Οι Νεότουρκοι, μαζί με τους Γερμανο-αυστριακούς και Βούλγαρους συμμάχους τους θα ηττηθούν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η συνέχεια θα καθοριστεί στα Συνέδρια Ειρήνης των νικητών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και στις εσωτερικές αντιδικίες της Αθήνας. Η εμπλοκή της Ελλάδας με τη Μικρασιατική Εκστρατεία θα διαμορφώσει ένα νέο πλαίσιο.

Ads

Με τη Συνθήκη των Σεβρών στους Έλληνες -που το 1914 το ποσοστό τους με τις διάφορες εκτιμήσεις κυμαινόταν από το 13% έως το 25%- θα αποδοθεί το 6% περίπου του πάλαι ποτέ κοινού οθωμανικού εδάφους. Σημαντικά εδάφη της Ανατολίας θα αποδοθούν στους Αρμένιους, ενώ θα υπάρξει και κουρδική αυτονομία. Οι Τούρκοι διατηρούσαν την κυριαρχία τους στο μεγαλύτερο μέρος του παλιού οθωμανικού εδάφους, καθώς και στην έδρα του ισλαμικού Χαλιφάτου, την Κωνσταντινούπολη. Με τον τρόπο αυτό διαμορφωνόταν ο γεωπολιτικός χάρης της επόμενης μέρας και στη θέση της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που πλέον διαλυόταν οριστικά, δημιουργούνταν εθνικά κράτη με τη γνωστή επώδυνη διαδικασία που είχε γνωρίσει η Ανατολή από το 1821 και εντεύθεν.

Η περίοδος που ακολούθησε την ήττα των Κεντρικών Δυνάμεων ήταν η πλέον αποφασιστική ιστορική στιγμή για τη διαμόρφωση του μεταοθωμανικού γεωπολιτικού κόσμου. Η ήττα των Γερμανο-αυστριακών, των Νεότουρκων κ.ά. στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο θα επιφέρει τη ρύθμιση των μεταπολεμικών γεωπολιτικών και οικονομικών ισορροπιών και σχέσεων με δύο σημαντικές συνθήκες: των Βερσαλλιών και των Σεβρών. Στις ηττημένες χώρες θα εμφανιστούν, σχεδόν άμεσα, ακροδεξιά κινήματα αναθεώρησης. Στη Γερμανία, οι ναζιστές θα εκφράσουν τελικά το κίνημα δυσαρέσκειας που επεδίωκε την ανατροπή των όρων της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Στην υπό διάλυση Οθωμανική Αυτοκρατορία, το αντίστοιχο κίνημα θα εκφραστεί από τους εθνικιστές του Μουσταφά Κεμάλ πασά. [1]

Στο πλαίσιο των προσπαθειών αναθεώρησης, θα εμφανιστούν ακραίες ρατσιστικές ιδεολογίες: οι Τούρκοι εθνικιστές θα εξοντώσουν ολοκληρωτικά τις χριστιανικές κοινότητες, ενώ οι Ναζί τους Εβραίους και τις άλλες «ανεπιθύμητες» εθνικές ή φυλετικές ομάδες. Ο ίδιος ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά θα κηρύξει τον Ιερό Πόλεμο κατά των «απίστων» (Jihad) και ο ίδιος θα αυτοανακηρυχθεί Gazi, δηλαδή «Ιερός Πολεμιστής για τη διάδοση του Iσλάμ». Ο Κεμάλ ανήκει στην κατηγορία των μεσοπολεμικών ακροδεξιών ηγετών-δικτατόρων, που εμφορούνταν από αντιθρησκευτικές απόψεις, εντούτοις υιοθετεί τα μουσουλμανικά σύμβολα και τις σχετικές τελετουργίες προσπαθώντας να γίνει το εθνικιστικό του κίνημα αποδεκτό από τον πληθυσμό που ολοκληρωτικά ήταν θρησκευόμενος. [2]

Ads

Η τοποθέτηση σύγχρονων Τούρκων αριστερών ιστορικών και ερευνητών για το περιεχόμενο του κεμαλικού κινήματος επιτρέπει την αποκωδικοποίησή του και την απαλλαγή από τους μύθους που το ακολουθούν και αποτελούν την κυρίαρχη εκδοχή της νεοελληνικής ιστοριογραφίας, ειδικά αυτής που μελετά τις ελληνικές οθωμανικές κοινότητες και τις διαδικασίες του μεγάλου γεωπολιτικού μετασχηματισμού (1908-1923).

