Το βιβλίο «Γκέοργκ Μπύχνερ: Πένα και Νυστέρι» (εκδόσεις Μέδουσα) ήρθε να καλύψει ένα κενό. Κάνει γνωστή στο ελληνικό κοινό την πολιτική πλευρά του Γερμανού συγγραφέα, μέσα από επιστολές γεμάτες ενθουσιασμό, απόγνωση και μαχητικότητα, καθώς και η επαναστατική προκήρυξη σε μια ιδιαίτερα προσεγμένη έκδοση. Δεν είναι μόνο αυτό όμως, καθώς οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες, μεταφέρονται σε μια εποχή που φούντωναν τα επαναστατικά κινήματα στην Ευρώπη, ορισμένα από τα οποία καταπνίγηκαν στο αίμα, παρακολουθώντας το βίο και το έργο ενός φλογερού επαναστάτη, γιατρού, λέκτορα ανατομίας, μιας πολυδιάστατης προσωπικότητας που κατάφερε στον σύντομο βίο του των μόλις 24 ετών (1813-1837), να αφήσει ένα μοναδικό αποτύπωμα στην Τέχνη, την Επιστήμη, τους αγώνες.

Όπως αναφέρει το οπισθόφυλλο του βιβλίου «Ανάμεσα στους επαναστάτες του καιρού του ήταν ένας φιλόσοφος, ανάμεσα στους επιστήμονες ήταν επαναστάτης, ανάμεσα στους φιλοσόφους ήταν καλλιτέχνης, ανάμεσα στους καλλιτέχνες υπήρξε η περίπτωση όπου το ταλέντο συναντά την προσωπική τόλμη». Η σκηνοθέτρια και επιμελήτρια του βιβλίου Ευγενία Τζιρτζιλάκη, μιλάει με αφορμή το βιβλίο που μετέφρασε η Μαρία Ρούσσου, στο tvxs.

Γιατί είναι ελάχιστα γνωστή η σχέση του Μπύχνερ με την πολιτική και ακόμα λιγότερο γνωστά τα πολιτικά του κείμενα;

Κατ’ αρχάς αυτό ίσως ισχύει στην Ελλάδα, όχι όμως παντού! Στη Γερμανία ας πούμε, η πολιτική του δράση θεωρείται πολύ σημαντική. Ο «Αγγελιοφόρος της Έσσης», η προκήρυξη που είχε γράψει ο Μπύχνερ και περιλαμβάνουμε στο βιβλίο, ξεκινάει με το σύνθημα “Ειρήνη στις Καλύβες! Πόλεμος στα Παλάτια!”, που ήταν ένα από τα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης. Πριν λίγους μήνες στη Γερμανία διοργανώθηκαν δυο συμπόσια με τίτλο «Μπύχνερ και Δημοκρατία: Ειρήνη στις Καλύβες. Αλλά πώς;»

Τα συμπόσια, που διοργανώθηκαν με τη στήριξη κρατικών φορέων, έγιναν σε ημερομηνίες που αν τις παρατηρήσει κανείς βλέπει πολύ κρίσιμες συνδέσεις… Το πρώτο έγινε στις 3 Οκτώβρη, επέτειο της Γερμανικής Ενοποίησης (1990) και το άλλο στις 9 Νοέμβρη μια ημερομηνία που διαγράφει κάποιες από τις εμβληματικότερες στιγμές στην ιστορία της χώρας: 9 Νοεμβρίου 1989 – Η πτώση του τείχους του Βερολίνου, 9 Νοεμβρίου 1918 – Η Γερμανική Επανάσταση του 1918 που σήμανε και το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. 9 Νοέμβρη 1923 – Το Πραξικόπημα του Ναζιστικού Κόμματος με αρχηγό το Χίτλερ εναντίον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. 9 Νοέμβρη 1938 – Η Νύχτα των Κρυστάλλων.

Το κείμενο που συνόδευε τα συνέδρια δεν είναι λιγότερο συγκλονιστικό: «Ο Γκέοργκ Μπύχνερ και ο Φρίντριχ Βάιντιγκ […] συμμετείχαν σε μια μακρά πορεία αγώνων για ελευθερία και ισότητα που ξεκίνησε με τις πρώτες δημοκρατικές προσπάθειες σε γερμανικό έδαφος το 1793. Αυτή η μακρά πορεία δεν έχει τέλος: είμαστε συνδεδεμένοι / ες με τους Δημοκράτες του παρελθόντος και μπορούμε, και θέλουμε, να διεκδικήσουμε περισσότερη δημοκρατία. Αντ’ αυτού στην εποχή μας καραδοκεί o κίνδυνος για λιγότερη δημοκρατία και περισσότερο αυταρχισμό – οι δημοκρατικές διαδικασίες αμφισβητούνται και δεν θεωρούνται πια ως η ιδανική αρχή λήψης αποφάσεων. Μήπως μπορούν οι εμπειρίες των υπέρμαχων της Δημοκρατίας να μας δείξουν τα μέσα και τους τρόπους να υπερασπιστούμε όσα έχουμε κερδίσει;» Κοιτάνε δηλαδή τον Μπύχνερ σαν πρωτοστάτη της δημοκρατίας και γυρίζουν στην πολιτική του σκέψη σε μια στιγμή που νιώθουν η δημοκρατία απειλείται ξανά. Κι αυτή η απειλή δεν υπάρχει μόνο στη Γερμανία φυσικά…

