Στις 6 Αυγούστου του περασμένου έτους, 14 μετανάστες εργάτες γης στη Φότζια της Νότιας Ιταλίας επέστρεφαν στο σπίτι τους μετά από 12 ώρες δουλειάς κατά τις οποίες μάζευαν ντομάτες υπό θερμοκρασίες που άγγιζαν τους 40 βαθμούς Κελσίου. 

Το όχημα που τους μετέφερε ήταν καταχωρημένο στη Βουλγαρία. Δεν είχε ασφάλεια. Ο οδηγός δεν είχε άδεια. Τα καθίσματα ήταν ξύλινες σανίδες. Το όχημα τόσο γεμάτο που οι επιβάτες δεν μπορούσαν να δουν έξω. Κινούνταν με μεγάλη ταχύτητα όταν συγκρούστηκε μετωπικά με ένα φορτηγό γεμάτο ντομάτες. Δώδεκα εργάτες νεκροί. Μόλις δυο ημέρες νωρίτερα, και πάλι στη Φότζια, τέσσερις εργάτες είχαν χάσει τη ζωή τους σε παρόμοιο ατύχημα. Το σύνολο 16 νεκροί σε 48 ώρες. 

Στον ιταλικό νότο, η ζωή των ξένων εργατών δεν αξίζει τίποτα. Οι ΜΚΟ χαρακτηρίζουν τις συνθήκες στις οποίες ζουν οι μετανάστες εργάτες ως μια σύγχρονη μορφή δουλείας. Στην πραγματικότητα θυμίζει και την παλιά μορφή. Ζουν σε απομονωμένες αγροτικές κατοικίες, συνήθως όρθια ερείπια ή σε παραγκουπόλεις. Κάποιοι έχουν άδειες παραμονής αλλά οι περισσότεροι όχι. Κάποιοι έχουν συμβάσεις εργασίας αλλά τα συνδικάτα αναφέρουν ότι συχνά αυτές είναι ψεύτικες. 

Απελπισμένοι οι μετανάστες εργάτες δέχονται να κάνουν την οποιαδήποτε δουλειά στα χωράφια για να ζήσουν. Ακόμη κι αν τα λεφτά είναι ψίχουλα και οι ώρες πάρα πολλές. Ορισμένοι από τους μετανάστες εργάτες γης είναι ανατολικοευρωπαίοι, οι περισσότεροι όμως προέρχονται από την Αφρική, κυρίως από τη Γκάμπια, τη Γκάνα, τη Νιγηρία, το Σουδάν και τη Σομαλία. Ο αριθμός των αφίξεων μεταναστών από τις χώρες αυτές αυξήθηκε κατά πολύ τα τελευταία χρόνια: 181.436 μετανάστες έφτασαν το 2016. 

Το 2018 και σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Δείκτη Δουλείας, περίπου 50.000 εργάτες Γης ζούσαν σε καθεστώς σκλαβιάς στην Ιταλία. Οι άνθρωποι που ζουν συνολικά σε αυτό το καθεστώς είναι 145.000, μαζί με τα θύματα τράφικινγκ και όσους βρίσκονται σε οικιακές υπηρεσίες. Ο ειδικός εισηγητής του ΟΗΕ για τη δουλεία δήλωσε πέρσι ότι 400.000 εργάτες Γης στην Ιταλία βρίσκονται υπό τον κίνδυνο της εκμετάλλευσης και σχεδόν 100.000 αναγκάζονται να ζουν υπό απάνθρωπες συνθήκες.

Οι διακρίσεις και η βία κατά των μεταναστών αυξάνονται καθημερινά στην Ιταλία, στην οποία η ακροδεξιά βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Το 2018, καταγράφηκαν στη χώρα 126 επιθέσεις με φυλετικά κίνητρα κάποιες από τις οποίες απέβησαν μοιραίες. Τον περασμένο Μάιο, ένας νεοφασίστας πυροβόλησε και τραυμάτισε έξι μαύρους εργάτες στην Μακεράτα, κοντά στην Ανκόνα. Λίγες εβδομάδες αργότερα ένας Μαροκινός άνδρας ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου κοντά στην Απρίλια. Αυτά γίνονται σχεδόν καθημερινά.

