Το κλείσιμο ενός σημαντικού κύκλου της ΕΠΑΨΥ (Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης Ψυχικής Υγείας), με αλλαγή κορυφής, συνέπεσε με τη δικαίωση του ιδρυτή και επιστημονικού διευθυντή της Στ. Στυλιανίδη, ο οποίος αφήνει τη διοίκηση στη νεότερη γενιά.

Ο καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο, με συνηγόρους τον Νίκο Κωνσταντόπουλο και την Αγάθη Μεταξά, κέρδισε τη δίκη εναντίον της εφημερίδας «Παραπολιτικά», την οποία υπερασπίστηκε ο βουλευτής της ΝΔ και πρώην υπουργός Υγείας Μάκης Βορίδης. Το αδίκημα της συκοφαντικής δυσφήμισης αφορούσε δημοσίευμα (15/6/2013) με τίτλο «Πράσινο πάρτι με τα κονδύλια της ψυχικής υγείας» και η έκβαση αυτής της υπόθεσης ενδιαφέρει στο σύνολό του το χώρο της ψυχικής υγείας, γιατί ο θόρυβος γύρω από την οικονομική διαφάνεια στις ΜΚΟ είναι διαρκής.

Μια δύσκολη προσπάθεια

Οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης ακολουθούν σχέδια για τη βελτίωση της φροντίδας ψυχικής υγείας με κύριο άξονα τη μεταρρύθμιση των ψυχιατρικών υπηρεσιών, ώστε να αλλάξει ο ιδρυματικός ενδονοσοκομειακός τρόπος φροντίδας. Η μεταρρύθμιση των ψυχιατρικών υπηρεσιών στην Ελλάδα θεωρείται μία από τις ευρύτερες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στη χώρα.

Αρχικά, τη δεκαετία του 1980, τις δράσεις αυτές ανέλαβαν μετά από αίτημα του υπουργείου Υγείας, σε συνεργασία με την Ε.Ε., μη κυβερνητικές οργανώσεις στις οποίες πρωτοστατούσαν καθηγητές και εμπειρογνώμονες της Ψυχιατρικής που ηγούνταν της πρωτοβουλίας για το κλείσιμο της Λέρου. Πλέον, ένα ποσοστό περίπου 30% των κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας (210 δομές: κέντρα ημέρας, κινητές μονάδες, ξενώνες, ΚΟΙΣΠΕ κ.λπ.) παρέχεται δωρεάν από ΜΚΟ με τον έλεγχο του υπουργείου Υγείας.

Ο ρόλος των ΜΚΟ

Η συμβολή των ΜΚΟ στην ενδυνάμωση των ληπτών και των οικογενειών τους έχει υπάρξει πολυεπίπεδη και περιλαμβάνει δράσεις σχετικά με την πρόληψη και τη θεραπεία ψυχικών διαταραχών παιδιών, εφήβων και ενηλίκων, την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση, τη συνηγορία, την έρευνα, την εκπαίδευση επαγγελματιών αλλά και ληπτών, δράσεις για ειδικές ομάδες πληθυσμών (π.χ. μετανάστες, άνεργοι), οργανωτική υποστήριξη άλλων φορέων (π.χ. ΣΟΨΥ), τη δικτύωση φορέων από διάφορους κοινωνικούς χώρους στην Ελλάδα και το εξωτερικό, πολιτιστικές δράσεις με στόχο την καταπολέμηση του στίγματος. Πρόκειται για δράσεις με πολύ υψηλό κοινωνικό αντίκτυπο που ωφελούν σειρά εμπλεκομένων, όπως π.χ. τα δημόσια νοσοκομεία (με την αποφυγή νοσηλειών), τις τοπικές κοινότητες (με παροχή και κοινωνικών υπηρεσιών), τις τοπικές αγορές (με την προώθηση της κοινωνικής οικονομίας και της έννοιας της κοινωνικής υπευθυνότητας των επιχειρήσεων), την κοινωνία των πολιτών (με την ενδυνάμωση των ληπτών υπηρεσιών και των συγγενών τους).

