Περιορισμός των ψευδών ειδήσεων ή λογοκρισία; Πως ορίζεται η ψευδής είδηση; Και ειδικά όταν αφορά την εθνική οικονομία, την εθνική άμυνα ή τη δημόσια υγεία; Αν γράψουμε δηλαδή ότι η κυβέρνηση απέτυχε στη δημόσια υγεία μπορεί να χαρακτηριστεί fake news; Πως διαχωρίζουμε την ελευθερία του λόγου από την προστασία από ψευδείς ειδήσεις; Οι θεωρίες συνωμοσίας για την πανδημία αντιμετωπίζονται με ποινικοποίηση των fake news; Τελικά, όπως είπε ο Κυριάκος Μητσοτάκης τον περασμένο Μάρτιο από το βήμα της Βουλής, «τα social media κάνουν κακό στη Δημοκρατία»;

Είναι ερωτήματα που προκύπτουν από την αντικατάσταση του άρθρου 191 του Ποινικού Κώδικα αναφορικά με τη διασπορά ψευδών ειδήσεων που προβλέπει το σχέδιο νόμου «Τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα και του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας» που έθεσε η κυβέρνηση σε διαβούλευση.

Και επιχειρούμε να τα απαντήσουμε, μιλώντας με τον Βασίλη Παπαστεργίου, μέλος του Δ.Σ. του Δικηγορικού Συλλόγου Αθήνας και την Μαρίνα Ρήγου, επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τι προβλέπει ο νέος Ποινικός Κώδικας για τη διασπορά ψευδών ειδήσεων

Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση, «με την προτεινόμενη ρύθμιση αντικαθίσταται το άρθρο 191 ΠΚ και επαναφέρεται εν μέρει στη μορφή, την οποία είχε υπό το καθεστώς του προϊσχύσαντος Ποινικού Κώδικα, λαμβανομένων όμως υπόψη των σύγχρονων απαιτήσεων… Ειδικότερα, αυτή συνίσταται στην ειρηνική και ήρεμη συνύπαρξη και διαβίωση των πολιτών, οι δε αναφερόμενες σε αυτή ψευδείς ειδήσεις πρέπει να είναι πρόσφορες να κλονίσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών όσον αφορά την εξασφάλιση της κοινής ειρήνης και την πεποίθησή τους περί της διατήρησης της ειρηνικής διαβίωσής τους εντός του κράτους. Επιπλέον, με την προτεινόμενη διάταξη συμπεριλαμβάνεται ρητά και η δημόσια υγεία, προσθήκη αναγκαία, καθώς, δεδομένης της πανδημίας του κορωνοϊού COVID-19, έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα εκτεταμένης διασποράς φημών και πρόκλησης ανησυχίας και πανικού στους πολίτες ιδίως για θέματα δημόσιας υγείας».

Το άρθρο 191 ισχύει ως εξής: Όποιος δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις με αποτέλεσμα να προκαλέσει φόβο σε αόριστο αριθμό ανθρώπων ή σε ορισμένο κύκλο ή κατηγορία προσώπων, που αναγκάζονται έτσι να προβούν σε μη προγραμματισμένες πράξεις ή σε ματαίωσή τους, με κίνδυνο να προκληθεί ζημία στην οικονομία, στον τουρισμό ή στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή να διαταραχθούν οι διεθνείς της σχέσεις, τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή.

Και αντικαθίσταται ως εξής: «Όποιος δημόσια ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει ή διασπείρει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις που είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχίες ή φόβο στους πολίτες ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στην εθνική οικονομία, στην αμυντική ικανότητα της χώρας ή στη δημόσια υγεία τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον τριών μηνών και χρηματική ποινή. Εάν η πράξη τελέστηκε επανειλημμένα μέσω του τύπου ή μέσω διαδικτύου, ο υπαίτιος τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών και χρηματική ποινή».