Η μαφία του ιταλικού νότου

Τα μεγαλύτερα κέντρα υποδοχής μεταναστών της Ιταλίας είναι σχεδόν όλα στο νότο – στη Σικελία και στην Καλαβρία – όπου η μαφία έχει τον έλεγχο και στα χωράφια υπάρχει πάντα δουλειά. Κουμάντο κάνουν οι λεγόμενοι gangmasters, δηλαδή μπράβοι που προσλαμβάνουν τους εποχιακούς εργαζόμενους και έχουν την εντολή να αποσπάσουν από αυτούς την περισσότερη δυνατή εργασία για το χαμηλότερο δυνατό κόστος. 

Οι μετανάστες δεν έχουν να περιμένουν καμία προστασία από το κράτος ότι κι αν τους συμβεί. Αντίθετα βρίσκονται υπό συνεχή απειλή ότι αν καταγγείλουν οποιοδήποτε συμβάν εναντίον τους ως παράνομοι θα απελαθούν. Το κράτος δείχνει να λείπει εντελώς από το κάδρο. Ειδικά στον ιταλικό νότο, όπου η μαφία έχει εγκαθιδρύσει με τη βία ένα παράλληλο σύστημα τοπικής κυριαρχίας, ο νόμος και η δικαιοσύνη είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Οι επιθεωρητές ελέγχου των συνθηκών εργασίας είναι «πολύ λίγοι και πολύ διεφθαρμένοι», λέει ο Ρόκο Μποργκέζε, γραμματέας της Ένωσης FLAI – CGIL, που εκπροσωπεί εργάτες Γης στην Καλαβρία. 

Για κάποιους τα πράγματα στο καθεστώς της σύγχρονης δουλείας είναι ακόμη χειρότερα σε σχέση με παλιά. Ο συνδικαλιστής Αμπουμπακάρ Σουμαχόρο αναφέρει για την σημερινή Ιταλία: «Υπάρχει μια μορφή εκμετάλλευσης η οποία, κατά κάποιον τρόπο, υπερβαίνει αυτό που συνέβαινε στο παρελθόν, όταν οι ιδιοκτήτες σκλάβων ενδιαφέρονταν τουλάχιστον για την υγεία των δούλων τους επειδή τους χρειάζονταν. Σήμερα, δεν υπάρχει καν αυτό».

Ο ακροδεξιός υπουργός Εσωτερικών της Ιταλίας, Ματέο Σαλβίνι όχι μόνο δεν αρνείται την κατάσταση αλλά λέει ευθαρσώς ότι «οι μετανάστες είναι οι νέοι δούλοι». Σκοπός του είναι να διαιωνίσει την γκετοποίησή τους και να κάνει σαφές ότι δεν πρόκειται ποτέ να ενσωματωθούν στην Ιταλία. Ο Σαλβίνι και οι σύμμαχοί του θεωρούν θύματα όχι τους υποδουλωμένους αλλά τον ιταλικό λαό και εγκληματίες τους μετανάστες κι όχι τους μπράβους στις φυτείες. 

Η οικονομία του εγκλήματος

Αυτοί που έχουν στα χέρια τους τον γεωργικό τομέα της Ιταλίας βγάζουν πολλά χρήματα. Τα προϊόντα διατροφής αντιπροσωπεύουν το 8,7% του ΑΕγχΠ της Ιταλίας. Μόνο η βιομηχανία της τομάτας αγγίζει τα 2.8 δις. Όλα αυτά με τη συστηματική εκμετάλλευση των εργατών Γης. Ο κοινωνιολόγος και συγγραφέας της μελέτης «Gangmaster Mafia», Λεονάρντο Παλμισάνο, εξηγεί ότι στην Ιταλία: «η οικονομία του εγκλήματος είναι πολύ καλύτερα οργανωμένη από τη συμβατική οικονομία».  