Ο Attila Tuygan στο ερώτημα «Ήταν “απελευθερωτικός” ο πόλεμος;» απαντά: «Συμπερασματικά, ο ισχυρισμός ότι ο Τουρκικός Εθνικοαπελευθερωτικός Πόλεμος δόθηκε κατά του ιμπεριαλισμού δεν θεμελιώνεται από πουθενά». Αντίθετα, όπως διαπιστώνει ο καθηγητής Taner Akçam, ο απελευθερωτικός πόλεμος «δεν δόθηκε κατά των εισβολέων, αλλά κατά των μειονοτήτων. Τα Σωματεία Άμυνας-Δικαίου (Mudafai Hukut), που υπήρξαν η ατμομηχανή του “εθνικού αγώνα”, ιδρύθηκαν καθαρά κατά της απειλής των Ρωμιών και των Αρμενίων. Στα πρώτα αυτά σωματεία που ιδρύθηκαν μετά από την ανακωχή του Μούδρου, τα τρία ήταν κατά των Αρμενίων και τα δύο κατά των Ρωμιών. Εξάλλου ο Μουσταφά Κεμάλ, τον Ιούλιο του 1919, όταν έστειλε την παραίτησή του από τη θέση του αξιωματικού στον Σουλτάνο τόνιζε ανοικτά τα εξής: “Η στρατιωτική μου ιδιότητα άρχισε να γίνεται εμπόδιο στον εθνικό αγώνα που ξεκινήσαμε για να σώσουμε την ιερή πατρίδα και το έθνος απ’ τη διάσπαση και να μη θυσιάσουμε την πατρίδα στις επιδιώξεις των Ελλήνων και των Αρμενίων”» [3].

Το τελευταίο στάδιο αυτού του μετασχηματισμού θα ταυτιστεί με τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922. Το στάδιο αυτό θα χαρακτηριστεί από τη ραγδαία αλλαγή του διεθνούς περιβάλλοντος, την επικράτηση των απομονωτιστικών απόψεων στο μπολσεβικικό κίνημα, τα αποκλίνοντα συμφέροντα των Ιταλών και των Γάλλων, την αποστασιοποίηση των ΗΠΑ και την ουδετεροποίηση της Μεγάλης Βρετανίας. Πρώτοι οι Ιταλοί προσπάθησαν με κάθε τρόπο να υπονομεύσουν τα ελληνικά συμφέροντα στην Ανατολή, υποστηρίζοντας το κεμαλικό κίνημα. Το ενδιαφέρον της Ιταλίας για την εξασφάλιση απόλυτης κυριαρχίας στον μεσογειακό χώρο είχε εκδηλωθεί από την ίδρυση του ιταλικού εθνικού κράτους. Η επέκταση της Ελλάδας στην Ιωνία και στην Ανατολική Θράκη αποτελούσε απειλή για τα στρατηγικά συμφέροντα των Ιταλών. H Γαλλία, λόγω της απόκλισης των συμφερόντων της από τα βρετανικά, ενθάρρυνε τους Τούρκους να αντισταθούν. Ακόμα και το Βατικανό είχε ανάμειξη στα γεγονότα. Λίγα χρόνια μετά την καταστροφή ήρθαν στο φως έγγραφα που αποδείκνυαν πως το Βατικανό είχε παρακινήσει τους Γάλλους να βοηθήσουν τους Τούρκους γιατί δεν ήθελε να πάρουν οι ορθόδοξοι στα χέρια τους την Κωνσταντινούπολη. 

Η υποστήριξη της Γαλλίας προς τον κεμαλικό στρατό βρήκε την έκφρασή της με τη γαλλοτουρκική συμφωνία της Άγκυρας. Οι Ιταλοί μαζί με τους Γάλλους εφοδίαζαν τον κεμαλικό στρατό με όπλα, ιματισμό, φορτηγά αυτοκίνητα, αεροπλάνα, καταδιωκτικά και αναγνωριστικά, ενώ μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 ο ελληνικός στρατός είχε αφεθεί τελείως αβοήθητος. Οι Γάλλοι εμπράκτως κάλυψαν τα τουρκικά εγκλήματα κατά των χριστιανικών πληθυσμών. Τη στάση αυτή στηλίτευσε ακόμα και ο Ουίνστον Τσόρτσιλ γράφοντας: «Παρά τις προσπάθειες των Γάλλων να ελαχιστοποιήσουν τις φρικαλεότητες αυτές (των Τούρκων κατά των Ελλήνων στον Πόντο και τη δυτική Μικρασία) και να αποδείξουν εναντίον των Ελλήνων παρόμοιες φρικαλεότητες σε μικρότερη κλίμακα, η κοινή γνώμη, όση υπήρχε, στρεφόταν αποφασιστικά εναντίον των Τούρκων». 