Ακούγεται περίεργο που στην Ελλάδα μεταφράζονται πρώτη φορά 200 χρόνια μετά. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Είναι όντως περίεργο! Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα γιατί συνέβη αυτό… Σκέφτομαι ότι στην Ελλάδα η σχέση τέχνης και πολιτικής ήταν δαιμονοποιημένη επί δεκαετίες οπότε η πολιτική υπόσταση κανενός μεγάλου δημιουργού δεν έρχονταν ποτέ στο φως. Ούτε του Πίντερ ας πούμε, ή του Μπέκετ, που είναι επίσης πολύ αγαπητοί στην Ελλάδα. Τώρα, γιατί συμβαίνει αυτό ειδικά στην Ελλάδα και μάλιστα κάποτε σε απόλυτο βαθμό, είναι μια πολύ μεγάλη συζήτηση προφανώς. Ίσως γιατί η Ελλάδα δεν βγήκε ποτέ απ’ την μετεμφυλιακή αχλύ κι οτιδήποτε πολιτικό παρέπεμπε σε αυτό το ανοιχτό τραύμα; Μπορεί. Αν είναι αυτός ο λόγος όμως, πώς θα βγούμε ποτέ από αυτή την εποχή, με τα αρχεία καμμένα, τη σιωπή ακόμα βαριά σε πάρα πολλές διαστάσεις του εμφυλίου και ακόμα και τον διεθνή λαϊκό πολιτικό λόγο εντελώς συσκοτισμένο; Γιατί αυτό είναι η τέχνη όσων έγραψαν, τραγουδήσαν, ζωγράφισαν ως πολιτικά υποκείμενα: Λαϊκός πολιτικός λόγος.

Παρμένος από το γράμμα προς τον αδελφό του Βίλχελμ ο τίτλος που δώσατε στην έκδοση «Τη μέρα κάθομαι με το νυστέρι και τη νύχτα με τα βιβλία» ενδεικτικός των δύο κατευθύνσεων του σύντομου αλλά πλούσιου βίου του. Τι είναι αυτό που περισσότερο σας συγκλόνισε;

Δεν ήταν καν μόνο δυο οι κατευθύνσεις! Ήταν γιατρός και μάλιστα προσπαθούσε με την έρευνά του να αποδείξει την εξέλιξη των ειδών, πριν από το Δαρβίνο. Επίσης μελετούσε και δίδασκε φιλοσοφία. Επίσης ήταν ενεργός επαναστάτης, αναμείχθηκε σε συνομωσίες, έγραψε προκηρύξεις, ίδρυσε επαναστατικές οργανώσεις και όταν το σκασε παράνομα από τη χώρα τον είχαν καλέσει ήδη να εμφανιστεί σε 3 διαφορετικά δικαστήρια. Ήταν ακόμα ένας ερωτευμένος άντρας και εραστής μιας γυναίκας που τον λάτρευε, ήταν γιός και πολύ τρυφερός μεγάλος αδερφός σε άλλα 5 αδέρφια, ήταν φίλος και σύντροφος στους λίγους που έβλεπαν όπως κι αυτός ότι η ζοφερή κατάσταση των φτωχών δεν θα άλλαζε ποτέ με διαβουλεύσεις και τροπολογίες, αλλά μόνο με επανάσταση. Και μαζί με όλα αυτά ήταν και καλλιτέχνης. Ένας σπουδαίος καλλιτέχνης με αντίληψη, τόλμη και ευαισθησία ανεπανάληπτη. Τι με συγκλονίζει περισσότερο; Ότι κατάφερε με τόση συνέπεια και ψυχική εντιμότητα να πραγματώσει όλες αυτές τις ταυτότητες μέχρι τα 23μισι χρόνια του. Αυτό μου ανατινάζει το μυαλό πραγματικά.