Το Παρατηρητήριο Agromafia της Ιταλίας, είναι ένας οργανισμός που παρακολουθεί το οργανωμένο έγκλημα στον τομέα της τροφικής αλυσίδας. Εκτιμά ότι η αξία των δραστηριοτήτων της μαφίας που σχετίζονται με τα τρόφιμα αυξήθηκε κατά 12,4% το τελευταίο έτος, με αποτέλεσμα να ανέρχεται σήμερα σε 24,5 δισ. ευρώ. Το Παρατηρητήριο υποστηρίζει ότι από τη γεωργία προέρχεται πλέον το 15% του συνολικού εισοδήματος της μαφίας.

Τα προϊόντα της οικονομίας του εγκλήματος καταλήγουν στα ράφια των σουπερμάρκετ. Οι προμηθευτές αναφέρουν ότι υπάρχουν πιστοποιητικά πως τα αγαθά που αγοράζουν οι καταναλωτές παράγονται βάσει νόμιμων εργασιακών πρακτικών. Όμως αυτού του είδους οι εγγυήσεις είναι εντελώς αναξιόπιστες και οι καταναλωτές πρέπει απλώς να συνειδητοποιήσουν το αδιανόητο: όσοι αγοράζουν ιταλικά προϊόντα δεν έχουν ιδέα ότι η υγιεινή μεσογειακή τους διατροφή είναι καρπός του συστήματος δουλείας του 21ου αιώνα.  

Οι αλυσίδες σουπερμάρκετ παίζουν το δικός του ρόλο στο σύστημα αυτό αφού τα προϊόντα του ιταλικού νότου χτυπάνε τις τιμές συντηρώντας την εκμετάλλευση των πιο ευάλωτων. Η μαφία φροντίζει να κρατά μακριά τους εμπόρους που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν ένα δίκαιο τίμημα για τα προϊόντα. Ακόμη από το 1970, η μαφία ήθελε να είναι ο μοναδικός αγοραστής και να ορίζει τις τιμές κάνοντας ακόμη και δολοφονίες για να το πετύχει. Ξεκίνησε καταλαμβάνοντας τους τομείς της συγκομιδής, μεταφοράς, μεταπώλησης και κατέληξε να αγοράζει και τη Γη, εκμεταλλευόμενη έτσι και τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις. 

Έτσι η μαφία κατάφερε να ελέγξει πλήρως τη γεωργική παραγωγή από το χωράφι έως και τις αγορές, υπαίθριες και σούπερμαρκετ. Βρήκε λοιπόν, και νέα πηγή εσόδων ενώ ξέπλενε και το μαύρο χρήμα από τα ναρκωτικά και τις άλλες παράνομες δραστηριότητες. Πλέον η μαφία λυμαίνεται πλήρως τον ιταλικό νότο ενώ όπου υπάρχουν αγρότες που δουλεύουν απασχολώντας εργάτες με δίκαιο τρόπο έρχονται αντιμέτωποι με δολιοφθορές, κυνήγι και εκβιασμούς. 

Ζώντας μέσα στην Ντραγκέτα

Το Ροσάρνο στην Καλαβρία, είναι μια πόλη γεμάτη κακότεχνα κτίρια και αμάζευτα σκουπίδια. Είναι γνωστό ως το οχυρό της μαφίας της Καλαβρίας, της Ντραγκέτα, της οποίας οι κύριες πηγές εισοδήματος είναι η διακίνηση ναρκωτικών, οι εκβιασμοί, οι κατασκευές και η γεωργία. Τίποτα δε κινείται εδώ χωρίς τη συγκατάθεση της Ντραγκέτα. 