«Η πανδημία θα φύγει αλλά οι νόμοι θα μείνουν»

«Έτσι κι αλλιώς κάθε άρθρο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης είναι προβληματικό» τονίζει μιλώντας στο tvxs.gr ο Βασίλης Παπαστεργίου, μέλος του Δ.Σ. του Δικηγορικού Συλλόγου Αθήνας, και εξηγεί: «Κατά τη γνώμη μου και το υπάρχον άρθρο έχει προβλήματα, δεν μας χρησιμεύει επί της ουσίας σε κάτι, ωστόσο με τη νέα ρύθμιση, όπου φεύγει η διατύπωση που λέει “ελέγχονται εκείνες οι ειδήσεις οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα την πρόκληση ανησυχίας” και αντικαθίσταται με τη διατύπωση “είναι ικανές να προκαλέσουν ανησυχία” διευρύνεται προφανώς το αξιόποινο και αυξάνεται η προβληματικότητα. Δηλαδή σε ένα άρθρο που ακόμη και με τη τωρινή του διατύπωση δημιουργεί ζητήματα, πόσο μάλλον εάν τυχόν αντικατασταθεί κατά αυτόν το δυνητικό τρόπο».

► Και πως ορίζεται, πως και ποιος μεταφράζει το «είναι ικανές»;

«Ορίζεται από την υποκειμενική γνώμη του κάθε εισαγγελέα, του κάθε δικαστή, άρα λοιπόν, οι κίνδυνοι στην ελευθερία της έκφρασης είναι ακόμη μεγαλύτεροι. Αν λοιπόν αύριο που θα εκλείψει η πανδημία αλλά η διάταξη μας μείνει, αρχίσουμε και διώκουμε οτιδήποτε μπορεί να προκαλέσει ανησυχία για παράδειγμα σχετικά με την πορεία της οικονομίας, καταλαβαίνουμε ότι στα χέρια ενός άκρως συντηρητικού ή αυταρχικού εισαγγελέα τι μπορεί να είναι απειλητική είδηση για την οικονομία».

► Η επίκληση συνομωσιολογικών θεωριών, με όποιους κινδύνους για τη δημόσια ζωή εμπεριέχουν, κάτι που αντιμετωπίσαμε και με την πανδημία, δεν ευσταθεί ως λογικό επιχείρημα;

«Η λύση δεν είναι να θεσπίζεις, λόγω έκτακτης περίπτωσης, διότι η πανδημία θα φύγει αλλά οι νόμοι θα μείνουν. Κατά τη γνώμη μου η καταπολέμηση των fake news σε σχέση με την υγεία πρέπει να γίνει από την οργανωμένη πολιτεία μέσα από μια διαδικασία ανταλλαγής επιχειρημάτων και πειθούς και όχι με την ποινικοποίηση και ποινική δίωξη απόψεων, ακόμη και όταν είναι αναληθείς».

► Το διαδίκτυο απειλεί τη δημοκρατία;

«Το διαδίκτυο είναι μια πηγή ενημέρωσης. Και μάλιστα για τις νεότερες ηλικίες βασική. Προφανώς υπάρχει ζήτημα προστασίας από συκοφαντικές και κακόβουλες δημοσιεύσεις, το νομικό πλαίσιο για την αντιμετώπισή τους όμως υπάρχει, υπάρχουν και οι διώξεις και οι αξιώσεις, δεν βλέπω το λόγο να χρησιμοποιούμε διατάξεις που είχαν πέσει σε αχρησία ή ακόμη χειρότερα να διευρύνουμε το αξιόποινο πλαίσιο», καταλήγει ο Β. Βασίλης Παπαστεργίου.

«Το θέμα είναι ότι υπάρχουν κυβερνητικές πολιτικές που μπορεί να προκαλούν φόβο ή ανησυχία»

Πως ορίζονται οι ψευδείς ειδήσεις; Όπως λέει στο tvxs.gr η Μαρίνα Ρήγου, επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών «η συνεχής επίκληση του όρου “ψευδείς ειδήσεις” είτε γιατί πράγματι ολοένα και πιο συχνά διαδικτυακό περιεχόμενο αποδεικνύεται ψευδές, είτε γιατί ο χαρακτηρισμός αυτός επιλέγεται για να ακυρώσει μη αρεστές πραγματικές ειδήσεις και πολιτική κριτική, οδήγησε το λεξικό Collins, να αναδείξει ως λέξη της χρονιάς για το 2017 τον όρο “fake news” (“ψευδείς ειδήσεις”).Σύμφωνα με το λεξικό, πρόκειται για “ψευδείς, συχνά εντυπωσιακές, πληροφορίες που διαδίδονται με το πρόσχημα ειδησεογραφικών ρεπορτάζ”.  Δεν είναι ένα νέο φαινόμενο. Όμως η συζήτηση για τις ψευδείς ειδήσεις έχει ενταθεί αφενός γιατί στην περίοδο της πανδημίας οι ψευδείς ειδήσεις έχουν γίνει επικίνδυνες έως και θανατηφόρες, αφετέρου, το φαινόμενο που ανέκαθεν εμφιλοχωρούσε στη δημοσιογραφία παίρνει σημαντική διάσταση εξαιτίας της δυνατότητας εκθετικού πολλαπλασιασμού της είδησης και βεβαίως του πολλαπλασιασμού των ειδησεογραφικών πηγών. Κυρίως όμως γιατί η προσομοιωτική δύναμη των νέων τεχνολογιών σήμερα είναι πολύ πιο ισχυρή».

