Τα τελευταία 10 χρόνια ζήσαμε και ζούμε τρεις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, την οικονομική, την προσφυγική και τώρα την πανδημία, όλες στο πλαίσιο της κλιματικής καταστροφής που βρίσκεται πίσω και από τις τρεις. Τα μέτρα των κυβερνήσεων και στις τρεις έχουν παραβιάσει, με τον ένα ή άλλο τρόπο, όλα τα βασικά ατομικά, πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά δικαιώματα και έχουν περιορίσει τη δημοκρατία.  Στην αρχή της πανδημίας, οι συνηθισμένοι συνταγματολόγοι απέρριψαν την άποψη συναδέλφων ότι βρισκόμαστε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης υποστηρίζοντας ότι οι πρωτοφανείς περιορισμοί «βρίσκονται εντός της αρχής της νομιμότητας και του κράτους δικαίου». Με τη συνηθισμένη έπαρση της «γνώσης» και της σύμπλευσης με την εξουσία επιτέθηκαν σε συναδέλφους που είχαν διατυπώσει τεκμηριωμένες και ήπιες αντιρρήσεις στην αναστολή των ελευθεριών[1] γιατί λένε «ανοησίες» που «κανείς σοβαρός νομικός» δεν αποδέχεται.[2] 
 
Η αντιπαράθεση αναφέρεται στην αναστολή ατομικών ελευθεριών για λόγους δημόσιας υγείας. Η πρόσφατη διαμάχη για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού αποτελεί έκφανση αυτού του κεντρικού διλήμματος. Συζητώντας την πιθανή επιβολή του σε υγειονομικούς, δασκάλους και εργαζομένους σε μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων, ο Τάκης Βιδάλης, επιστημονικός συνεργάτης της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής, δήλωσε ότι «κάθε πρόβλημα δημόσιας υγείας θέτει σε δοκιμασία την αρχή της αυτονομίας που λέει ότι καθένας μας είναι ελεύθερος και υπεύθυνος για τη φροντίδα της δικής του υγείας…Η δημόσια υγεία πρέπει να προστατεύεται υπό τους όρους των ελευθεριών των ανθρώπων. Δεν υπάρχει δημόσια υγεία χωρίς ανθρώπινα δικαιώματα.» 

Για το ίδιο θέμα, ο Γιώργος Γεραπετρίτης υποστηρίζει ότι «δεν υπάρχει αντίθεση στο Σύνταγμα στο ζήτημα του υποχρεωτικού εμβολιασμού, αν πρόκειται για το τελευταίο καταφύγιο για την προστασία της δημόσιας υγείας», «δεν μπορείς να επικαλείσαι την ατομοκεντρική θεώρηση του δικαιώματος ως ένας ελεύθερος επιβάτης (free rider) του δικαιώματος» και αναφέρθηκε στην πρόσφατη απόφαση του ΣτΕ (2387/2020) που ενέκρινε τη μη εγγραφή ανεμβολίαστων παιδιών σε βρεφικούς και βρεφονηπιακούς σταθμούς. Μια απόφαση που «έχει σημαντική αξία με την ανάλογη εκδοχή της στα όσα βιώνουμε σήμερα σε σχέση με τον Covid». [3] Ο κ. Μανιτάκης πρόσθεσε ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι «απολύτως σύμφωνος με τους νόμους και το Σύνταγμα της χώρας».
 
Η κυβέρνηση είχε προβλέψει το μέτρο από τις αρχές του Μαρτίου 2020 με τον νόμο 4675/2020: «Σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του υπουργού Υγείας, μετά από γνώμη της Εθνικής Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Δημόσιας Υγείας, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού με σκοπό την αποτροπή της διάδοσης της νόσου». Πρόσφατα απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστήριού για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα αποδέχτηκε την υποχρεωτικότητα στα μικρά παιδιά υποστηρίζοντας ότι «σκοπός είναι να διασφαλιστεί ότι όλα τα παιδιά προστατεύονται έναντι σοβαρών ασθενειών, μέσω του εμβολιασμού επιτυγχάνοντας την ανοσία της αγέλης». 

