Πώς λειτούργησε το ελληνικό παράδειγμα  της ελληνικής επανάστασης, για τους βουλγαρόφωνους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Τι διαφορές θα διακρίναμε στην νεοελληνική και την βουλγαρική εθνογένεση καθ’ οδόν προς τη δημιουργία νεωτερικών εθνικών κρατών; Τι ενδιαφέρον παρουσιάζει για έναν ερευνητή εκτός των ελληνικών συνόρων, και μάλιστα από βαλκανική χώρα, το ζήτημα της Ελληνικής Επανάστασης;

Ο Bούλγαρος ιστορικός Λατσεζάρ Κράστεφ απαντάει στα ερωτήματα του tvxs.gr, λίγες μέρες πριν μιλήσει στο συνέδριο «1821: Η γνωστή-άγνωστη επανάσταση. Μια παράδοση ανταρσίας» που πραγματοποιείται από τις 9 έως τις 12 Δεκεμβρίου 2021 στους χώρους της Νομικής Σχολής Αθηνών και του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων. Θα αναπτύξει το απόγευμα της Κυριακής το θέμα «Εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας και αναρχικοί: από τον Nechayev μέχρι τον Rogdaev. Οι επαφές ανάμεσα στους Ρώσους και Βούλγαρους αναρχικούς».

Στο διεθνές συνέδριο, επιχειρείται μια εναλλακτική προσέγγιση, βασισμένη στην αντίληψη ότι η συζήτηση για την Ελληνική Επανάσταση είναι και πολιτικά επίκαιρη και ότι η διεξαγωγή της στο πλαίσιο μιας οπτικής “ιστορίας από τα κάτω”, ανοικτής στα διεθνή συμφραζόμενα της εποχής (ιδίως τα βαλκανικά, οθωμανικά και μεσογειακά) είναι δυνάμει αποκαλυπτική.

Θα ακουστούν εισηγήσεις 80 ομιλητών, μεταξύ των οποίων οι ξένοι προσκεκλημένοι: Μεχμέτ Οζνούρ Αλκάν (Καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης), Αϊφέρ Καράκαγια-Στουμπ (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιστορίας στο William and Mary College των ΗΠΑ), Οξάνα Ιβάνοβνα Κιγιάνσκαγια (Καθηγήτρια Ιστορίας στο Ρωσικό Κρατικό Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών), Τζεμάλ Καφαντάρ (Καθηγητής Ιστορίας και Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ), Λατσεζάρ Κράστεφ (δρ. Ιστορίας Πανεπιστημίου Σόφιας), Καχραμάν Σακούλ (Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Σεχίρ της Κωνσταντινούπολης), Χάλεντ Φάχμι (Καθηγητής Σύγχρονων Αραβικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ).

Οι επιστήμονες και ακτιβιστές που πήραν την πρωτοβουλία της διοργάνωσης αυτού του συνεδρίου, προέρχονται από διαφορετικά πεδία και ρεύματα σκέψης, συναντώνται όμως στην κοινή πεποίθηση ότι είναι δυνατή, ή μάλλον επιτακτικά αναγκαία, η παρέμβαση στη δημόσια συζήτηση για τα 200χρονα του “1821” με όρους οργανωτικής ανεξαρτησίας, ακαδημαϊκής αρτιότητας δίχως εσωστρεφή ακαδημαϊσμό, καθώς και πολύπλευρης προσέγγισης της νεοελληνικής εμπειρίας, με οδηγό την διαρκώς παρούσα εξεγερσιακή δυναμική της.

Τι ενδιαφέρον παρουσιάζει για έναν ερευνητή εκτός των ελληνικών συνόρων, και μάλιστα από βαλκανική χώρα, το ζήτημα της Ελληνικής Επανάστασης;

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι ένα γεγονός ορόσημο. Αποτελεί παράδειγμα παμβαλκανικής αλληλεγγύης και για αυτό είναι ενδιαφέρον για κάθε ερευνητή εκτός Ελλάδας. Ξεκινώντας από τις επαφές του Ρήγα με τον πιο διάσημο «ταραχοποιό» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τον Οσμάν Παζβάντογλου, περνώντας από τη συμμετοχή Βούλγαρων, Σέρβων, Αλβανών και Ρουμάνων στα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας και φτάνοντας στην άμεση συμμετοχή ανθρώπων, όπως οι Σάβα Μπινμπάσι (Σάββας Καμινάρης Φωκιανός), Ιντζέ Βοϊβόντα και Χατζή Χρήστος (Κρίστε) Ντάγκοβιτς, στην ίδια την επανάσταση, αυτό το γενικό βαλκανικό πλαίσιο της ελληνικής επανάστασης βρίσκεται παντού.

