Η θεσμική πολιτική αρχιτεκτονική φαντάζει να έχει παγώσει στο χρόνο. Οι κεντρικοί πυλώνες της καπιταλιστικής πολιτικής οικονομίας θεωρούνται αμετάβλητα δεδομένα. Οποιοδήποτε πολιτικό εγχείρημα θέλει να θέσει υποψηφιότητα ως αξιόπιστη και ρεαλιστική πρόταση οφείλει να θεμελιώνεται στη μεγιστοποίηση του κέρδους, στον συντονιστικό μηχανισμό της ελεύθερης αγοράς, στην ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και σε ένα ήθος άκρατου ανταγωνισμού.

Ο πολιτικός πειραματισμός τείνει να εξαφανιστεί τελείως, τη στιγμή που η ανθρωπότητα είναι αντιμέτωπη με μια σειρά από παράλληλες προκλήσεις που απαιτούν άμεση συλλογική δράση. Ακόμα και στις περιπτώσεις που τα πλεονεκτήματα μιας εναλλακτικής πολιτικής πρότασης είναι διακριτά, όπως στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, το συλλογικό πολιτικό φαντασιακό παραμένει ανενεργό. 

Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πανδημικής κρίσης τα εμβόλια δεν αντιμετωπίστηκαν σαν κοινό αγαθό. Η παραγωγή τους ανατέθηκε, κατά κύριο λόγο, σε μεγάλες ιδιωτικές εταιρίες. Υπήρξε το οξύμωρο του «εθνικισμού των εμβολίων» και η διανομή των εμβολίων έγινε με αμιγώς εθνικιστικούς και καπιταλιστικούς όρους οξύνοντας τις υπάρχουσες ανισότητες. Το γεγονός ότι η πανδημική κρίση είχε υπαρξιακό χαρακτήρα δεν ήταν αρκετό για να αναθεωρήσουμε τις καπιταλιστικές μας δεσμεύσεις. Παρόμοια δομικά χαρακτηριστικά έχει και η κλιματική κρίση.

Ενώ όλα τα επιστημονικά δεδομένα τεκμηριώνουν ότι το υπάρχον παραγωγικό μοντέλο δεν είναι βιώσιμο, η ανθρωπότητα δείχνει παγιδευμένη στην εθνικιστική, αποικιακή και καπιταλιστική σκεπτομορφή. Η συναίνεση που θα οικοδομούσε τη συλλογική δράση της ενεργειακής μετάβασης, προς το παρόν πνίγεται μέσα σε ατέρμονους ανταγωνισμούς για τα οικονομικά συγκριτικά πλεονεκτήματα των υπερδυνάμεων (ΕΕ, ΗΠΑ, Κίνα), την κοστολόγηση της μετάβασης, τα κέρδη των ιδιωτικών εταιρειών ενέργειας κτλ. 

Εάν υπήρχε κάποια προσδοκία ότι το καπιταλιστικό μοντέλο παραγωγής θα ερχόταν αντιμέτωπο με ένα εξωγενές «φρένο έκτακτης ανάγκης» που θα ανακατεύθυνε την ανθρωπότητα ώστε να αποφευχθούν πιθανές καταστροφές, θεωρώ ότι με την πανδημική κρίση διαψεύστηκε.

Παράλληλα, οι οικονομικές ανισότητες που προκύπτουν από το σημερινό πολιτικοοικονομικό μοντέλο θα προβλημάτιζαν ακόμα και τους μεγαλύτερους υπέρμαχους του καπιταλισμού. Σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της Oxfam από το 2020, οι πέντε πλουσιότεροι άνδρες στον κόσμο έχουν διπλασιάσει τις περιουσίες τους από 405 δισ. δολάρια σε 869 δισ. δολάρια, με ρυθμό αύξησης περίπου 15 εκατ. δολάρια ανά ώρα.

Την ίδια περίοδο, σχεδόν πέντε δισεκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως έχουν γίνει φτωχότεροι. Παρόλα αυτά μοιάζει να μην μπορούμε να φανταστούμε να αναπλάθουμε την πολιτική πραγματικότητα. Σαν να έχουμε εγκλωβιστεί σε έναν κλειστό νοηματικό πυρήνα που αναιρεί την πολιτική μας αυτενέργεια. Συνέβη κάτι στο συλλογικό πολιτικό φαντασιακό και συρρικνώθηκαν τόσο τα όρια του πιθανού;

Οι παράλληλες κρίσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα (προσφυγική, κλιματική, κοινωνικο-οικονομική, ενεργειακή, πανδημική) χρειάζονται συντονισμό, αλληλεγγύη και συλλογική δράση. Εντούτοις, η ανθρωπότητα παίρνει ως δεδομένες διάφορες πολιτικές μεταβλητές. Τα όρια του πιθανού στενεύουν αποτρέποντάς μας να φανταστούμε έναν βιώσιμο, ελεύθερο και ισότιμο κόσμο.

Οι αριστερές και προοδευτικές δυνάμεις οφείλουν να προσφέρουν ένα πολιτικό όραμα ώστε να διανοίξουν δρόμους για την επανενεργοποίηση της πολιτικής φαντασίας και το μετασχηματισμό της πολιτικής πραγματικότητας. Ωστόσο, αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια της Judith Butler (2023) «αυτή η ελπίδα φαίνεται αναμφίβολα αφελής, ακόμη και αδύνατη. Όμως, κάποιες από εμάς πρέπει μάλλον να την κρατήσουμε με νύχια και με δόντια, αρνούμενες να πιστέψουμε ότι οι δομές που υπάρχουν σήμερα θα υπάρχουν για πάντα. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε τις ποιήτριες και τους ονειροπόλους μας, τις αδάμαστες ανόητες, αυτές που ξέρουν να οργανώνονται».

• Γιάννης Κουρής, Δρ. Φιλοσοφίας, Συντονιστής Κέντρου Πολιτικής Θεωρίας ΕΝΑ – Κείμενο στο Ινστιτούτο ΕΝΑ