Το ερώτημα που βάζει ο κ. Βιδάλης είναι σε ποιο βαθμό επιτρέπεται να περιοριστούν τα δικαιώματα για να προστατευτεί η δημόσια υγεία. Το ερώτημα του κ. Γεραπετρίτη είναι το αντίστροφο: σε ποιο βαθμό επιτρέπεται η προστασία της ατομικής αυτονομίας να οδηγήσει σε διάδοση της αρρώστιας;  Πίσω και από τις δύο θέσεις βρίσκεται η ίδια θεωρία για τη σχέση εξουσίας, δικαίου και πολιτικής. Στηρίζεται σε ένα δυαδικό σχήμα. Ο κυρίαρχος που έχει την εξουσία βρίσκεται στη μια πλευρά, η κοινωνία και οι πολίτες στην άλλη. 

Η σχέση διαμεσολαβείται από το δίκαιο και τα ατομικά δικαιώματα. Το κράτος τα δημιουργεί, το δίκαιο, η γλώσσα του κράτους, τα εφαρμόζει. Σκοπός τους είναι η χάραξη μιας νομικά εγγυημένης κόκκινης γραμμής προστασίας των υπηκόων από το κράτος. Ο φιλελευθερισμός υποστήριζε λοιπόν στο προσφυγικό/μεταναστευτικό, ότι το δίκαιο και η πολιτική, ο κανόνας και η εξαίρεση είναι αντίθετοι πόλοι.  Η σχέση κράτους/πολίτη είναι επομένως ένα «zero sum game». Όσο περισσότερα τα δικαιώματα τόσο πιο περιορισμένη η εξουσία και το αντίθετο.

Αυτή η θεωρία είναι περιορισμένη και παραπλανητική. Όταν επιβάλλεται ριζικός περιορισμός των δικαιωμάτων,  όπως τώρα, δεν έχει απάντηση.  Αντίθετες απόψεις είναι εξ ίσου υποστηρίξιμες. Αλλά εδώ και τριάντα χρόνια έχουμε μια συνεχώς επαναλαμβανόμενη ή σχεδόν μόνιμη κατάσταση αναστολής των δικαιωμάτων. Έγινε με τα μνημόνια, τους πρόσφυγες, στην πανδημία. Οι περιορισμοί δικαιολογούνται με την άποψη ότι είναι αναγκαίοι, κάτι όμως που δεν είναι πραγματολογικά γενικά αποδεκτό. Ήταν το επιχείρημα που χρησιμοποίησε το ΣΤΕ για να υποστηρίξει τη συνταγματικότητα του πρώτου και δεύτερου μνημονίου αλλά όχι των πολιτικών του ΣΥΡΙΖΑ. Όταν η εξαίρεση γίνεται μόνιμη και η ανάγκη κανονικότητα, η θεωρία περί εξαίρεσης γίνεται προβληματική και δείχνει την ιδεολογία των οπαδών της.

Οι φιλελεύθερες κοινοτοπίες περί κράτους δικαίου, συνταγματισμού και ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν μπορούν να δώσουν απάντηση. Οι περιορισμοί συνδυάζουν δύο μορφές εξουσίας με διαφορετικές πολιτικές λογικές, αξιακά θεμέλια και νομική έκφραση:  την κυριαρχία και τη βιοεξουσία. Καταλαβαίνουμε την κρατική κυριαρχία και τη βία της κάθε φορά που έχουμε αστυνομική καταστολή ή επαναπροώθησεις προσφύγων. Μπορεί να μην έχουμε ακούσει για τις κλασικές θεωρίες περί κυριαρχίας του Μποντέν ή του Χομπς αλλά ζούμε τα αποτελέσματά της στο κορμί μας. Πως λειτουργεί η βιοεξουσία;
 
Βιοπολιτική και δικαιώματα

Η δυαδική σχέση μεταξύ κυρίαρχου και πολίτη ανατράπηκε από τη βιοπολιτική που σταδιακά αντικαθιστά εν μέρει την κυριαρχία.  Σύμφωνα με τον Μισέλ Φουκώ, από τον 18ο αιώνα και μετά, η εξουσία οργανώθηκε μέσω της πειθάρχησης των σωμάτων. Σε νοσοκομεία, σχολεία, στρατώνες και φυλακές, οι άνθρωποι υποβλήθηκαν σε συνεχή παρατήρηση, ταξινόμηση και πειθαρχία. Στόχος ήταν να διαμορφωθεί το σώμα, οι κινήσεις και η συμπεριφορά των πολιτών και να γίνουν οικονομικά παραγωγικοί και κοινωνικά υπάκουοι, για να επανδρώσουν τα εργοστάσια και τους στρατούς.