Αδυναμίες και προβλήματα

Στην πορεία αυτή των 35 ετών έχουν υπάρξει πολλά προβλήματα και κρίσεις, που οι ίδιοι οι εκπρόσωποι των ΜΚΟ έχουν καταγράψει: έλλειψη θεσμικού πλαισίου συστηματικής αξιολόγησης της ποιότητας φροντίδας και των εκβάσεων (και όχι μόνο των διαδικασιών), τεκμηρίωσης του έργου και προβολής του. Προβλήματα με την επαρκή και διάφανη χρηματοδότηση. Θέματα σχετικά με την αυτονομία τους και τους όρους συνεργασίας με άλλους φορείς, όπως το υπουργείο. Η συνεργασία μεταξύ των ΜΚΟ, καθώς διαφοροποιείται το αντικείμενο και η μέθοδος παρέμβασης (π.χ. παιδιά – ενήλικες, ψυχοκοινωνική αποκατάσταση – πρόληψη κ.ο.κ.), και μεταξύ των ΜΚΟ και των φορέων του Δημοσίου (π.χ. με τα δημόσια νοσοκομεία).

Και, τέλος, ένα πρόβλημα που αναγνωρίζεται διεθνώς ως βασικό πρόβλημα στις ΜΚΟ, ασχέτως αντικειμένου: η φήμη (ποιοι είναι ακριβώς οι σκοποί τους, ποιοι «κρύβονται» από πίσω, ποιοι είναι οι πόροι χρηματοδότησης). Όμως η έλλειψη διαφάνειας, τα περιστατικά κακοδιαχείρισης ή κακών πρακτικών (π.χ. κακοποίηση ασθενών) ή η μη αποτελεσματικότητα δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο του ιδιωτικού, κερδοσκοπικού ή μη, ή του δημόσιου χώρου. Οι χρηματοδοτήσεις είναι μια σχέση συνεργασίας και εμπιστοσύνης μεταξύ δύο ή περισσότερων πόλων και ευθύνη υπάρχει πάντα και σε αυτόν που ελέγχει και εγκρίνει. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή ιδρύματα διεθνούς κύρους που χρηματοδοτούν δράσεις δεν κατηγορούν τις ΜΚΟ στην ψυχική υγεία, αντίθετα τις υποστηρίζουν διαρκώς.

Π. Χονδρός, ψυχολόγος, πρόεδρος της ΕΠΑΨΥ:

«Η λασπολογία και η στοχοποίηση δεν είναι καθόλου αθώες. Εμφανίζονται συστηματικά κάθε φορά που οι φορείς μας διεκδικούν τα αυτονόητα ως μέσο ακύρωσής μας. Αλλά έχουμε αποφασίσει ως ΕΠΑΨΥ ότι δεν θα δίνουμε το δικαίωμα να αμφισβητείται η δουλειά μας. Η φράση “μαζί με τα ξερά καίγονται και τα χλωρά” θίγει εντέλει τους ωφελούμενους, τις κοινότητες όπου δρούμε και τους εργαζόμενους. Οι ενέργειές μας για τη διασφάλιση της ποιότητας και τη χρηστή διαχείριση εμπλουτίζονται διαρκώς και αναγνωρίζονται. Η ποιότητα των υπηρεσιών που παρέχει το σωματείο μας στο χώρο της ψυχικής υγείας έχει αναγνωριστεί και πιστοποιηθεί από το ΕΚΕΒΥΛ με το διεθνές πρότυπο ISO. Λάβαμε το έτος 2011 το Βραβείο Σημαντικότερης Διοικητικής Παρέμβασης από την Ελληνική Εταιρεία Management Υπηρεσιών Υγείας, βραβευτήκαμε το 2013 από το Δήμο Χαλανδρίου για τη συμβολή του στη δημιουργία κοινωνικών υπηρεσιών καταπολέμησης της φτώχειας και το 2015 από το Σύλλογο Φίλων Πάρου για τις υπηρεσίες στο νησί. Όλα αυτά σε ένα περιβάλλον όπου οι χρηματοδοτήσεις μειώνονται διαρκώς, ενώ εμείς συνεχίζουμε να εργαζόμαστε, ώστε τα δικαιώματα των ασθενών να μη θεωρούνται πολυτέλεια».