Οι Αμερικανοί, από την πλευρά τους, ήταν αντίθετοι με τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί απέβλεπαν στη δημιουργία αμερικανικού προτεκτοράτου σε όλη την Τουρκία. Η αμερικανική αντιπροσωπία επιδίωκε τη διατήρηση του τουρκικού καθεστώτος στην ασιατική Τουρκία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ήθελαν την εντολή των συμμάχων για ολόκληρη την ασιατική Τουρκία, αποβλέποντας στα πετρέλαια της Μοσούλης.

Η Μεγάλη Βρετανία, ενώ αρχικά υποστήριζε τις ελληνικές θέσεις, δεν επενέβη για να περιορίσει την ήττα της συμμάχου της Ελλάδας. Οι τρεις συμμαχικές χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) απέρριψαν, τέλος, το αγωνιώδες αίτημα των Μικρασιατών για δημιουργία αυτόνομου μικρασιατικού κράτους με πρωτεύουσα τη Σμύρνη. Απείλησαν με ένοπλη αντιμετώπιση στην περίπτωση που ο ελληνικός στρατός επιχειρούσε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη.

Δραγούμης και Πουλιόπουλος

Ενώ η Γενοκτονία στην Ανατολή από τον τουρκικό εθνικισμό έχει ξεκινήσει από το 1914, πλήθη προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, την Ιωνία και τον Πόντο έχουν κατακλύσει το ελληνικό κράτος και υπάρχει το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο θα αντικατασταθεί η πολυεθνική μουσουλμανική Αυτοκρατορία -που πλέον εξαφανίζεται από το ιστορικό προσκήνιο- για τον Δραγούμη και τη μοναρχική παράταξη, όπως και για το ΣΕΚΕ των Μπεναρόγια και Πουλιόπουλου δεν υπάρχουν εθνικά ζητήματα, ούτε υπάρχει ανάγκη εθνικής απελευθέρωσης των Ελλήνων ή των Αρμενίων της Ανατολής.
 
Ο Ίων Δραγούμης θεωρούσε ότι το μικρασιατικό εγχείρημα ήταν ανέφικτο, εφόσον προϋπέθετε τη διεξαγωγή ενός νέου πολέμου, και ότι ο στόχος θα έπρεπε να είναι η δημιουργία ενός κοινού ελληνοτουρκικού μικρασιατικού κράτους και όχι ενός καθαρά ελληνικού. Ακόμα και τον Φεβρουάριο του ’19, όταν η Ελλάδα βρισκόταν στο στρατόπεδο των νικητών και επίκειντο οι μεταπολεμικές διευθετήσεις, ο Δραγούμης κατήγγειλε τις «κοινές ελπίδες» και «την ελπίδα του κοινού κέρδους» που είχαν οι «Αγγλογάλλοι ιμπεριαλιστές και ο Βενιζέλος». [4] Σε ένα άλλο σημείο ξαναγράφει: «Οι Αγγλογάλλοι ιμπεριαλιστές και ο Βενιζέλος έχουν κοινές ελπίδες… Θα τους βγει ξυνή η φιλοκέρδειά τους. Θα σαρωθούν από τα λαϊκά κύματα που υψώνονται». [5]

Οι Μικρασιάτες, όπως και οι Κρητικοί αλλά και οι νησιώτες της Μυτιλήνης, της Χίου, της Σάμου, της Ρόδου και της Κύπρου θεωρούνται ως τα όργανα της υποταγής της Παλαιάς Ελλάδας στον «αγγλογαλλικό ιμπεριαλισμό», προορισμένοι να «σαρωθούν από τα λαϊκά κύματα που υψώνονται». Ιδιαιτέρως βρίσκονται στο στόχαστρό του οι Κρητικοί: «Έχει (σ.σ. ο Βενιζέλος) και τους Κρητικούς, που ήταν πάντα μισθοφόροι». [6]