Τι διαφορές διακρίνετε στην νεοελληνική και την βουλγαρική εθνογένεση καθ’ οδόν προς τη δημιουργία νεωτερικών εθνικών κρατών;

Οι διαφορές στη δημιουργία των νεοελληνικών και βουλγαρικών εθνών πρέπει να αναχθούν στον Μεσαίωνα, όταν οι Βούλγαροι και οι Ρωμαίοι, δηλαδή οι υπήκοοι του Βυζαντίου, εισήλθαν στο σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε διαφορετικές εποχές και με διαφορετικούς τρόπους. Η γη των Βουλγάρων στη συνέχεια αποδείχθηκε προγεφύρωμα προς τις οθωμανικές πρωτεύουσες, πρώτα την Αδριανούπολη, μετά την Κωνσταντινούπολη, και αυτό καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την οθωμανική παρουσία και τις κρατικές πρακτικές στα σημερινά βουλγαρικά εδάφη. Αντιθέτως, οι υπήκοοι του πρώην Βυζαντίου σε ορισμένες περιοχές διατηρούν σχεδόν πλήρη ανεξαρτησία, λόγω των γεωγραφικών χαρακτηριστικών και των υποχρεώσεών τους προς τον Σουλτάνο. Η μεταβυζαντινή αριστοκρατία, ο ρόλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και η συνολική ελληνική ναυτική παρουσία στις υποθέσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν όλοι παράγοντες που συνέβαλαν στην ηγετική, πρωτοποριακή θέση των Ελλήνων στην εθνική τους χειραφέτηση.

Πώς λειτούργησε το ελληνικό παράδειγμα για τους βουλγαρόφωνους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;

Οι Βούλγαροι του 1821 ήταν έτοιμοι με μια παμβουλγαρική, καλά οργανωμένη εξέγερση. Πολλοί από αυτούς ήταν μέλη σε πυρήνες της Φιλικής Εταιρίας. Ήταν καλά εξοπλισμένοι με όπλα. Όλοι τους αποδέχονταν τον Σάβα Μπινμπάσι ως παμβουλγαρικό ηγέτη, ανεξάρτητα από το αν ήταν Βούλγαρος ή Έλληνας. Στη συνωμοσία συμμετείχε η ελίτ της βουλγαρικής κοινωνίας, η οποία μέχρι την τελευταία στιγμή περίμενε το προηγουμένως συμφωνημένο σήμα για μια γενική βαλκανική επανάσταση. Δυστυχώς, τα στενά, κατά καιρούς, ακόμη και προσωπικά συμφέροντα των μεγάλων ηγετών, ιδιαίτερα του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ματαίωσαν τη βουλγαρική εξέγερση του 1821.

Κατά πόσον υπήρξε αναπόφευκτος ο κατακερματισμός των εθνικών βλέψεων των βαλκανικών λαών και η στροφή από το ομοσπονδιακό όραμα του Ρήγα στους ανταγωνιστικούς εθνικισμούς;

Ο Ρήγας είναι πολύ περισσότερο οραματιστής παρά πρακτικός της Επανάστασης. Ο αγώνας των Ελλήνων για εθνική απελευθέρωση στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. είναι εξ ολοκλήρου υπό τον ρωσικό έλεγχο και με αυτή την έννοια ο κατακερματισμός των βαλκανικών εθνικισμών είναι απολύτως και κανονικά επιθυμητός από τη ρωσική αυτοκρατορική πολιτική, η οποία δεν μπορεί να επιτρέψει τη δημιουργία οποιασδήποτε μεγάλης ομοσπονδιακής δομής στα Βαλκάνια.

Τι ρόλο έπαιξαν οι αναρχικοί στο βουλγαρικό εθνικό κίνημα;

Η συμμετοχή των Βούλγαρων αναρχικών στο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα είναι καλά τεκμηριωμένη και ο ρόλος τους είναι τεράστιος. Σχεδόν χωρίς εξαίρεση, όλοι οι πρωτοπόροι του αναρχισμού στη Βουλγαρία συμμετέχουν στους αγώνες των Βουλγάρων της Μακεδονίας και της Θράκης. Μερικά από τα γεγονότα-ορόσημα, όπως οι επιθέσεις στη Θεσσαλονίκη (τα Απριλιανά του 1903), είναι έργο Βούλγαρων αναρχικών. Η συμμετοχή τους είναι επίσης αποτυπωμένη στη λαογραφία – τα τραγούδια για τον Κώστα Νούνκοφ, τον Μίλε Ποπιορντανόφ και άλλους.

Από την οπτική γωνία των σημερινών αιτημάτων κοινωνικής χειραφέτησης,  ποια είναι η ανάγνωση για τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα του 19ου αιώνα;

Είναι δύσκολο να εντοπίσουμε την επίδραση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στη σημερινή επιδίωξη της κοινωνικής χειραφέτησης. Όσο για τον δέκατο ένατο αιώνα, στις συνθήκες των εκκολαπτόμενων βιομηχανικών κοινωνιών, είναι απολύτως φυσικό οι εθνικισμοί να κυριαρχούν στις κοινωνικές τάσεις. Από την άλλη, προσωπικότητες όπως ο Μπακούνιν και ο Νετσάεφ, ο Μπότεφ και ο Πιζακάνε δείχνουν ότι τα απελευθερωτικά κινήματα δεν μπορούν να επικεντρωθούν μόνο σε αυστηρά κοινωνικές συγκρούσεις, αλλά πρέπει να συμμετέχουν και στην επίλυση υποθέσεων εθνικής απελευθέρωσης. Παρεμπιπτόντως, αυτό ισχύει και για τους Βούλγαρους αναρχικούς στους Μακεδονο-Αδριανουπολικούς αγώνες. Βεβαίως αναζητείται η λύση των κοινωνικών προβλημάτων στην εθνική απελευθέρωση.