Στ. Στυλιανίδης, καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο:

«Είναι σαφές ότι υπάρχουν πολιτικά κίνητρα πίσω από τέτοιες επιθέσεις λασπολογίας και συλλήβδην ενοχοποίησης των πάντων. Οι ΜΚΟ στην ψυχική υγεία αυξήθηκαν από 10 στις αρχές του 2000 σε 65 ως το 2008. Ο πλουραλισμός είναι πάντα θεμιτός, αλλά σίγουρα δεν υπήρχαν ξεκάθαρα κριτήρια επιστημονικής και διαχειριστικής επάρκειας για την ανάθεση έργου. Βασικό λάθος του σχεδιασμού της μεταρρύθμισης, το οποίο συναντάται συχνά και σε άλλες αντίστοιχες εμπειρίες, είναι η σύνδεση της παροχής φροντίδας και της οργάνωσης των υπηρεσιών με στενά ιδεολογικά και πολιτικά πλαίσια. Η κομματική και πελατειακή λογική και η επικρατούσα κουλτούρα άτυπων δικτύων διαφθοράς και διαπλοκής και των δύο κομμάτων εξουσίας προώθησαν λογικές ανορθολογικής διάθεσης πόρων χωρίς στόχευση. Αυτό είχε ως επακόλουθο μια σειρά αρνητικών επιδράσεων: ακύρωση στην πράξη της εξειδίκευσης και της συνεχούς εκπαίδευσης του αναγκαίου για τη μεταρρύθμιση ανθρώπινου δυναμικού, αντίσταση στη διάθεση επαρκών εθνικών πόρων (εκτός των χρηματοδοτήσεων από την Ε.Ε.), σχεδόν καθολική αντίσταση σε επιδημιολογικές μελέτες στον γενικό πληθυσμό και σε μελέτες λειτουργίας και προσαρμογής των υπηρεσιών στις μεταβαλλόμενες ανάγκες ψυχικής υγείας του πληθυσμού, μη θέσπιση κατευθυντήριων οδηγιών για την εύρυθμη λειτουργία των υπηρεσιών και συνεπώς τη συστηματική παρακολούθηση και αξιολόγησή τους, αντίσταση στην προαγωγή σε κοινοτικό επίπεδο μιας κουλτούρας συνέργειας, δικτύωσης και συμπληρωματικότητας μεταξύ των φορέων».

Μ. Θεοδωρουλάκης, δρ. Κοινωνικής Πολιτικής, πρόεδρος της Ομοσπονδίας Φορέων Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης και Ψυχικής Υγείας ΑΡΓΩ:

«Η συμβολή και η ανάγκη βιωσιμότητας των υπηρεσιών των ΜΚΟ έχει αναγνωριστεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η συνέχισή τους αποτελεί δέσμευση και του υπουργείου Υγείας μέσω συμφώνων που έχουν υπογραφεί με τους αρμόδιους επιτρόπους. Η συμφωνία προέβλεπε ενέργειες από την πλευρά του υπουργείου για τη λειτουργία το 2016 ενός βιώσιμου συστήματος που θα παρέχει ποιοτικές υπηρεσίες και που θα προκύψει μέσα από διαβούλευση των εμπλεκομένων. Οι ΜΚΟ μέσω του δικτύου και της ομοσπονδίας τους συμμετείχαν στην ομάδα εργασίας και εκδήλωσαν τη διαθεσιμότητά τους να προσφέρουν προτάσεις για τη βελτίωση και ολοκλήρωση της συμφωνίας. Εδώ και χρόνια έχουμε συνεργασία με εκπροσώπους του ΠΟΥ Ευρώπης, τον ΟΗΕ και φορείς όπως το Mental Health Europe, η World Association for Psychosocial Rehabilitation κ.ά., που εξέφρασαν τη θέλησή τους να μας υποστηρίξουν στην κατάρτιση και υλοποίηση ενός νέου και βιώσιμου σχεδίου. Είναι σαφές ότι οι ΜΚΟ, και μέσα από την ομοσπονδία που τις εκπροσωπεί, είναι υπέρ της αξιολόγησης της φροντίδας και της διαφάνειας και διεκδικούν την κάλυψη των ασθενών».

Πηγές:
Stylianidis S., Chondros P. (2012). La réforme psychiatrique en Grèce: Quelques remarques à propos de la précarité actuelle causée par la crise. VST 113: 128-134.
Σακέλλης Γ. (2009). Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ανάγκες – προτάσεις – λύσεις. Συμπεράσματα Ημερίδας. Στο: Σακέλλης Γ. (Επιμ.) Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ανάγκες – προτάσεις – λύσεις (σελ. 119-128). Αθήνα: Σάκκουλα.