Σοβαρή αμφιβολία σχετικά με το αν ο νέος σωφρονιστικός κώδικας που ψήφισε η κυβέρνηση την Τρίτη μπορεί να βελτιώσει ουσιαστικά τις συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές διατυπώνει μιλώντας στο Tvxs.gr η Ιφιγένεια Καμτσίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στο ΑΠΘ και μέλος της Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης (CPT).

Παρά το γεγονός ότι η ίδια, ως Ελληνίδα, δεν συμμετέχει στον έλεγχο των ελληνικών φυλακών, η τοποθέτησή της είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς μετά την έκθεση-κόλαφο της CPT για την Ελλάδα εκκρεμεί η απόφαση της εν λόγω Επιτροπής σχετικά με το αν θα εκδώσει «δημόσια δήλωση», κάτι που συμβαίνει εάν το υπό εξέταση κράτος «δεν συνεργάζεται ή αρνείται να βελτιώσει την κατάσταση σύμφωνα με τις συστάσεις της Επιτροπής».

Συγκεκριμένα σχετικά με το επείγον ζήτημα της αποσυμφόρησης των φυλακών, η κα. Καμτσίδου σημειώνει πως οι πρόσφατες νομοθετικές παρεμβάσεις της κυβέρνησης μάλλον θα αυξήσουν περαιτέρω τον αριθμό των κρατουμένων, ενώ προβληματισμό εκφράζει και για τις αλλαγές που έγιναν στις εκπαιδευτικές άδειες. Ενώ θεωρεί την θέσπιση του δικαιώματος της προσφυγής των κρατουμένων πολύ θετικό μέτρο, παρατηρεί ότι υπό τις υπάρχουσες συνθήκες στις ελληνικές φυλακές, ακόμα και τυχόν θετική για τον κρατούμενο απόφαση θα είναι πολύ δύσκολο να εφαρμοστεί στην πράξη.  

Ακολουθεί η συνέντευξη με την αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και μέλος της Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης, Ιφιγένεια Καμτσίδου.

► Θεωρείτε ότι ο νέος σωφρονιστικός κώδικας δίνει απαντήσεις στις πολλές και σοβαρές επισημάνσεις που διαβάσαμε στην έκθεση της CPT;

Η πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης που αποτελεί την βασική αποστολή της CPT εν μέρει μόνον μπορεί να επιτευχθεί με νομοθετικές μεταρρυθμίσεις και πάντως δεν εξυπηρετείται αποκλειστικά με μια επιμέρους νομοθετική παρέμβαση. Είναι, βέβαια, αλήθεια ότι ο σωφρονιστικός κώδικας αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για την προστασία της αξιοπρέπειας των προσώπων που στερούνται της ελευθερίας τους.

Για τον λόγο αυτό, μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, τα περισσότερα κράτη, ιδίως τα μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, έχουν αναλάβει, και με πλήθος διεθνών δεσμεύσεων, να εξασφαλίζουν στους κρατούμενους εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση, ενημέρωση και μια στοιχειώδη σχέση με την πολιτική ζωή, π.χ. παρέχοντας τους την δυνατότητα να ψηφίζουν στις εθνικές εκλογές. Ωστόσο, χωρίς την ύπαρξη κατάλληλων υποδομών και χωρίς ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό όλων των ειδικοτήτων (φυλάκων, ψυχιάτρων, κοινωνικών λειτουργών, εκπαιδευτικών), η επίτευξη των παραπάνω στόχων καθίσταται αδύνατη και οι ρυθμίσεις του σωφρονιστικού κώδικα καταντούν απλές εξαγγελίες. 

Ο νέος σωφρονιστικός κώδικας περιλαμβάνει για όλα τα προαναφερόμενα ζητήματα κανόνες παρόμοιους με αυτούς που εμπεριέχονται στον μέχρι πρόσφατα ισχύοντα (ν. 2776/1999). Κατά τα 23 χρόνια ισχύος του τελευταίου, η επιδείνωση της κατάστασης στις ελληνικές φυλακές υπήρξε διαρκής. Έτσι, η CPT αναγκάστηκε να διατυπώσει εκ νέου σύσταση, καλώντας τις ελληνικές αρχές να καταβάλλουν «με τρόπο επείγοντα και στιβαρό» προσπάθειες για την αποσυμφόρηση των φυλακών με επενδύσεις, αλλά και με τον περιορισμό της προφυλάκισης και με την αναζήτηση εναλλακτικών ποινών αντί της φυλάκισης.

