Είναι πολλοί οι λόγοι που πρέπει να διαβαστεί το νέο βιβλίο του δημοσιογράφου Άρη Χατζηστεφάνου «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση: Πως τις εντοπίζουμε» (εκδόσεις ΤΟΠΟΣ). Ένας από τους σοβαρότερους λόγους είναι, πως παρά την απαξίωση των κυρίαρχων ΜΜΕ στη συνείδηση των πολιτών, η επιρροή της προπαγάνδας τους είναι μεγάλη. Κι αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό, στο ότι οι πολίτες δεν έχουν τα εργαλεία να διακρίνουν πάντα, ούτε τα fake news που εκτείνονται από το αστυνομικό ρεπορτάζ έως το δελτίο καιρού, ούτε τα συμφέροντα που τα διακινούν, ούτε τον τρόπο που ένα γράφημα μας παραπλανά χωρις να λέει ψέματα, σε μια εποχή που η προπαγάνδα έχει εξελιχθεί σε επιστήμη. Υπό αυτή την έννοια, με το βιβλίο αυτό ο δημοσιογράφος απαντά στη μοιρολατρική θέση όσων είναι πεπεισμένοι-ες, πως είναι τέτοια η δύναμη της προπαγάνδας που μας καθιστά αδύναμους παίκτες σε ένα παιχνίδι χαμένο.
Έχουμε λοιπόν επιτέλους εμπεριστατωμένη ενημέρωση, έναν καλογραμμένο οδηγό, ο οποίος μέσα από εντυπωσιακά παραδείγματα και σημαντικά στοιχεία που προκύπτουν από πολυετή έρευνα, τραβά τη θολή κουρτίνα των ΜΜΕ και δίνει απάντηση στα ερωτήματα: πως τα κυρίαρχα ΜΜΕ προωθούν πολιτικά και ιδιωτικά συμφέροντα (της οπλοβιομηχανίας και όχι μόνο), πως ξεπλένουν (greenwashing, pink washing) εταιρείες και κυβερνήσεις, πως ενοχοποιούν τα θύματα και το σύνολο των πολιτών, πως εξοικειώνουν με το αφύσικο (πόλεμοι, ανισότητες κλπ), πως αλλοιώνουν δημοσκοπήσεις, πως τροφοδοτούν με προπαγάνδα τα social media κ.α. Όλα αυτά, ο Άρης Χατζηστεφάνου τα τεκμηριώνει με έναν τρόπο απλό, διευκολύνοντας με παραπομπές στις δεκάδες πηγές του μέσω QR code, ώστε να μην διακόπτεται η ροή της ανάγνωσης ενός βιβλίου, που δεν αφήνει τον αναγνώστη και την αναγνώστρια, να το αφήσουν δευτερόλεπτο στο κομοδίνο.
Μιλώντας στο tvxs ο Άρης Χατζηστεφάνου, εξηγεί γιατί επαναφέρει τη συζήτηση στη σχέση προπαγάνδας – κυρίαρχων ΜΜΕ σε μια εποχή που ενοχοποιούνται περισσότερο τα social media, τι συμβαίνει με την ιδιαιτερότητα του ελληνικού τοπίου των ΜΜΕ, ποια είναι η ιδεολογική μετατόπιση στην οποία στοχεύει η προπαγάνδα και τι μπορούμε να κάνουμε.
