Σε αρκετά κοιμητήρια των Βαλκανίων διακοσμούσαν, από τον Μεσαίωνα ακόμη, συγκεκριμένους τάφους με σύμβολα που απεικόνιζαν το επάγγελμα του νεκρού, ειδικά αν αυτός άνηκε σε κάποια επίσημη συντεχνία (ισνάφι). Το επάγγελμα, η εργασία, η ένταξη σε μια συντεχνία, θεωρούνταν πολύ σοβαρή υπόθεση για να την εγκαταλείψει ένας άνθρωπος, ακόμη και όταν πέθαινε. Πίστευαν ότι τον ακολουθούσαν και μεταθάνατον. Δεν μπορούσε για παράδειγμα ένας εν ζωή ράφτης να γίνει μεταθάνατον σιδεράς, ούτε και ένας αγρότης να γίνει στρατιωτικός ή ιερέας. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι έπαιρναν και επαγγελματικά επίθετα. Τα επαγγέλματα ήταν κλειστά και οικογενειακή υπόθεση, και αυτή η αυστηρή τάξη δεν έπρεπε να διαταραχθεί ακόμη και στον αλλόκοσμο…
 
Ένα «συντεχνιακό νεκροταφείο» της σοσιαλιστικής εποχής

Το νεκροταφείο Βάροσκο (Varoško Groblje), στο τέλος της οδού Svetozara Markovića, 1,5χλμ. από το κέντρο της πόλης Κραγκούγιεβατς της κεντρικής Σερβίας θα μπορούσε να είναι ένα είδος συνέχειας εκείνων των «συντεχνιακών νεκροταφείων» του Μεσαίωνα ή, καλύτερα, μια σύγχρονη εκδοχή τους. Εδώ τα γλυπτά και οι εικόνες του θρυλικού αυτοκινήτου Ζάσταβα (Zastava) κοσμούν διάφορες ταφόπλακες, κυρίως ανδρών. Πρόκειται για τεχνίτες και εργάτες, οι οποίοι εργάστηκαν σχεδόν για όλη τη ζωή τους στη μεγαλύτερη αυτοκινητοβιομηχανία της πρώην Γιουγκοσλαβίας.
 
Κραγκούγιεβατς: το «Μάντσεστερ» της Σερβίας

Το Κραγκούγιεβατς ήταν, ως γνωστόν, το «Μάντσεστερ» της Σερβίας και η καρδιά της αυτοκινητοβιομηχανίας της. Κι όταν λέμε αυτοκινητοβιομηχανία, εννοούμε φυσικά τη Ζάσταβα (Zastava σημαίνει Σημαία στα Σερβικά). Το εργοστάσιο της Ζάσταβα παρήγαγε διάφορα μοντέλα αυτοκινήτων, ως επί το πλείστον με την άδεια και τη συνεργασία της Fiat, και απασχολούσε περισσότερους από 10.000 εργαζόμενους. Εκτός από οχήματα, το ίδιο εργοστάσιο παρήγαγε και όπλα κατά την περίοδο της Γιουγκοσλαβίας, καθώς το Κραγκούγιεβατς, στο κέντρο της χώρας, ήταν από την εποχή ακόμη του Βασιλείου της Σερβίας η καρδιά της πολεμικής βιομηχανίας της χώρας. Το πιο διάσημο όπλο και εξαγώγιμο προϊόν της Ζάσταβα ήταν φυσικά το Καλάσνικοφ, το οποίο εξαγόταν κυρίως σε χώρες του Τρίτου Κόσμου.

Στο Κραγκούγιεβατς, κατά τη δεκαετία του 1980 και πριν διαλυθεί η Γιουγκοσλαβία, δεν ήταν ασυνήθιστο κάθε οικογένεια να έχει κάποιο μέλος της ή έναν γείτονα που να εργαζόταν στη Ζάσταβα. Παρόλο που το εργοστάσιο επλήγη από το εμπάργκο και τους πολέμους της δεκαετίας του 1990 και βομβαρδίστηκε από τα πολεμικά αεροσκάφη του ΝΑΤΟ την άνοιξη του 1999, δεν σταμάτησε τη λειτουργία του. Τη Ζάσταβα την αγόρασε το 2008 η Fiat κι από το 2012 λειτουργεί πλήρη γραμμή παραγωγής στο Κραγκούγεβατς με 250.000 αυτοκίνητα ετησίως. Η αυτοκινητοβιομηχανία αυτή συνεισφέρει πλέον στο 15% των εξαγωγών της Σερβίας. Αν και το εργοστάσιο άλλαξε το όνομά του, οι περισσότεροι κάτοικοι της περιοχής το αποκαλούν ακόμα Ζάσταβα. Αυτό παραμένει και το πιο αναγνωρίσιμο brand name της πόλης.

Τα θρυλικά Ζάσταβα σε ταφόπλακες

Τα αυτοκίνητα Ζάσταβα ήταν τόσο σημαντικά για την πόλη, που πολλές από τις ταφόπλακες στο νεκροταφείο Βάροσκο διαθέτουν πέτρινα μοντέλα ή εικόνες των αυτοκινήτων που κατασκευάστηκαν στο εργοστάσιο. Τα θρυλικά Zastava 750, γνωστά με το παρατσούκλι «Fića», αγαπημένο των ατίθασων νέων της Γιουγκοσλαβίας, και το Zastava 101, με το παρατσούκλι «Stojadin», ήταν τα πιο επιτυχημένα μοντέλα και εμφανίζονται συχνότερα σε ταφόπλακες. Οι περισσότερες βέβαια ταφόπλακες είναι παλιές, οι περισσότερες από την εποχή της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας, καθώς με την επανάκαμψη της ορθοδοξίας στη Σερβία μετά το 1990 τέτοιοι τάφοι όλο και σπανίζουν.
Πολλοί από εκείνους που θάφτηκαν εδώ, και οι τάφοι τους διακοσμούνται με αυτοκίνητα, είναι απόδειξη ότι «έφαγαν τη ζωή τους» εργαζόμενοι στη Ζάσταβα. Αν τυχόν και τους «ξυπνήσετε» και τους επαναφέρετε έτσι στη ζωή, δεν θα σας δώσουν καμία σημασία. Θα σηκωθούν απλά και θα πάνε να ξαναπιάσουν βάρδια στην γραμμή παραγωγής της Ζάσταβα. Το καταλαβαίνετε;