Οι εργάτες γης ζουν σε παραγκωνισμένες πόλεις τρία μίλια δυτικά του Ροσάρνο, σε παράγκες και καλύβες που φτιάχνουν κυρίως μόνοι τους με ότι μπορούν να βρουν. Γύρω από το Σαν Φερντινάντο ζουν περίπου 2.000 άνθρωποι. Δεν έχουν πόσιμο νερό και οι τουαλέτες δεν είναι παρά μια τρύπα στο πάτωμα. Έχουν μερικές γεννήτριες και μπουκάλες με γκάζι για το μαγείρεμα. Κάπως έτσι είναι και οι υπόλοιπες παραγκουπόλεις. 

Η MEDU μια οργάνωση που προσφέρει ιατρική υποστήριξη σε αυτές τις πόλεις, λέει ότι το 21% των ασθενών παρουσιάζουν εντερικές παθήσεις, το 17% αναπνευστικά προβλήματα και το 22% πόνους οστεοαρθρίτιδας. Πολλοί παρουσιάζουν ψυχικά προβλήματα από τις φρικαλεότητες που υπέστησαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους προς την Ιταλία. Οι διαταραχές μετατραυματικού στρες είναι συχνότατες. Οι ώρες εργασίας είναι πάρα πολλές κι όταν δεν δουλεύουν αυτό που όλοι κάνουν είναι να κοιμούνται. Το προσδόκιμο ζωής στις παραγκουπόλεις είναι πολύ μικρό. Αρκετοί έχουν πεθάνει από φωτιές κατά την προσπάθειά τους να ζεσταθούν το χειμώνα, καίγοντας ότι μπορεί να φανταστεί κανείς, παλιά καθίσματα αυτοκινήτων, ελαστικά, χαρτόνια. 

Όπου έχει δουλειά

Οι μετανάστες εργάτες γης συχνά αλλάζουν παραγκούπολη ανάλογα με το που υπάρχει συγκομιδή και επομένως δουλειά. Το χειμώνα στην Καλαβρία για να μαζέψουν πορτοκάλια και ακτινίδια. Την άνοιξη στην Καμπανία για φράουλες, πεπόνια και ασκαλώνια (σσ. εσαλότ, είδος κρεμμυδιού). Το καλοκαίρι στην Πούλια για ντομάτες και πιπεριές και το Φθινόπωρο στο Βένετο ή στο Πιεμόντε για σταφύλια. Κάποιοι μπορεί να πάνε στο Κασίμπιλε της Σικελίας για πατάτες ή να μείνουν πίσω στις παραγκουπόλεις διαλέγοντας πράγματα από τα απομεινάρια και προσπαθώντας να τα πουλήσουν. 

Αυτοί που μαζεύουν ντομάτες πηγαίνουν στο Μπόργκο Μετζανόνε κοντά στη Φότζια. Ο Σιντ που ζει στο Λονδίνο πήγε εκεί όταν έμαθε ότι ο αδερφός του πέθανε στο φριχτό τροχαίο πέρσι τον Αύγουστο. Μιλάει στον Guardian, για την παραγκούπολη που ζούσε ο αδερφός του. Λέει ότι δεν μπορεί να πιστέψει ότι ζούσε μέσα σε τέτοια δυστυχία. «Δεν μπορεί να ήταν πραγματικότητα», λέει. Μπορεί να μην γνώριζε; 

Αρκετοί είναι αυτοί που δεν αποκαλύπτουν στους δικούς τους την πραγματικότητα στην οποία ζουν. Ο Νιόμπο από την Αφρική λέει: «Οι περισσότεροι από τους Αφρικανούς ζουν μια ψεύτικη ζωή. Ψάχνουν να βρουν όμορφες εικόνες και τις βάζουν στο Instagram. Κανένας από εμάς δεν θα τραβούσε μια φωτογραφία από αυτό το μέρος για να τη στείλει στο σπίτι του». 