Πότε αποφάσισες να κάνεις ένα βιβλίο για την προπαγάνδα και πόσο διήρκησε η έρευνα; Υπήρξε κάποια ιδιαίτερη αφορμή;
Το βιβλίο παρουσιάζει τεχνικές για τον εντοπισμό φαινομένων προπαγάνδας και παραπληροφόρησης τις οποίες συλλέγω εδώ και σχεδόν δυο δεκαετίες. Τα τελευταία χρόνια όμως και ιδιαίτερα από την έναρξη των μνημονίων η κατάσταση ξέφυγε από κάθε έλεγχο. Σήμερα αν πάρεις έναν υποθετικό πολίτη που διαβάζει μόνο φυλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης και έναν που διαβάζει μόνο αντιπολιτευόμενα θα νομίζεις ότι ζουν σε διαφορετικούς πλανήτες. O ένας έχει πάρει το κόκκινο χάπι του Μάτριξ και ο άλλος το μπλε (ή το αντίστροφο, ανάλογα με το αν υποστηρίζεις την κυβέρνηση ή όχι). Όσο και αν μιλάμε για την πάντα παρούσα υποκειμενικότητα στην μεταφορά των πληροφοριών δεν μπορεί ένα μέσο να λέει «Α» και το άλλο να λέει «μη Α». Κάποιος λέει ψέματα.
Ξαναδιαβάζοντας λοιπόν το υλικό και τα παραδείγματα που συνέλεγα για χρόνια διαπίστωσα ότι υπάρχουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα παραπληροφόρησης τα οποία είναι σχετικά εύκολο να εξηγήσεις εάν τα κατηγοριοποιήσεις.
Το βιβλίο επαναφέρει τη συζήτηση στη σύνδεση της προπαγάνδας με τα κυρίαρχα ΜΜΕ, σε μια εποχή που ενοχοποιούνται περισσότερο τα social media. Είναι ένα είδους προπαγάνδας και αυτό και κατά πόσο αλληλοτροφοδοτούνται όσον αφορά στην προπαγάνδα;
Υπάρχουν δύο ζητήματα εδώ. Καταρχάς η συνεχής κριτική προς τα social media κρύβει και μια πολιτική ατζέντα. Κάποιοι φοβούνται τη δυνατότητα που προσφέρεται στους πολίτες να σχολιάσουν άμεσα την επικαιρότητα (και όχι κάθε τέσσερα χρόνια στις εκλογές) οπότε θέλουν να διατηρήσουν τον έλεγχο της πληροφορίας στα κυρίαρχα μέσα που ελέγχονται από μεγάλους επιχειρηματίες.
Το δεύτερο ζήτημα είναι ότι πολλές φορές η παραπληροφόρηση που βλέπουμε να διαδίδεται στα social media έχει ξεκινήσει από μεγάλα ΜΜΕ και στη συνέχεια ανατροφοδοτείται από αυτά. Στην πανδημία, λόγου χάρη, τα κυρίαρχα ΜΜΕ έσπειραν τον φόβο για τα εμβόλια και όταν γιγαντώθηκε το αντιεμβολιαστικό κίνημα άρχισαν να καλούν στα στούντιο τους πιο ακραίους εκφραστές των αρνητών («θεματοφύλακες του συντάγματος» κ.ο.κ). Την περίοδο των μνημονίων, αφού στήριξαν πολιτικές που δημιουργούσαν εύφορο έδαφος για την εμφάνιση του φασισμού, στη συνέχεια αντιμετώπιζαν τους ναζιστές της Χ.Α σαν «ροκ σταρ». Αυτά τα φαινόμενα ίσως εντάθηκαν και επιταχύνθηκαν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά δεν γεννήθηκαν εκεί.