Παρ’ ότι ως μέλος που υποδείχθηκε από την Ελλάδα δεν έχω λόγο στις συνεδριάσεις της Επιτροπής που αφορούν την χώρας μας ούτε συμμετέχω στην λήψη των  σχετικών αποφάσεων, διερωτώμαι επιστημονικά αν η εν λόγω μεταρρύθμιση του σωφρονιστικού κώδικα μπορεί να επηρεάσει ουσιαστικά τις συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές, ώστε η ελληνική δημοκρατία να ανταποκριθεί στις συστάσεις της CPT. Πόσο μάλλον, που επιμέρους ρυθμίσεις, όπως αυτές για την χορήγηση αδειών στους κρατούμενους εισάγουν αυστηρότερες προϋποθέσεις για την απόλαυση του δικαιώματος.

► Τόσο η έκθεση της CPT όσο και τα στοιχεία που δημοσιεύονται ανά μήνα στον ιστότοπο του υπουργείου μαρτυρούν συνθήκες μεγάλου συνωστισμού σε πολλά καταστήματα κράτησης, με πληρότητες πάνω από 150 και 200%. Στον νέο κώδικα, υπάρχουν παρεμβάσεις για την αποσυμφόρηση των φυλακών;

Η αποσυμφόρηση των φυλακών απαιτεί ένα πλέγμα νομοθετικών παρεμβάσεων και δημόσιων πολιτικών που κυρίως δεν αποτελούν αντικείμενο του σωφρονιστικού κώδικα. Για παράδειγμα, στην Έκθεση επισημαίνεται το γεγονός ότι στην Ελλάδα πολλά αδικήματα τιμωρούνται με ποινές βαρύτερες από ό,τι στα υπόλοιπα κράτη του Συμβουλίου της Ευρώπης και ότι τα δικαστήρια έχουν την τάση να τιμωρούν αυστηρά τους κατηγορούμενους.

Έτσι, πρόσφατες μελέτες αναδεικνύουν το παρακάτω οξύμωρο: ενώ στην χώρα η εγκληματικότητα μειώθηκε την τελευταία δεκαετία και βρίσκεται κάτω από την ευρωπαϊκή διάμεση τιμή, οι φυλακισμένοι που εκτίουν ποινές άνω των πέντε ετών υπερβαίνουν το 86% του πληθυσμού των φυλακών, όταν ο μέσος όρος στα κράτη του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι το 50% και η διάμεση τιμή το 35%.

Μάλιστα, υπογραμμίζεται ότι η πρόσφατη μεταρρύθμιση του ποινικού κώδικα (ν. 4855/2021), με την οποία προβλέπεται η υποχρεωτική (όχι διαζευκτικά) τιμώρηση με ισόβια κάθειρξη για ορισμένα σοβαρά αδικήματα, θα επιφέρει επιπλέον αύξηση του πληθυσμού των φυλακών. Επομένως, γίνεται φανερό ότι απαιτούνται παρεμβάσεις τόσο στο επίπεδο της ποινικής νομοθεσίας γενικότερα, όσο και σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση και επιμόρφωση των δικαστικών λειτουργών.

► Στην έκθεση τονιζόταν η ανάγκη για καλύτερη αξιοποίηση των εναλλακτικών ποινών. Απαντάει ο νέος σωφρονιστικός κώδικας στην συγκεκριμένη παρατήρηση;

Η δυνατότητα έκτισης εναλλακτικής ποινής προβλέπεται στον ψηφισθέντα σωφρονιστικό κώδικα χωρίς σπουδαίες αλλαγές σε σχέση με τα έως και πρόσφατα ισχύοντα. Η προϋπόθεση ο κρατούμενος να έχει εκτίσει τμήμα της ποινής του καταργείται, αντικαθίσταται όμως από τον όρο να έχει ήδη λάβει άδεια, η οποία πλέον χορηγείται δυσκολότερα σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα και καθόλου. Πρόκειται για μια αντιφατική παρέμβαση, που δύσκολα αξιολογείται πριν από την εφαρμογή της.

Το σπουδαιότερο πρόβλημα όμως είναι το εξής: η κύρια εναλλακτική μορφή έκτισης  της ποινής, η ημιελεύθερη διαβίωση, συναρτάται με την δυνατότητα του κρατουμένου να «έχει αποδεδειγμένα εξασφαλίσει εργασία έξω από το κατάστημα» ή με την βούληση του να «αποδέχεται να απασχοληθεί σε θέση εργασίας που του υποδεικνύεται». Πόσο εύκολα όμως μπορεί ένα φυλακισμένος να αναζητήσει και να εξασφαλίσει θέση εργασίας; Πόσο είναι σε θέση οι υπηρεσίες του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη να αναπτύξουν πολιτικές κοινωνικής ένταξης των φυλακισμένων ή των υπό αποφυλάκιση;