Ο Δραγούμης αντιδρά στις μεταπολεμικές ρυθμίσεις με τις οποίες η Ελλάδα κερδίζει νέα εδάφη. Σε κείμενο που συντάσσει την 1η Αυγούστου 1919 στην εξορία στην Κορσική υπό τον τίτλο «Β’ Υπόμνημα επί του ελληνικού ζητήματος προς την εν Παρισίοις συνδιάσκεψιν ειρήνης» αντιτίθεται πλήρως στο διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τάσσεται υπέρ της εδαφικής της ακεραιότητας, αποκαλώντας «χωματική λαιμαργία» τις σχετικές προσπάθειες κατά τις συνομιλίες που λαμβάνουν χώρα εντός του συμμαχικού στρατοπέδου. Θεωρεί ότι η πρόθεση για τη «χωματική λαιμαργία» προέρχεται από ιμπεριαλιστική διάθεση. Στις 21 Μαρτίου 1919 γράφει: «Μου φαίνεται πως αυτό το “γιούχα σ’ όλους τους ιμπεριαλισμούς’’ μου έρχεται φυσικά στο στόμα, από το αίστημα πως άμα πέσουν τα ιμπεριαλιστικά κέντρα, κεφαλαιοκρατικά καθεστώτα στη Γαλλία, Αγγλία Ιταλία, όπως έπεσαν στη Ρωσία, τότε θα μπορέσει να ανασάνει ο Ελληνισμός από τις διάφορες χωματικές βουλιμίες των Γάλλων, Άγγλων, Ιταλών, όπως και των Ρώσων. Ας μας αφήσουν ήσυχους στα δικά μας σύνορα. Αυτό προπάντων θέλω και γι’ αυτό λέω: “Κάτω οι ιμπεριαλισμοί’’». [7]

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο Δραγούμης ξεκάθαρα ορίζει τον Ελληνισμό του χωρίς τους Μικρασιάτες και τους Ανατολικοθρακιώτες, και επιπλέον δεν αποδέχεται τη δυνατότητα να συμπεριληφθούν και κομμάτια της Μικράς Ασίας στην ελληνική επικράτεια.
 
Παρόμοιες θέσεις διατυπώνει και ο Παντελής Πουλιόπουλος -δημιουργός των Αντιπολεμικών Κομμουνιστικών Πυρήνων στο μικρασιατικό μέτωπο- στο βιβλίο του Πόλεμος κατά του πολέμου: «Και τώρα να ξαναγυρίσουμε τη θύμησή μας σ’ εκείνη την εποχή του μικρασιατικού πολέμου και να αναπολήσουμε εκείνο το κακούργημα που όλοι οι πολιτικοί, ανεξαρτήτως χρωματισμού, διέπραξαν το μεγαλύτερο κακούργημα που διαπράχτηκε ποτέ εις βάρος του λαού μας και του έθνους μας. (σ.τ.σ. η μικρασιατική εκστρατεία του 1919-1922)».[8]

Ο Δραγούμης, κατά την τελευταία του περίοδο, φαίνεται ότι ολίσθησε και σε φιλομπολσεβικικές θέσεις και άρχισε να επεξεργάζεται έναν πρώιμο εθνικοσοσιαλισμό [9]. Στις 6 Απριλίου 1919 γράφει: «…Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ… Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική Επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική Επανάσταση έλαβα μέρος, στην κοινωνική όχι ακόμα…» [10].

Στις 12 Μαρτίου 1919 έγραψε: «Έλληνες και Γάλλοι στρατιώτες πολεμούν στην Οδέσσα. Μακάρι να τσακιστούν από τους μπολσεβίκους». [11]

Η «Μικρά πλην έντιμος Ελλάς», με λιγάκι σοσιαλισμό πλέον, φαίνεται να είναι η νέα του πρόταση. Στο νέο του αυτό όραμα δεν υπάρχει χώρος για τους αλύτρωτους Έλληνες της Ανατολής και για υποστήριξη των κερδών από τη Συνθήκη των Σεβρών. Για τον Δραγούμη το μικρασιατικό εγχείρημα αποτελεί «ιμπεριαλισμό». Κατά συνέπεια, εάν δεν είχε δολοφονηθεί και ζούσε, είναι πιθανόν ότι σε πολιτικό επίπεδο θα πρωτοστατούσε στην παράδοξη προεκλογική αντιπολεμική βασιλο-κομμουνιστική συμμαχία, η οποία έτσι κι αλλιώς διαμορφώθηκε στην Αθήνα στη βάση της κοινής αντίληψης για τα μικρασιατικά. [12] Πιθανότατα θα ήταν η εμβληματική μορφή του αντιμικρασιατικού, αντιπολεμικού χώρου, εφόσον ο Δραγούμης συγκέντρωνε ήδη χαρακτηριστικά και απ’ τους δύο και είχε ήδη αναπτύξει δράση υπέρ του κόμματος «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις» του Γούναρη που συσπείρωνε τους αντιβενιζελικούς με μια έντονα αντιπολεμική ρητορική.

Παρόμοιες απόψεις μ’ αυτές του μοναρχικού χώρου θα διατυπώσει και το νεαρό ελλαδικό κομμουνιστικό κίνημα που θα συγκροτηθεί ως ΣΕΚΕ [13].
 