Σκλάβοι

Όσοι μετανάστες δεν έχουν σύμβαση δεν μπορούν να πάρουν άδειες παραμονής. Κυνηγημένοι από την αστυνομία και εκβιαζόμενοι από τους μπράβους πληρώνονται ακόμη λιγότερο. Οι μπράβοι της μαφίας παρακρατούν τις ταυτότητές τους και συχνά δεν τους πληρώνουν. Έτσι ακόμη κι αν θεωρητικά είναι ελεύθεροι να φύγουν, τους αναγκάζουν να παραμείνουν. Μην πληρώνοντάς τους και παρακρατώντας τα χαρτιά τους, οι μετανάστες ουσιαστικά υποδουλώνονται. 

Πολλοί μετανάστες εργάτες γης αναφέρουν ότι τα αφεντικά πολλές φορές τους ξυλοκοπούν ή έχουν σεξουαλικές απαιτήσεις. Η βία, ειδικά εναντίον των γυναικών, είναι ανησυχητικά συχνή. «Ποτέ δε νιώθουμε ασφαλείς, ακόμη κι όταν κοιμόμαστε έχουμε το ένα μάτι ανοιχτό», λέει μια Νιγηριανή μετανάστρια. Η 22χρονη Τάγιο υπέστη επίθεση όταν προσπάθησε να υπερασπιστεί ένα φίλο της. Η σεξουαλική βία είναι δυστυχώς μια σταθερά. Το 2015, στη Ραγκούσα της Σικελίας, ένας εργάτης δολοφονήθηκε και η γυναίκα του βιάστηκε. Το 2011, μια έρευνα αποκάλυψε ότι δεκάδες Ρουμάνοι εργάτες εξαναγκάστηκαν να εκδοθούν. 

Ελέγχοντας την υποδοχή μεταναστών 

Ο κοινωνιολόγος και συγγραφέας Λεονάρντο Παλμισάνο, που διερευνά το οργανωμένο έγκλημα και την υποδούλωση των εργατών Γης, λέει στον Guardian: «Η μαφία στο Νότο ελέγχει και την υποδοχή των μεταναστών. Η μαφία είναι πολύ συχνά μέλος της διοίκησης των κέντρων αιτούντων άσυλο. Τα κέντρα αυτά έχουν μετατραπεί σε ένα ταμείο για τη μαφία». 

Αυτό είναι κάτι που συμβαίνει σχεδόν σε όλη τη χώρα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο Σαλβατόρε Μπούζι, από τους επικεφαλής μαφίας στη Ρώμη, έχει δημιουργήσει μια κοινοπραξία που παίρνει συμβόλαια στέγασης για μετανάστες. Σε μια τηλεφωνική συνομιλία που είχε το 2014, ακούγεται να λέει: «Έχετε ιδέα για τα πόσα κερδίζω μέσω των μεταναστών; Παίρνω περισσότερα από τους μετανάστες από ό, τι από τα ναρκωτικά». 

Το καπορράτο

Την ίδια ώρα οι μετανάστες γίνονται θύματα εκμετάλλευσης μέσω ενός συστήματος που λέγεται «καπορράτο». Είναι μια πρακτική μέσω της οποία οι προσλήψεις και οι πληρωμές των εργατών ανατίθεται σε έναν εργολάβο, τον καπόρ. Το όνομα προέρχεται από τον 19ο αιώνα, όπου ο καπόρ ήταν ένα πρωτοπαλίκαρο του αρχι-μαφιόζου που επέβαλε τη βούλησή του. Η διαφορά σήμερα είναι ότι ο ίδιος ο μαφιόζος είναι πιθανό να είναι ο ιδιοκτήτης της Γης και οι εντολές του να επιβάλλονται από έναν μη Ιταλό καπόρ. 

Η πρακτική του καπορράτο είναι φυσικά παράνομη. Το 2016 ένας νόμος απαγόρευσε στους μεσάζοντες να εκμεταλλεύονται ευάλωτους εργάτες Γης – κι αυτό χάρης τις κινητοποιήσεις των εργατών και μιας γενναίας καμπάνιας του ακτιβιστή Ιβάν Σαγκνέτ. Παρόλα αυτά η πρακτική του καπορράτο εξακολουθεί να είναι πανταχού παρούσα. 

