Η παρανοειδής σκέψη δεν είναι αυτή καθαυτή παθολογική. Η παρανοειδής-σχιζοειδής θέση (M. Klein) είναι ένας βασικός τρόπος οργάνωσης της εμπειρίας που παραμένει σταθερός στον ανθρώπινο ψυχισμό, καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής. Με τον τρόπο αυτό, οι επικίνδυνες και δυσάρεστες σκέψεις και συναισθήματα, διαχωρίζονται, προβάλλονται προς τα έξω και αποδίδονται στους άλλους.

Ads

Αυτός ο τρόπος υιοθετείται εύκολα από όλους τους τύπους ομαδικών εμπειριών, όπως πολιτικά κόμματα και πολιτικό σύστημα, αθλητικές ομάδες, ιδρύματα (ψυχιατρεία, φυλακές, στρατός κ.λπ.).

Σε μία περίοδο γενικευμένης πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και ιδιαίτερα ηθικής-πολιτισμικής κρίσης όπως αυτή που διανύει η Ελλάδα και ευρύτερα η Ευρώπη, η γενικευμένη ρευστότητα και αβεβαιότητα για το μέλλον προκαλεί μεταξύ άλλων ένα αίσθημα φόβου και μείζονος ανασφάλειας, ένα άγχος κατάρρευσης που δεν μπορεί εύκολα και ανώδυνα να ονομαστεί, να νοηματοδοτηθεί. Ισως να έχει τα χαρακτηριστικά του αποκαλούμενου στην κλινική ψυχιατρική ως «ψυχωτικού άγχους».

Ο ανθρώπινος ψυχισμός διαθέτει ένα ευρύ φάσμα ασυνείδητων αμυντικών μηχανισμών, απέναντι σε αυτό το διάχυτο και μη οριζόμενο άγχος: από ώριμες άμυνες, όπως αυτές της εκλογίκευσης, της διανοητικοποίησης, της μετουσίωσης, της μετάθεσης, της μόνωσης του συναισθήματος (διαχωρισμός της σκέψης από το συναίσθημα), της απώθησης, της προσπάθειας ψυχικής επεξεργασίας και αναστοχασμού αυτού που μας συμβαίνει «εδώ και τώρα», έως πιο ανώριμες – πρωτόγονες άμυνες, όπως αυτές της σχάσης – διχοτόμησης (μόνο καλό – μόνο κακό), της προβολής, της προβλητικής ταύτισης (ορισμένες πλευρές μας, κυρίως αρνητικά, αποδίδονται σε κάποιο άλλο άτομο, στο βαθμό που ο αποδέκτης της προβολής διαθέτει ένα «άγκιστρο», προκειμένου αυτή να γαντζωθεί), της άρνησης απέναντι σε μια υπερβολικά ενοχλητική εξωτερική πραγματικότητα.

Ποια είναι λοιπόν τα στοιχεία που αποτελούν αυτήν την εξωτερική πραγματικότητα, που τροφοδοτεί όχι μόνο συναισθήματα θλίψης, λύπης, θυμού, ενοχής, οργής, ανάγκης εκφόρτισης, αλλά κυρίως προβολή και προβλητική ταύτιση, σαν δύο θεμελιώδεις αμυντικούς μηχανισμούς της επικρατούσας συλλογικής παράνοιας;

