε η συγκεκριμένη επιτύμβια στήλη.

Παλαιοβαλκανικοί και προχριστιανικοί συμβολισμοί;

Σε ένα Stećak εμφανίζεται ένα δεμένο λιοντάρι και πάνω του ένας φτερωτός δράκος. Ο ιστορικός Χατζιγιάχιτς σημείωσε το 1979, ότι οι ιππείς, αν δεν κυνηγούν, δεν καβαλούν τα αλόγα κρατώντας τα καπίστρια τους, αλλά τα χέρια τους είναι ελεύθερα και στραμμένα προς τον ουρανό, υπονοώντας μια πιθανή άγνωστη λατρεία. Το 1985, η Μάγια Μίλετιτς (Maja Miletić) επισήμανε τον συμβολικό και θρησκευτικό χαρακτήρα των «σκηνών της ζωής» των Stećci. 

Αρκετοί μελετητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι αυτά τα μοτίβα, καθώς και η παράδοση μιας μεταθανάτιας αυτόχθονης λατρείας, δείχνουν τη συνέχεια του παλαιοβαλκανικού, προχριστιανικού συμβολισμού από τους προϊστορικούς χρόνους και τις αυτόχθονες εκρωμαϊσμένες φυλές των Ιλλυριών μέχρι τον ύστερο Μεσαίωνα.

Από τη λατρεία του Θράκα Ιππέα στον Άγιο Γεώργιο

Ο Άλοϊζ Μπένατς σημείωσε ότι οι αναπαραστάσεις ενός αλόγου με ένα φίδι, καθώς και ενός ελαφιού με ένα πουλί, συμβολίζουν την ψυχή του νεκρού που πηγαίνει στον άλλον κόσμο, και μοιάζουν εκπληκτικά με αντίστοιχες που βρέθηκαν σε αρχαίους ιλλυρικούς τάφους. Υπόψιν, ο θεός των αρχαίων Ιλλυριών Medaurus απεικονιζόταν συχνά ως ιππέας με λόγχη. Αυτό μας παραπέμπει στην παλαιοβαλκανική λατρεία του Θράκα Ιππέα, συνήθως ως κυνηγού κρατώντας δόρυ ή κτυπώντας ένα άγριο ζώο. Αυτή η λατρεία εικάζεται πως πέρασε και στον Χριστιανισμό με τη μορφή του δρακοκτόνου έφιππου Αγίου Γεωργίου, που είναι και η πιο δημοφιλής χριστιανική εορτή σε όλα τα Βαλκάνια, και η οποία τιμάται και από τους μουσουλμάνους ως Εντερλέζι.

Ως γνωστόν οι περισσότεροι μουσουλμάνοι των Βαλκανίων είναι εξισλαμισμένοι πρώην Χριστιανοί, Βογόμιλοι κ.λ.π. που ήταν ήταν αυτόχθονες κάτοικοι της χερσονήσου μας. Η γιορτή του έφιππου Αγίου Γεωργίου (6 Μαΐου με το Παλαιό Ημερολόγιο) σηματοδοτεί την έναρξη της θερινής περιόδου, ενώ εκείνη του Αγίου Δημητρίου (9 Νοεμβρίου με το Παλαιό Ημερολόγιο) την έναρξη της χειμερινής περιόδου. Αυτές οι δύο θεωρούνται οι σημαντικότερες γιορτές αγίων σε όλα τα Βαλκάνια, που τιμώνται τόσο από τους χριστιανούς, όσο και από τους μουσουλμάνους, και θεωρείται πως έχουν αρχαίες καταβολές (Βλέπε Γ. Στάμκος, το βιβλίο Balkan Gothic, Ταξίδι στα Αλλοκοσμικά Βαλκάνια).