Και επιβάλλει τις τιμές. Ένας εργάτης, ακόμη κι αν δουλεύει με τρελή ταχύτητα αποκλείεται να βγάλει πάνω από 30 ευρώ την ημέρα – αν τα πληρωθεί – αντίθετα καλείται να πληρώσει για πολλά πράγματα. Περίπου 3 ευρώ για τη μεταφορά του από και προς τα χωράφια σε οχήματα όπου οι εργάτες είναι στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο. Περίπου 3 ή 4 ευρώ για κάποιο σάντουιτς και άλλα τόσα για νερό. Περίπου 50 λεπτά αν θέλει να κάνει κάποιο τηλεφώνημα. Αν κάποιος αρρωστήσει ή έχει ένα ατύχημα, χρεώνεται 20 ευρώ για τη μεταφορά του στο νοσοκομείο. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την οργάνωση Γιατροί της Αφρικής, «κατά τη διάρκεια των τελευταίων έξι ετών ο αριθμός των εργατών γης που πέθαναν ως αποτέλεσμα της εργασίας τους είναι πάνω από 1.500». 

«Ψεύτικοι εργάτες»

Οι συμβάσεις εργασίας είναι ουσιαστικά άχρηστες. Οι συνδικαλιστές προσπαθούν να παρεμβαίνουν, ελέγχοντας ηλεκτρονικά για να δουν αν έχουν πραγματοποιηθεί οι σωστές πληρωμές κοινωνικής ασφάλισης για λογαριασμό των εργαζομένων. Αυτό είναι κάτι που γίνεται σπάνια. «Έχουμε χάσει την ανθρωπιά μας», λέει ο συνδικαλιστής Ρόκο Μποργκέζε. 

Ο νόμος Μπόσι – Φίνι συνδέει την κατοικία με την κατοχή μιας σύμβασης εργασίας. Έτσι αρκετοί μετανάστες υποχρεώνονται να αγοράσουν μια σύμβαση – που τελικά δεν λειτουργεί – για εκατοντάδες ευρώ. Άλλες φορές οι μαφιόζοι δίνουν συμβάσεις, όχι στο όνομα του μετανάστη αλλά στο όνομα Ιταλών που δεν έχουν εργαστεί ποτέ στα χωράφια. Με τον τρόπο αυτό βάζουν στο χέρι και τα επιδόματα ανεργίας που δίνονται στους εργαζόμενους στον αγροτικό τομέα, εφόσον έχουν δουλέψει συγκεκριμένες ημέρες. Το 2015, ανακαλύφθηκαν 3.000 «ψεύτικοι εργάτες» στην Καλαβρία. 

Μέχρι στιγμής καμία σοβαρή κίνηση δεν έχει γίνει από το κράτος για να παταχθεί το σύστημα υποδούλωσης των εργατών. Πάντως οι εργάτες παλεύουν. Τα τελευταία χρόνια έχουν επανειλημμένα εξεγερθεί εναντίον των μπράβων της μαφίας – γνωστή είναι η «εξέγερση του Ροζάρνο». Η μαφία, όμως με τη βοήθεια νεοφασιστικών οργανώσεων αντεπαναστάτησαν και αρκετοί εργάτες τραυματίστηκαν. 

Τα γεγονότα αυτά ξύπνησαν λίγο την ιταλική κοινή γνώμη. Όμως η ιταλική δικαιοσύνη δεν έχει αναλάβει τις ευθύνες της. Τον περασμένο Απρίλιο, δικάστηκαν 13 άτομα για επιβολή καθεστώτος δουλείας σε εργάτες γης. Καταδικάστηκαν μόνο δυο μετανάστες που δούλευαν ως μπράβοι της μαφίας. Κανένας από τους υπόλοιπους – Ιταλούς – δεν καταδικάστηκε.