Έχουν ήδη περιγραφεί αναλυτικά δεκάδες φορές με επάρκεια ανομία, διαφθορά, ανευθυνότητα, πλέγμα συλλογικής ενοχοποίησης μέσω των ανατροφοδοτούμενων πελατειακών σχέσεων μεταξύ συντεχνιών και ψηφοφόρων του πρώην δικομματισμού, καχυποψία, υστεροβουλία, ανειλικρίνεια, δήθεν στάση, λαϊκισμός, αλαζονεία, αλλά και βαθύτατη πολιτική, διαχειριστική, τεχνοκρατική και ηθική ανικανότητα. Κάθε « λαϊκό» αίτημα νομιμοποιείτο από το πολιτικό σύστημα ως « αδήριτη» επείγουσα συλλογική ανάγκη, ενώ κάθε φωνή «κοινού νου» ότι δεν μπορούμε να ξοδεύουμε περισσότερα από ό,τι παράγουμε και θα πρέπει και «τεχνοκρατικά» να εξορθολογισθούν οι δαπάνες προς όφελος των αδύναμων κοινωνικών ομάδων θεωρείτο βεβήλωση και μίασμα.

Η ουσιαστική διερώτηση γιατί αποτυγχάνουν οικτρά ή μένουν ανολοκλήρωτες οι επιχειρούμενες μεταρρυθμίσεις κάθε είδους και επιπέδου στην Ελλάδα (παιδεία, υγεία, δημόσια διοίκηση, ασφαλιστικό, φυλακές, μεταναστευτικό, ψυχική υγεία, φορολογικό σύστημα κ.λπ.) παραμένει ένα αντικείμενο άρνησης, διάψευσης και παράνοιας (ατελείωτες θεωρίες συνωμοσίας) για το μέχρι τώρα κυρίαρχο πολιτικό σύστημα του δικομματισμού.

Μια τέτοια άρνηση από ένα πολιτικό σύστημα που «δεν ήθελε να ξέρει, ούτε να μάθει από τα λάθη του», παρά μόνο να αυτό-ακκίζεται σε άνυδρα και απολύτως προβλέψιμα τηλεοπτικά πάνελς, απειλείται από την άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ και την ακτινοβολία του Αλέξη Τσίπρα.

Πέρα από τις προσωπικές μου σοβαρές επιφυλάξεις για το πραγματοποιήσιμο ορισμένων θέσεων του προεκλογικού προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ, το συχνά προκλητικό και ακατέργαστο αντι-Ευρωπαισμό του, όπως επίσης και για τον παλαιο-μαρξιστικό ερασιτεχνισμό και ιδεολογική τυφλότητα απόψεων ορισμένων συνιστωσών του, δε μπορεί να αμφισβητήσει κανείς ότι η επικοινωνιακή και ηγετική δεινότητα του Τσίπρα άλλαξε την πολιτική ατζέντα της χώρας σε μία εξαιρετικά κρίσιμη ιστορική συγκυρία.

Ωστόσο, τι παρατηρείται σε συλλογικό επίπεδο; Μία ενεργοποίηση παρανοϊκών μηχανισμών ατόμων και ομάδων, μια πρωτόγονη εκφόρτιση του μη επεξεργασμένου άγχους και φόβου στο απόλυτα «κακό αντικείμενο» : Τον Α. Τσίπρα, που του προσδίδονται «μαγικές» ή «δαιμονικές» ιδιότητες, μέσα από την αντι-μνημονιακή ρητορική του: θα μας ρίξει στη δραχμή, θα μας εκδιώξει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, από το ΝΑΤΟ, το Ευρώ, τα διεθνή στηρίγματα της αγοράς, θα εισβάλλει και θα διαλύσει με κομματικούς φρουρούς στους «κατοχικούς θεσμούς» του ανάλγητου νέο-φιλελεύθερου καπιταλιστικού κράτους, θα προσλάβει άλλους 150.000 δημόσιους υπαλλήλους, θα μας κάνει να πεθαίνουμε χωρίς φάρμακα, συντάξεις, θα προκαλέσει σαν ένας παντοδύναμος Αρμαγεδδών την διάλυση της χώρας…

Ας επιστρέψουμε για λίγο στην απλή ψυχιατρική και ψυχοπαθολογία: Η προβολή στη θέση μιας εσωτερικής απειλής, μία εξωτερικής.. Με άλλα λόγια, αυτοί που οδήγησαν τη χώρα μέχρις εδώ, ίσως, αν διατηρούν βασικές ανθρώπινες ιδιότητες, όπως η δυνατότητα να αισθάνονται ενοχή ή να φλερτάρουν με κρίση συνείδησης και κατάθλιψη, προκειμένου να αποφύγουν τη δική τους ναρκισσική κατάρρευση, δηλ. την εσωτερική απειλή, την προβάλουν στην εξωτερική απειλή, στην «οθόνη» Τσίπρα.