Το ιερό ελάφι και ο «Χορός του Ελαφιού»

Επίσης, το ιερό μοτίβο των ελαφιών θεωρείται προχριστιανικής και παλαιοβαλκανικής προέλευσης. Το ελάφι λοιπόν εμφανίζεται συχνά χαραγμένο στις επιτύμβιες στήλες των Stećci της Ερζεγοβίνης. Σύμφωνα με τον Σέρβο αρχαιολόγο και πολιτισμικό ανθρωπολόγο Ντράγκοσλαβ Σρέγιοβιτς (1931-1996), οποίος ανάσκαψε και ερεύνησε και τον παράξενο μεσολιθικό πολιτισμό του Λεπένσκι Βιρ (Lepenski Vir) στον Δούναβη, η εξάπλωση του Χριστιανισμού δεν προκάλεσε την εξαφάνιση της παλιάς λατρείας και της πίστης στα ιερά ελάφια. Μελετητές, όπως η Γουένζελ, εικάζουν ότι οι κατασκευαστές αυτών των μνημείων ίσως πίστευαν πως το ελάφι οδηγούσε τον νεκρό στον Κάτω Κόσμο.

Στην ανατολική Βοσνία και Ερζεγοβίνη επιβιώνει ακόμη ο λεγόμενος «Χορός του Ελαφιού» (Ljeljenovo Kolo), ο οποίος αποτελεί στην ουσία μια ηχώ ενός αρχαίου τελετουργικού, που αποσκοπούσε να καθοδηγήσει την ψυχή του νεκρού στον άλλον κόσμο, αλλά και να συμβολίσει την αναγέννηση της ζωής.

Το «Μονοπάτι του Ήλιου»

Πρέπει να σημειωθεί πως οι περισσότερες απεικονίσεις του «κυνηγιού ελαφιών» βλέπουν προς τα δυτικά, εκεί που δύει ο ήλιος και είχε τη συμβολική σημασία του θανάτου και του άλλου κόσμου. Γενικώς, ακόμη και σήμερα, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, και στο Μαυροβούνιο, οι χαρούμενοι χοροί είναι στραμμένοι προς τα ανατολικά, ενώ οι πένθιμοι προς τα δυτικά, προς το ηλιοβασίλεμα.

Παρότι κάποιες επιτύμβιες στήλες είχαν βάρος πάνω από 29 τόνους, και σύρθηκαν με πολλά βόδια και κάρα από το λατομείο μέχρι το νεκροταφείο, ήταν σημαντικό να τοποθετηθούν σωστά με κατεύθυνση από τη Δύση προς την Ανατολή, όπως και οι νεκροί. Αυτό φαίνεται πως σχετίζεται με το λεγόμενο «Μονοπάτι του Ήλιου», και ήταν σημαντικό οι νεκροί να παρακολουθούν τον ανατέλλοντα Ήλιο, ώστε να μη χάσουν τον δρόμο τους προς τον άλλον κόσμο, και γίνουν «πρόσγειοι», δηλαδή βρικόλακες.

Τα νεκρικά έθιμα, όπως η τοποθέτηση νομίσματος στο στόμα του νεκρού, για να πληρωθεί ο «Βαρκάρης», ο Χάροντας, που θα τον μεταφέρει στον άλλον κόσμο, και η τοποθέτηση δοχείου πόσιμου νερού κοντά στα κεφάλια των νεκρών, για να «ξεδιψούν» στον ξηρό και έρημο τόπο που πηγαίνουν, έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαιότητα. Ενώ οι τάφοι κάτω από τα Stećci χρησιμοποιήθηκαν ως επί το πλείστον για μια ταφή, μερικές φορές φαίνεται πως χρησιμοποιήθηκαν ξανά. Με βάση μια επιγραφή ενός Stećak στο Μαυροβούνιο, φαίνεται πως υπήρχε ένα προχριστιανικό έθιμο της ταφής, κατά το οποίο τα οστά πλύθηκαν και μετά τα επέστρεψαν στον τάφο, κάτι που θυμίζει τα αντίστοιχα νεκρικά έθιμα που σώζονται στους Βλάχους της ανατολικής Σερβίας.