Από τον 19ο αιώνα η πειθάρχηση συνοδεύεται από τη βιοπολιτική. Η βιοπολιτική ελέγχει τη ζωή, τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου. Πολιτικές για τη δημόσια υγεία, την παιδεία, τη σεξουαλικότητα, τη γονιμότητα και τη μετανάστευση εφαρμόζονται με στόχο τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και των δεξιοτήτων του. Κοινωνικές ομάδες στοχοποιούνται βάσει χαρακτηριστικών όπως το φύλο, η φυλή η ηλικία, το επάγγελμα, η εθνότητα, σεξουαλικότητα. Η εργαλειοθήκη περιλαμβάνει προβλέψεις, στατιστικούς υπολογισμούς, αλγορίθμους και πολιτικές κλίμακας που αποσκοπούν να περιορίσουν το στοιχείο της τυχαιότητας που χαρακτηρίζει τη ζωή.

Στην κυριαρχία, η εξουσία αντιμετωπίζεται ως πράγμα, κάποιοι την έχουν άλλοι όχι.  Στη βιοπολιτική, η εξουσία είναι σχέση όχι αντικείμενο. Δεν απαγορεύει και τιμωρεί μόνο, είναι θετική, παραγωγική. Οι σχέσεις εξουσίας είναι ασύμμετρες, αποτελούνται από τουλάχιστον δύο οντότητες, έναν ανώτερο και έναν κατώτερο. Αυτή η αντίληψη αναγνωρίζει συνεπώς την πιθανή αυτονομία των κοινωνικών δυνάμεων και την ικανότητά τους να αναπροσανατολίζουν, να αντιστρέφουν και να αποσταθεροποιούν τις συνολικές στρατηγικές εξουσίας. 

Ο κατώτερος διατηρεί ένα στοιχείο αυτονομίας και τη δυνατότητα αντίδρασης, μια πτυχή της ελευθερίας. Η εξουσία δεν προέρχεται μόνο από τον κυρίαρχο αλλά αναδύεται σε κάθε ανθρώπινη σχέση. Είναι και «top down» και «bottom up». Ορισμένες βιοπολιτικές τεχνολογίες συμπληρώνουν, άλλες έρχονται σε αντίθεση με την κυριαρχία. Στην πανδημία, οι δύο μορφές έχουν συνδυαστεί αλλά διατηρούν τα ειδικά χαρακτηριστικά τους.

Αυτές οι αλλαγές στον τρόπο άσκησης εξουσίας συνέπεσαν με την εμφάνιση της πολιτικής οικονομίας. Ο  Smith, ο Ricardo, ο Malthus και ο ωφελιμισμός δημιούργησαν μια νέα μορφή ορθολογισμού που αντιμετωπίζει τον πληθυσμό όχι ως σύνολο προσώπων με δικαιώματα, αλλά ως οικονομικά ενεργά άτομα. Τα όρια αυτοπεριορισμού της κυβέρνησης δεν είναι πια μόνο νομικά, αλλά πραγματικά. Ακολουθούν την οικονομική λογική και τους υπολογισμούς του homo oeconomicus.

Αλλά και η ατομική ελευθερία δεν αποτελεί αποκλειστικά άσκηση νομικών δικαιωμάτων. Είναι η αυτονομία των υπηκόων που ακολουθούν τα συμφέροντά τους, υπηρετώντας έτσι και το συμφέρον του κράτους. Δουλειά της κυβέρνησης είναι να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την άσκηση και τον συντονισμό των ιδιωτικών συμφερόντων. Ο ορθολογισμός του διαφωτισμού υποχωρεί καθώς το συμφέρον είναι μια ατομική επιλογή που διέπεται από την υποκειμενική βούληση.

Το υποκείμενο της επιθυμίας

Τα ατομικά δικαιώματα συνδυάζονται με την ορθολογική οργάνωση της νομικής ρύθμισης. Τα οικονομικά και κοινωνικά δεν μπορούν να μεταφραστούν εύκολα στους νομικούς  όρους. Είναι δεύτερης κατηγορίας, λένε οι φιλελεύθεροι. Δεν είναι αγώγιμα, δεν μπορείς να τα απαιτήσεις στο δικαστήριο. Επιτροπή στην οποία συμμετείχαν οι κ. Γεραπετρίτης και Αλιβιζάτος υποστήριξε την κατάργησή τους από το Σύνταγμα μιας που ενώ δεν εφαρμόζονται δημιουργούν ανεκπλήρωτες προσδοκίες.