► Και ο κίνδυνος της λογοκρισίας;

«Ο κίνδυνος της λογοκρισίας υφίσταται, ειδικά από κακοδιατυπωμένες νομικές διατάξεις, ή  από την ερμηνεία τους. Η συγκεκριμένη διατύπωση στο σχέδιο νόμου εύκολα θα μπορούσε να εκπέσει σε λογοκρισία αφού ένας αντιπολιτευτικός λόγος θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι κλονίζει την εμπιστοσύνη του κοινού. Μια κριτική παρουσίαση κυβερνητικών πολιτικών σε ζητήματα άμυνας ή σε ζητήματα υγείας, μπορεί να προκαλέσει ανησυχία. Το θέμα είναι ότι υπάρχουν κυβερνητικές πολιτικές που μπορεί να προκαλούν φόβο ή ανησυχία. Εάν αυτό εντοπίζεται και επισημαίνεται, τότε η άμυνα είναι η υπαγωγή αυτού του λόγου στις ψευδείς ειδήσεις. Ο Donald Trump έκανε ακριβώς αυτό, γι’ αυτό άλλωστε και το Collins ανέδειξε σε λέξη της χρονιάς τις ψευδείς ειδήσεις. Και το ισχύον άρθρο έχει αντίστοιχα προβλήματα. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το γεγονός ότι στον Ποινικό Κώδικα όπως κωδικοποιήθηκε με τον Ν. 4619/2019 στο άρθρο 191, ο νομοθέτης θεωρεί προφανώς κρίσιμους τομείς την οικονομία, τον τουρισμό την αμυντική ικανότητα της χώρας και τις διεθνείς σχέσεις. Στο υπό διαβούλευση νομοσχέδιο κρίνονται σημαντικοί οι τομείς της οικονομίας, της αμυντικής ικανότητας και της δημόσιας υγείας. Επίσης ενώ στον ισχύοντα ΠΚ στο ίδιο άρθρο γίνεται λόγος μόνο για “πρόκληση φόβου”, στο υπό διαβούλευση ν/σ υπάρχει ρητή αναφορά σε ανησυχίες ή φόβο και σε κλονισμό της εμπιστοσύνης του κοινού».

► Tο διαδίκτυο και τα social media ελέγχουν ή ελέγχονται; 

«Το διαδίκτυο και τα νέα μέσα γενικότερα, οδήγησαν μεν σε μια διεύρυνση της συμμετοχής, και μια πρωτοφανή ιστορικά δυνατότητα συμμετοχής των πολιτών στο δημόσιο διάλογο, ωστόσο γρήγορα τα ίδια αυτά μέσα που συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό της δημόσιας σφαίρας από άποψη συμμετοχής, οδήγησαν παράλληλα σε έναν πανεύκολο και ολοκληρωτικό τρόπο ελέγχου και παρακολούθησης και μια αναδιάρθρωση του ίδιου του μοντέλου της δημοσιότητας. Επιπλέον το στοιχείο του εκδημοκρατισμού μέσω της συμμετοχής στη συγκρότηση της δημοσιότητας, υποσκάπτεται και από την αθλιότητα της χυδαιολογίας, του λόγου μίσους, των ψευδών ειδήσεων και της μετα-αλήθειας. Το διαδίκτυο έχει δυαδική μορφή, καλή και κακή. Ποια από τις δύο υπερτερεί σήμερα; Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη, όμως αν η ψηφιακή επανάσταση συνδέθηκε με την ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης, η ψηφιακή επιτήρηση που η ψηφιοποίηση των πάντων κατέστησε εύκολα εφικτή, γέρνει την μεταξύ τους αέναη διελκυστίνδα προς την επιτήρηση».