Για να εφαρμοστούν στην πράξη εναλλακτικές μορφές έκτισης της ποινής επείγει η αρμόδια ΓΓ να επιστρέψει στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, που έχει την ευθύνη για την εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων και την αποστολή σεβασμού του κράτους δικαίου σε όλα τα στάδια της εφαρμογής τους. Εξάλλου, η υφ’ όρον απόλυση δεν ρυθμίζεται από τον σωφρονιστικό κώδικα, αλλά από την όλη ποινική νομοθεσία. Απαιτείται δηλαδή και εδώ συστηματική νομοθετική παρέμβαση, δεδομένου ότι η Έκθεση της CPT αξιολογεί μεν θετικά τα έκτακτα μέτρα αποσυμφόρησης με τον νόμο 4322/2015 και τις δυο παρατάσεις του, επισημαίνει, όμως, τον προσωρινό χαρακτήρα τους και την ανάγκη για δομικές αλλαγές.

► Το δικαίωμα προσφυγής που εισάγει ο προωθούμενος Σ.Κ πιστεύετε ότι θα βελτιώσει την εικόνα των ατόμων που «μαραζώνουν», όπως καταγράφηκε στην έκθεση της CPT;

Η θεσμοθέτηση της προσφυγής είναι αναντίλεκτα ένα θετικό μέτρο. Οι κρατούμενοι που λόγω των συνθηκών διαβίωσής τους ή της συμπεριφοράς του προσωπικού υφίστανται εξευτελιστική, ακόμη και βασανιστική μεταχείριση αποκτούν ένα όπλο για την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας τους. Το ερώτημα που ανακύπτει αφορά στο πρακτικό αποτέλεσμα της προσφυγής και την εφαρμογή της όποιας απόφασης: Έστω ότι το όργανο που θα την εξετάσει αποφανθεί ότι η αποθήκευση 20 κρατουμένων σε θάλαμο χωρητικότητας 6 προσώπων συνιστά παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ και των κανόνων της CPT, με ποιον τρόπο θα γίνει σεβαστή η απόφασή του;    

Ανάλογος προβληματισμός γεννιέται και με τις αλλαγές σχετικά με την χορήγηση εκπαιδευτικών αδειών, π.χ. τον χρονικό περιορισμό τους σε Σχολές που η φοίτηση δεν είναι υποχρεωτική ή την «ποινικοποίηση» της μη επιτυχούς συμμετοχής τουλάχιστον στο 1/3 των μαθημάτων του εξαμήνου, αποτυχία που χαρακτηρίζεται κακή χρήση της άδειας και μπορεί να οδηγήσει στην ανάκλησή της.

► Η CPT τονίζει την ανάγκη για σημαντική αύξηση του αριθμού των υπαλλήλων και καλύτερη εκπαίδευσή τους. Δίνει η κυβέρνηση κάποια απάντηση σε αυτή την ανάγκη;

Ο σωφρονιστικός κώδικας ορίζει το «δέον γενέσθαι», η κυβέρνηση αναλαμβάνει την πρωτοβουλία για την εκπόνηση των απαιτούμενων δράσεων. Για παράδειγμα, στο Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης σε συνεργασία με τον τότε ΓΓ Αντεγκληματικης Πολιτικής Ε. Φυτράκη και τα στελέχη της Γραμματείας για πρώτη φορά το 2018 διοργανώθηκαν σεμινάρια επιμόρφωσης των σωφρονιστικών υπαλλήλων, στα οποία η ανταπόκριση υπήρξε θερμή. Απ’ όσο γνωρίζω, τα σεμινάρια αυτά συνεχίζονται, ελπίζω βελτιούμενα.

► Στην έκθεση αφηνόταν ανοιχτό το ενδεχόμενο η ελληνική κυβέρνηση να διατηρεί επίτηδες τις φυλακές ως «αποθήκες» κρατουμένων. Συμπερασματικά θα λέγατε ότι ο προωθούμενος Σ.Κ πείθει για την πολιτική βούληση της κυβέρνησης να ανατρέψει αυτή την εικόνα;

Στο σημείο αυτό δεν μπορώ παρά να επαναλάβω τις διαπιστώσεις- συστάσεις της CPT: «Δεν πρόκειται για ένα απλό πρόβλημα που μπορεί να επιλυθεί από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη (που είναι στο παρόν υπεύθυνο για τις φυλακές), αλλά για ένα πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί από την κυβέρνηση στο σύνολό της, σε συνεργασία με το ελληνικό κοινοβούλιο και την δικαστική εξουσία».