Η προβλητική ταύτιση προχωρά ένα βήμα παραπέρα: εκτός από το να εξωτερικεύει τις απειλές, η προβλητική ταύτιση «ελέγχει» τα άτομα του περιβάλλοντος, δεσμεύοντάς τα μέσω εξαιρετικά παθολογικών τρόπων. «Όποιος δε συμφωνεί μαζί μου είναι απέναντί μου». Κάθε διαφοροποίηση από τον λόγο του άλλου, κάθε απόχρωση, κάθε απόπειρα ανάλυσης της πολυπλοκότητας, δεν πρέπει να υπάρχει.

Ωστόσο, η ανάγκη ελέγχου των άλλων, που βρίσκεται στον πυρήνα της παράνοιας, αντανακλά μια τρομερά χαμηλή αυτοεκτίμηση αυτού που επιτίθεται: ασυνείδητα νιώθει κατώτερος, αδύναμος, αναποτελεσματικός, εύθραυστος, ευάλωτος. Έτσι, η μεγαλομανία ή η αίσθηση της «μοναδικότητας» και της αυτάρκειας που συχνά παρατηρείται στους επιτιθέμενους μπορεί να κατανοηθεί σαν μία αντισταθμιστική άμυνα, που αποκαθιστά και επανορθώνει τα αισθήματα κατωτερότητας και μειώνει το επώδυνο βίωμα του τέλους της ναρκισσικής επιβεβαίωσης μέσω της επικείμενης κατάρρευσης.

Φαίνεται λοιπόν, ότι τα ακραία φαινόμενα εκφασισμού της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, η επείγουσα ανάγκη αυθεντικού αναστοχασμού και όχι προσχηματικής αυτοκριτικής των μέχρι τώρα πρωταγωνιστών της προβλεπόμενης (;) κατάρρευσης της χώρας, είναι ζητήματα ήσσονος σημασίας, σε σύγκριση με τον «αφανισμό», συμβολικό και πραγματικό του «απειλητικού αντικειμένου» ΤΣΙΠΡΑ.

Ένα τελευταίο σχόλιο σ’ αυτό το σύντομο, για το βάρος και την πολυπλοκότητα των εννοιών που άγγιξε σημείωμα: Θα επιθυμούσα, τουλάχιστον ένα μέρος των σχολίων των αναγνωστών, να μην «αγκιστρωθούν» από την αέναη επανάληψη νέων θεωριών συνωμοσίας και παράνοιας προκειμένου να επηρεασθεί η ψήφος των πολιτών…

Ας ακουστεί μια επιθυμία ανοίγματος ρωγμών στην «κανονικότητά» μας ως λαού, προκειμένου να προαχθεί σιγά και βασανιστικά μία νέα νοηματοδότηση, μίας νέας κατάφασης, απέναντι στις επικρατούσες «ά-λογες» συνθήκες διεξαγωγής του πολιτικού διαλόγου, που απεικονίζουν μία ήττα της σκέψης.

Εξ άλλου, όπως έλεγε ένας μεγάλος Γάλλος ψυχαναλυτής, η αυτογνωσία, η ψυχανάλυση είναι ίσως, μαζί με τον έρωτα, η μόνη εμπειρία που μας μεταφέρει «εκτός εαυτού».

Ο Στέλιος Στυλιανίδης είναι Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής, Αν. Καθ. Κοινωνικής Ψυχιατρικής Παντείου Παν/μίου