Το βιβλίο εστιάζει στον επιστημονικό τρόπο με τον οποίο πλέον λειτουργεί η προπαγάνδα σήμερα εξαιτίας της συστηματικής ενασχόλησης επικοινωνιολόγων. Όχι με χοντροκομμένα ψέματα, αλλά με αληθοφανείς πληροφορίες, εικόνες, μηνύματα. Είναι αυτός ο λόγος που διευκολύνεις τον αναγνώστη με έναν πρακτικό οδηγό αναγνώρισης των πρακτικών;
Παρά το γεγονός ότι οι βασικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί ένας προπαγανδιστής δεν έχουν αλλάξει από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (στο βιβλίο παρουσιάζω μορφές παραπληροφόρησης τις οποίες είχε εντοπίσει ακόμη και ο Αριστοτέλης ή ο Σέξπιρ) η κυριαρχία της εικόνας και νέων μορφών επικοινωνίας μας αναγκάζει να ανανεώσουμε το οπλοστάσιό μας για να μπορούμε να τις εντοπίζουμε. Δεν αρκεί πλέον να μπορείς να εντοπίζεις μια λογική πλάνη σε ένα επιχείρημα, πρέπει να είσαι σε θέση να «διαβάζεις» σωστά μια φωτογραφία, ένα βίντεο ή ένα γράφημα. Ακόμη και τα χρώματα που χρησιμοποιεί μια σειρά του Νέτφλιξ, όταν παρουσιάζει μια χώρα, μπορεί να αναπαράγουν στερεότυπα και ψευδείς πληροφορίες για αυτήν.
Το βιβλίο τραβάει την κουρτίνα που κρύβει επιμελώς την διαπλοκή συμφερόντων εκδοτών καναλαρχών με τα μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα αλλά και την πολιτική εξουσία. Αν είναι ακόμα και για τους δημοσιογράφους δύσκολο να εντοπίσουν τις σχέσεις αυτές, πως μπορεί να τις εντοπίσει ο πολίτης;
Θυμάμαι παλιά, σε εκδοτικά συγκροτήματα που ελέγχονταν από μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες υπήρχε ένας «τοποτηρητής» που φρόντιζε να μην γράψει κάποιος δημοσιογράφος κάτι που θα έθιγε (εν αγνοία του) τα συμφέροντα του ιδιοκτήτη. Φοβόντουσαν δηλαδή μήπως ο συντάκτης αποτύχει στην αυτολογοκρισία του.
Είναι πράγματι πολύ δύσκολο για έναν απλό πολίτη να εντοπίσει τέτοιες παρεμβάσεις. Στο βιβλίο όμως παρουσιάζω ορισμένες τεχνικές που μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι υπάρχει κάτι ύποπτο. Εάν παραδείγματός χάριν ενημερωνόμαστε μόνο για τη διάψευση μιας καταγγελίας ενώ τα ΜΜΕ δεν είχαν αναφερθεί ποτέ στην συγκεκριμένη καταγγελία είναι προφανές ότι υπάρχει απόπειρα συγκάλυψης. Εάν βλέπουμε ανύπαρκτες μέχρι χθες οργανώσεις ή ομάδες πολιτών να κυριαρχούν στην ειδησεογραφία προωθώντας ένα αίτημα πρέπει να σκεφτούμε γιατί τα ΜΜΕ τους προσφέρουν τόσο πολύτιμο τηλεοπτικό χρόνο και αν από πίσω λειτουργούν εταιρείες δημοσίων σχέσεων που πραγματοποιούν τις λεγόμενες επιχειρήσεις astroturfing, παρουσιάζουν δηλαδή σαν λαϊκό αίτημα τους στόχους μια εταιρείας ή ενός πολιτικού (ας θυμηθούμε την περίπτωση των Ενεργών Μπαμπάδων στην υπόθεση για την συνεπιμέλεια). Η αν ένας μιντιάρχης ανοίξει μια εταιρεία ηλεκτρονικών αγορών και ξαφνικά όλα τα ΜΜΕ που ελέγχει επιτίθενται σε μια ανταγωνίστρια εταιρεία δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι έχει συμβεί.