Οι επιγραφές των  Stećci: «θα είσαι όπως εγώ και δεν μπορώ να είμαι σαν εσένα»

Διασώζονται 384 Stećci με επιγραφές, κυρίως στα Κυριλλικά, και μερικά σε γλαγολιτική και λατινική γραφή. Η γλώσσα έχει κάποιες αρχαϊκές φράσεις στις τοπικές σλαβικές διαλέκτους της Βοσνίας και της Δαλματίας. Οι επιγραφές περιέχουν θρησκευτικές φράσεις, περιγραφή κάποιου ηρωικού θανάτου, πληροφορίες του νεκρού, πληροφορίες σχετικά με τους συγγενείς του και τις περιστάσεις θανάτου του, ή μόνο το προσωπικό όνομα και ένα ηθικό ή θρησκευτικό δίδαγμα. Οι τελευταίες, που είναι ως επί το πλείστον αβλαβείς υπενθυμίσεις της σοφίας και της θνητότητας, μεταδίδουν ωστόσο έναν φόβο θανάτου. Εκπέμπουν περισσότερο άγχος παρά γαλήνη. Για παράδειγμα: «Γεννήθηκα σε μια μεγάλη χαρά και πέθανα σε μια μεγάλη θλίψη».

Σε μια άλλη επιγραφή ο νεκρός φέρεται να λέει: «Δεν ήμουν τίποτα τότε, δεν είμαι τίποτα τώρα». Και σε μια άλλη προειδοποιεί τους ζωντανούς λέγοντας πως «θα είσαι όπως εγώ και δεν μπορώ να είμαι σαν εσένα», ενώ σε μια άλλη προειδοποιεί τους επίδοξους βέβηλους ευχόμενος: «είθε αυτός που θα ανατρέψει αυτήν την πέτρα να είναι καταραμένος». Οι ζωντανοί φαίνεται πως πίστευαν ότι οι νεκροί είχαν τη δύναμη της κατάρας, ακόμη κι αν βρίσκονται στον άλλον κόσμο.

Ξορκίζοντας το μυστήριο του αθέατου κόσμου

Η λαϊκή παράδοση της Βοσνίας διατήρησε μια μυθική αντίληψη γεμάτη δεισιδαιμονίες και θρύλους γύρω από τα Stećci και τους αινιγματικούς κατασκευαστές τους. Όμως το μυστήριο ίσως να βρίσκεται αλλού.

Όπως γράφει ο Γάλλος Ελληνιστής, φιλόσοφος και συγγραφέας Ζακ Λακαριέρ (Jacques Lacarrière, 1925-2005) στο βιβλίο του Οι Γνωστικοί: «Μια έντονη ατμόσφαιρα μυστηρίου ξεπηδάει απ’ αυτούς τους εκατοντάδες μονόλιθους, τους χαμένους μέσα στο δάσος, αλλά και φόβου, και ανασφάλειας μπροστά στον θάνατο. Αυτές οι επιγραφές έχουν σκοπό να προστατεύσουν το νεκρό από την βεβήλωση του τάφου του, αυτά τα σύμβολα που συνοδεύουν παντού την εικόνα του σαν ακοίμητοι φρουροί της ψυχής του, φέρουν ένα διττό μήνυμα, φτιαγμένο από σιγουριά αλλά και από έναν ακαθόριστο φόβο, και αυτές ακόμα οι κινήσεις του νεκρού, οι άκαμπτες και τελετουργικές στάσεις του, μοιάζουν σα να προσπαθούν να εξορκίσουν το μυστήριο του αθέατου κόσμου».

* Ο Γιώργος Στάμκος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο έχει τίτλο Balkan Gothic, Ταξίδι στα Αλλοκοσμικά Βαλκάνια.