[1] Δεν είναι τυχαίο ότι το νεοναζιστικό ουγρικό κίνημα Jobbik που επιδιώκει την ανατροπή της Συνθήκης του Τριανόν και την ενσωμάτωση στην Ουγγαρία των δυτικών εδαφών της Ρουμανίας έχει ως σημείο αναφοράς τον Μουσταφά Κεμάλ «The heroes of Canakkale are eternal examples for Hungarians», https://www.jobbik.com/heroes_canakkale_are_eternal_examples_hungarians

[2] Paul Dumont, Μustafa Κemal. 1919-1924 la memoire du siege, εκδ. Editions Complexe, Βρυξέλλες, 1983, σελ. 55-60.
[3] Attila Tuygan, «Γενοκτονία για την «ιερή πατρίδα», εφημ. «Δρόμος της Αριστεράς», 30 Μαΐου 2011.

[4] Ίων Δραγούμης, «Ο Βενιζέλος και ο ιμπεριαλισμός», ό.π., σελ. 157.

[5] Ίων Δραγούμης, ό.π., σελ. 42.

[6] Ίων Δραγούμης, Φύλλα Ημερολογίου, Στ’, σελ. 41-42, 12 Φεβρουαρίου 1919, δημοσιεύτηκε υπό τον τίτλο «Ο Βενιζέλος και ο ιμπεριαλισμός», στο Αριστερά και Ανατολικό Ζήτημα, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 1998, σελ. 156, 157.

[7] Ίων Δραγούμης, ό.π. και Φύλλα Ημερολογίου, τόμ. Στ’, ό.π., σελ. 63.

[8] Παντελής Πουλιόπουλος, Πόλεμος κατά του πολέμου, επανέκδοση από εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1975, σελ. 28.

[9] Πέτρος Ωρολογάς – Δημοσθένης Κούκουνας, Ίων Δραγούμης, τόμ. 6, εκδ. Μέτρον, 2008, σελ. 47-50.

[10] Ίων Δραγούμης, ό.π., σελ. 72-73.

[11] Ίων Δραγούμης, Φύλλα Ημερολογίου, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1987, τόμ. 6ος, σελ. 54.

[12] Η προοπτική αυτή θεωρείται βέβαιη από τους σύγχρονους οπαδούς του: «Η πολιτική δολοφονία του σοκάρει τον πολιτικό κόσμο και στερεί την Ελλάδα από έναν λαμπρό υποψήφιο αρχηγό του Έθνους» (Γιώργος Πισσαλίδης, «Ίων Δραγούμης: ο πατέρας του ελληνικού εθνικισμού», Ελληνικές Γραμμές, ηλεκτρονική εφημ. «Ελληνικού Μετώπου», 2002). Βλ. επίσης: Χρήστος Χαρίτος, «Ίων Δραγούμης: ο Ελληνικός Εθνικισμός στην καθαρή του μορφή», εφημ. «Ελεύθερη Ώρα», 27 Ιουλίου 2008.

[13] Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. Α’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, σελ. 104, Δημήτρης Λιβιεράτος, Το ελληνικό εργατικό κίνημα 1918-1023, εκδ. Καρανάση, Αθήνα, σελ. 31, 45.
 

* To tvxs.gr με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή παρουσιάζει ένα μεγάλο αφιέρωμα με κείμενα του Βλάση Αγτζίδη, διδάκτορα σύγχρονης Ιστορίας και συγγραφέα με ερευνητικά πεδία τη διαδικασία μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή των εθνών-κρατών και την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Πηγή του παραπάνω κειμένου είναι το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

Διαβάστε άλλα άρθρα του αφιερώματος:

Αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή: Ενδοελληνικές αντιθέσεις
«Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη;»
Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή
Μικρασιατική Καταστροφή και δεξιός αναθεωρητισμός
Οι Ρωμιοί στην οθωμανική κοινωνία
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ για το εθνικό ζήτημα και το ζήτημα της Ανατολής
Όταν ο Γληνός «συνάντησε» τη Λούξεμπουργκ: Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων
Η δομή της οθωμανικής κοινωνίας
Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή 
► 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Τα πραγματικά μυστήρια της Αιγηίδος

Δύο γραμμές για το Ζήτημα της Ανατολής: Λένιν vs Λούξεμπουργκ 
 Ο
ι θέσεις των Γληνού και Σκληρού για τους Νεότουρκους 
► Τουρκικός εθνικισμός και γερμανικός ιμπεριαλισμός
Το νεοτουρκικό σχέδιο για τις μειονότητες