Το πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο έδρασε ήταν τέτοιο που θα μπορούσε κανείς να πει πως ευνοήθηκε από την εποχή η έμπνευση του. Τι είναι όμως αυτό που τον ξεχωρίζει από τους διανοητές της γενιάς του;

Δεν ευνοήθηκε καθόλου! Διαφωνούσε ακόμα και με τους επαναστάτες με τους οποίους συνεργάζονταν, που κάθε φορά που εκείνος έγραφε για πλούσιους και φτωχούς, σβήναν το «πλούσιους» και το αντικαθιστούσαν με «ευγενείς» , και μετά σβηναν κι αυτό και το έκαναν «ηγεμόνες»… γιατί πίστευαν ότι χρειάζεται κανείς τους πλούσιους για να κάνει επανάσταση, ενώ ο Μπύχνερ μια τέτοια επανάσταση την έβλεπε σαν τρύπα στο νερό.

Στο πανεπιστήμιο μαζευόταν οι συμφοιτητές του κάτω από το δωμάτιο του και του πετούσαν πέτρες επειδή ξημεροβραδιαζότανε με τα πολιτικά λες και νόμιζε ότι «απ αυτόν κρέμεται η μοίρα της Ευρώπης». Όταν το έσκασε από τη χώρα δεν είχε λεφτά ούτε να φάει, όταν πήγε πρόσφυγας στη Ζυρίχη ικέτευε τους τοπικούς φορείς να μην τον απελάσουν, ο καλύτερος του φίλος συνελήφθη και πέθανε στη φυλακή από τα βασανιστήρια, ο πιο στενός του συνεργάτης έκοψε τις φλέβες του μες στο μπουντρούμι που τον είχαν. Κι ο Μπύχνερ παραλίγο να έχει την τύχη τους αλλά έλιωνε κιόλας από τις ενοχές που είχε γλιτώσει!

Δεν μπορώ να σκέφτω τίποτα που να ευνόησε τον Μπύχνερ στην εποχή του, ούτε πολιτικά ούτε και καλλιτεχνικά. Χρειάζονταν λεφτά για να το σκάσει απ’ τη χώρα κι έγραψε ένα θεατρικό έργο για να το πουλήσει («Ο Θάνατος του Δαντόν», που θεωρείται το καλύτερο πρώτο έργο που γράφτηκε ποτέ) και του είπαν ότι ο εκδότης θα του δώσει πολύ λίγα γιατί τα θεατρικά δεν πουλάνε. Έγραψε ένα άλλο για να πάρει το βραβείο της αμοιβής σε έναν διαγωνισμό κωμωδίας και δεν πρόλαβε την προθεσμία, του τον γύρισαν πίσω με κλειστό το φάκελο. Έζησε την εποχή που ο ρομαντισμός ανέτρεπε τον κλασικισμό και δεν ήταν ούτε κλασικιστής ούτε ρομαντικός, οι φίλοι του ανήκαν σε καλλιτεχνικά κινήματα και ενώσεις που δεν ένιωθε ποτέ μέλος… Ευνοημένος δεν ήταν. Κι ο λόγος είναι ακριβώς αυτός που λέτε: ότι ξεχώριζε από τους διανοητές της γενιάς του, με πολλούς τρόπους.

Πόσο επίκαιρος είναι σήμερα ο Μπύχνερ;

Νομίζω τρομερά. Στην παρουσίαση που κάναμε στο βιβλιοπωλείο Επί Λέξει μάλιστα μια γυναίκα από το κοινό ρώτησε πώς ξέραμε ότι θα είναι τόσο επίκαιρος ο Μπύχνερ σήμερα; Και η απάντηση είναι ότι ο ιστορικός χρόνος κινείται αργά. Είναι ξανά επίκαιρος ο Μπύχνερ σήμερα, όπως ήταν και 10 χρόνια πριν όταν πρωταρχίσαμε να τον δουλεύουμε μαζί με την Μαρία την Ρούσσου που είχε ξεκινήσει τη μετάφραση ακόμα νωρίτερα. Και είναι επίκαιρος γιατί οι συνθήκες για τους πολλούς γίνονται ξανά κρίσιμες, όπως πριν από 200 χρόνια. Διάβασα στις πηγές όταν έγραφα την εισαγωγή ότι στην εποχή του Μπύχνερ είχε βγει ένας νόμος στην Πρωσία που απαγόρευε στα παιδιά να δουλεύουν πάνω από 10 ώρες γιατί συχνά δούλευαν πάνω από 13, και πολλά αυτοκτονούσαν.

Και διάβαζα πριν από λίγες μέρες ότι στις ΗΠΑ τώρα ελαστικοποιείται λέει η νομοθεσία ενάντια στην παιδική εργασία γιατί πιέζει η απώλεια κερδών… Νομίζω ότι θα χρειαστεί να παλέψουμε ξανά για όλα – για τα έμφυλα δικαιώματα, τα εργασιακά, τα πολιτικά με κάθε έννοια, όπως έκανε κι ο Μπύχνερ στη δική του εποχή. Κι αυτό τον κάνει παραπάνω από επίκαιρο, τον κάνει δικό μας άνθρωπο, συνοδοιπόρο.