Οι τεχνικές της προπαγάνδας που αναλύεις αφορούν το σύστημα των ΜΜΕ διεθνώς. Υπάρχει κάποια ελληνική ιδιαιτερότητα;
Το παράδοξο είναι ότι στην Ελλάδα παράλληλα με την «επιστημονική» προπαγάνδα για την οποία μιλήσαμε έχουμε και εντελώς ερασιτεχνικές μορφές του φαινομένου, δηλαδή χονδροειδή ψέματα. Όταν η κυβέρνηση και μια ομάδα ολιγαρχών ελέγχουν το 90% της ενημέρωσης δεν αισθάνονται τον κίνδυνο ότι κάποιος θα ελέγξει τα ψέματα που λένε. Ακόμη όμως και αν τους εντοπίσει ο κόσμος κανείς δεν θα τους τιμωρήσει με τρόπο που να εξασφαλίζει ότι δεν θα το ξανακάνουν. Δεν γίνεται να βγαίνει τηλεοπτικός σταθμός συνεχώς με «πειραγμένα» γραφήματα και να μην αντιδρά κανείς.
Η αλήθεια είναι ότι δεν φτάνεις εύκολα στη θέση 108 της παγκόσμιας κατάταξης της ελευθερίας του Τύπου. Πρέπει να αποτύχουν ταυτόχρονα δεκάδες θεσμοί και μηχανισμοί ελέγχου – από την πρόεδρο της Δημοκρατίας και το ΕΣΡ μέχρι τον τελευταίο αρχισυντάκτη νυχτερινής βάρδιας ενός τηλεοπτικού σταθμού.
Από το βιβλίο σου μαθαίνουμε ότι έως και πίσω από το δελτίο καιρού υπάρχουν fake news που σχετίζονται πάλι με οικονομικά συμφέροντα. Αλήθεια υπάρχει κάποιο πεδίο σήμερα στην ενημέρωση από τα κυρίαρχα μέσα, το οποίο να μην είναι ναρκοθετημένο από αυτά;
Όχι, και δεν μπορεί να υπάρξει σε ένα μιντιακό περιβάλλον το οποίο ελέγχεται από ιδιωτικές εταιρείες και στο οποίο η είδηση και η πληροφορία αντιμετωπίζονται σαν προϊόντα και όχι σαν δημόσια αγαθά. Στο βιβλίο επέλεξα συνειδητά να αναφερθώ στην «προπαγάνδα των δελτίων καιρού» γιατί είναι ένας τομέας όπου όλοι πιστεύουν ότι οι δημοσιογράφοι απλώς μεταφέρουν τις επιστημονικές προβλέψεις των μετεωρολόγων. Λες τη θερμοκρασία, την ένταση και την κατεύθυνση του ανέμου και τελείωσες. Δεν είναι όμως τόσο απλό. Θυμηθείτε πως τα εκάστοτε φιλοκυβερνητικά ΜΜΕ βλέπουν πάντα «πρωτόγνωρα» καιρικά φαινόμενα τα οποία «ήταν αδύνατο να αντιμετωπίσει ο κρατικός μηχανισμός».
Ας μην ξεχνάμε ότι μετά την κυκλοφορία του βιβλίου ο Τάσος Τέλλογλου αποκάλυψε ότι τον παρακολουθούσαν όταν κάλυπτε τις πυρκαγιές του 2021 στην Αττική. Εκείνη την εποχή ο επικοινωνιακός μηχανισμός της κυβέρνησης Μητσοτάκη έδινε λυσσαλέα μάχη για να αποκρύψει το γεγονός ότι ο κρατικός μηχανισμός απέτυχε να ελέγξει μια φωτιά που γιγαντώθηκε σε συνθήκες άπνοιας. Ασκήθηκαν τρομακτικές πιέσεις σε δημοσιογράφους αλλά και μετεωρολόγους για να δώσουν μια διαφορετική εικόνα και να στηρίξουν το αφήγημα του Ν.Χαρδαλιά. Ο Μητσοτάκης μάλιστα έφτασε να ζητήσει στη βουλή να υπαχθούν η ΕΜΥ και το Αστεροσκοπείο στην Πολιτική Προστασία ώστε να ελέγχει απόλυτα τη ροή πληροφοριών.