Ο προφανής λόγος είναι ότι στον καπιταλισμό δεν είναι δυνατόν να έχεις πλήρη εργασία ή δωρεάν υγεία και παιδεία. Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο. Τα οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα καλύπτουν τις ανάγκες και επιθυμίες της ζωής. Η βιολογική ύπαρξη είναι ανοικτή στην τυχαιότητα, την ενδεχομενικότητα, τις έκτακτες συνθήκες. Δεν είναι ούτε πλήρως διαφανής ούτε απόλυτα διαχειρίσιμη από τη λογική της κυριαρχίας.

Εν τούτοις τα ανεφάρμοστα αυτά δικαιώματα παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία  του υποκείμενου ελευθερίας και επιθυμίας. Η υποχρεωτική παιδεία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δημιούργησε την επιθυμία για εκπαίδευση. Οι πολιτικές υγείας οδήγησαν στην ιατρικοποίηση του πληθυσμού, την πολιτικοποίηση της ιατρικής αλλά και στις τεχνολογίες επιμέλειας εαυτού, τη δίαιτα, την άσκηση, τη γιόγκα κλπ. Η ασίγαστη καταναλωτική επιθυμία είναι δημιούργημα του καπιταλισμού των υπηρεσιών που στηρίζει την οικονομική μεγέθυνση στον δανεισμό και την κατανάλωση. Επομένως ο βιοπολιτικός καπιταλισμός δεν παράγει μόνο αγαθά, αλλά υποκείμενα. Ο καθένας από εμάς είναι διττός: νομικό πρόσωπο με δικαιώματα απέναντι στον κυρίαρχο και ασήμαντο μέλος του πληθυσμού, στόχος των διάφορων κρατικών πολιτικών. Οι δύο πλευρές μπορούν να έρθουν σε σύγκρουση.

Φαίνεται με τον καλύτερο τρόπο στην πανδημία που συνδυάζει την κυριαρχία με τη βιοεξουσία.  Η κυριαρχία ασκεί την απαράβατη εξουσία της να επιβάλλει την κατάσταση εξαίρεσης, καταργώντας ή περιορίζοντας τα ατομικά δικαιώματα.  Όμως, το κάνει στην υπηρεσία της βιοπολιτικής, για να υπερασπίσει τη ζωή του πληθυσμού, όχι τις ζωές και τα δικαιώματα του πολίτη.  

Έτσι εξηγείται η αντιπαράθεση περί της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού. Ο κ. Γεραπετρίτης ως ωφελιμιστής της βιοεξουσίας λέει κάτι που ξέρει πολύ καλά ως υπουργός. Τα δικαιώματα δεν μπορούν να επιβληθούν στην ανάγκη. Ο Τ. Βιδάλης, υποστηρικτής του ανθρωπισμού, θέλει να περιορίσει τη λογική του κυρίαρχου και επιμένει στη φιλελεύθερη προτεραιότητα των δικαιωμάτων. Αλλά τα δικαιώματα, δηλαδή η λογική άμυνας κατά της κυριαρχίας, δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως άμυνα κατά της βιοπολιτικής, για την οποία το συμφέρον και όχι το δικαίωμα χαρακτηρίζουν τον πολίτη.  Γι’ αυτό ο Γεραπετρίτης χρησιμοποιεί τη μεταφορά του freerider: εφόσον το συμφέρον σου υπηρετείται από την προστασία της αγέλης δεν μπορείς ξαφνικά να θυμηθείς τα ατομικά σου δικαιώματα για να αποφύγεις τον εμβολιασμό.  Όπως έλεγε ο Bentham ο καταδικασμένος μπορεί να φωνάζει όσο θέλει ότι έχει το δικαίωμα στη ζωή, αλλά το λεπίδι της καρμανιόλας θα πέσει.  

[1] Ακρίτας Καϊδατζής, Ιφιγένεια Καμτσίδου & Χαράλαμπος Κουρουνδής, «Επιστημονική αφωνία σε ώρα κρίσης;», Η Καθημερινή, 26.4.2020.

[2] Νίκος Αλιβιζάτος, «Οι επιστημονικές διαφωνίες σε ώρα κρίσης», Η Καθημερινή, 12.4.2020
 

[3] https://www.efsyn.gr/politiki/288487_ypohreotikos-emboliasmos-gia-tin-eleytheria-i-embolismos-tis-eleytherias