Θεωρείς ότι η σύγχρονη προπαγανδα μετατοπίζει ιδεολογικά εύκολα τον κόσμο και προς ποια κατεύθυνση;
Η μετατόπιση συντελείται πάντα προς τα δεξιά για δυο λόγους: αν η παραπληροφόρηση προέρχεται από τα καθεστωτικά μέσα ενημέρωσης θα έχει ως στόχο την προώθηση των κυρίαρχων αφηγήσεων οπότε θα έχει αναμφίβολα συντηρητικά και αντιδραστικά χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης βλέπουμε και πάλι οι πλατφόρμες να προωθούν δεξιές αφηγήσεις ακόμη και αν πρόκειται για θεωρίες συνομωσίας. Ας μην ξεχνάμε ότι μόλις αγόρασε το Twitter ο Ελον Μασκ ξεμπλόκαρε αρκετούς ακροδεξιούς λογαριασμούς, παρά το γεγονός ότι είχαν κριθεί ως επικίνδυνοι για το κοινωνικό σύνολο, ενώ άρχισε να κλείνει λογαριασμούς αριστερών και γενικότερα προοδευτικών μέσων ενημέρωσης ή σχολιαστών.
Πολλές φορές αυτή η μετατόπιση προς πιο συντηρητικές θέσεις γίνεται χωρίς προφανή ανθρώπινη παρέμβαση από τους ίδιους τους μηχανισμούς λειτουργίας των ΜΜΕ και των ΜΚΔ. Έχουμε π.χ παραδείγματα αλγορίθμων σε πλατφόρμες του διαδικτύου που αναπαρήγαγαν πατριαρχικά στερεότυπα γιατί αυτό είχαν προγραμματιστεί να κάνουν.
Από τη μεριά σου έδωσες με αυτό το βιβλίο ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο σε όσους-ες ενδιαφέρονται να αντισταθούν στην προπαγάνδα. Τι άλλο μπορούμε να κάνουμε συλλογικά αλλά και τι πρωτοβουλίες θα μπορούσε να πάρει και η αριστερά απέναντι στο φαινόμενο;
Δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις όταν, όπως είπαμε, η πληροφορία αποτελεί προϊόν και όχι δημόσιο αγαθό. Δεν υπάρχουν δηλαδή εύκολες λύσεις στο σημερινό οικονομικό σύστημα. Μπορεί όμως να διεξαχθεί ένας συνεχής ανταρτοπόλεμος φθοράς του αντιπάλου. Πρέπει να ξεμπροστιάζουμε συνεχώς κάθε μορφή προπαγάνδας και παραπληροφόρησης. Και επιτέλους και εμείς οι δημοσιογράφοι να σπάσουμε την «ομερτά» που λέει ότι δεν θίγουμε επωνύμως τα κακώς κείμενα συναδέλφων. Αν η δουλειά μας είναι ο έλεγχος της εξουσίας αυτό σημαίνει ότι ελέγχουμε και την τέταρτη εξουσία.
Παράλληλα απαιτούνται σοβαρές μορφές ερευνητικής δημοσιογραφίας ως αντιστάθμισμα στην παραπληροφόρηση. Και για αυτό χρειάζεται χρηματοδότηση ανεξάρτητων δημοσιογραφικών ομάδων, μικρών ή μεγαλύτερων. Η καλή πληροφορία έχει πάντα κόστος.
Στην Ελλάδα τα ΜΜΕ που στηρίζουν τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, χρημαδοτούνται από το ... κράτος. Tο tvxs.gr στηρίζεται στους αναγνώστες του και αποτελεί μια από τις ελάχιστες ανεξάρτητες φωνές στη χώρα. Mε μια συνδρομή, από 2.9 €/μήνα,ενισχύετε την αυτονομία του tvxs.gr και των δημοσιογραφικών του ερευνών. Συγχρόνως αποκτάτε πρόσβαση στα ντοκιμαντέρ και το περιεχόμενο του 24ores.gr.
Δες τα πακέτα συνδρομών >