Γράφαμε πέρσι σε άρθρο με τίτλο «Η Αμερική του Τραμπ» ότι ζούμε στην εποχή της παρακμής αυτού που συνηθίσαμε να ονομάζουμε «Δύση, στην οποία ανήκουμε». Σύμφωνα με το σημαντικό βιβλίο του Paul Kennedy, «The Rise and Fall of Great Powers: 1500-2000», η παρακμή αρχίζει όταν μια μεγάλη δύναμη προσπαθεί να επεκτείνει και εντείνει την επιρροή και κυριαρχία της πέρα από τις οικονομικές της δυνατότητες.

Όπως  σημειώνει ο Kennedy, η συμμετοχή των ΗΠΑ στην παγκόσμια παραγωγή και εμπόριο μειώνεται συνεχώς από την δεκαετία του 1960. Σήμερα από μεγαλύτερος δανειστής η Αμερική έγινε ο μεγαλύτερος οφειλέτης στον κόσμο. Οι στρατιωτικές υποχρεώσεις μεγαλώνουν και περιορίζουν την δυνατότητα άσκησης αναπτυξιακών πολιτικών. Η Αμερική μοιάζει με την Μεγάλη Βρετανία λίγο πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Έχει τον ίδιο αριθμό βάσεων, μειούμενη ικανότητα να χρηματοδοτεί τα αμυντικά βάρη και οικονομική στασιμότητα. Χρειάζεται λοιπόν να διαχειριστεί την παρακμή της. Μια παράλογη απάντηση, που επέκτεινε την παρακμή, ήταν η κυβέρνηση Τραμπ. Η αμερικανική αυτοπεποίθηση και η παγκόσμια πολιτική και ηθική της νομιμοποίηση τραυματίστηκαν σοβαρά από την ήττα στο Αφγανιστάν και τον Τραμπ. Αλλάζει κάτι μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία;

Ρωσία

Η υποχώρηση της Ρωσίας εσωτερικά και διεθνώς είναι ακόμη μεγαλύτερη. Το ολιγαρχικό ρωσικό καθεστώς αντιμετωπίζει αυξανόμενες αντιστάσεις και λαϊκές διαμαρτυρίες και ταραχές. Ο πλούτος των ολιγαρχών αυξάνεται συνεχώς και το μεγαλύτερο κομμάτι του ξεπλένεται στο Λονδίνο και τις offshore εταιρείες.  Αλλά το βιοτικό επίπεδο του λαού έχει επιδεινωθεί. Ο Πούτιν φοβάται μια λαϊκή εξέγερση και αντιμετωπίζει την αντιπολίτευση και όσους αντιστέκονται με ακραία καταστολή. Η διεθνής θέση της Ρωσίας ήταν επίσης σε συνεχή υποχώρηση.

  Η αρχική προσπάθεια του Πούτιν να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και την «Νέα Παγκόσμια Τάξη» απορρίφθηκε. Όπως μας θύμισε πρόσφατα ο Παύλος Νεράντζης) η αμερικανική ΜΚΟ National Security Archives αποκάλυψε ότι το 1990 ο πατήρ Τζορτζ Μπους υποσχέθηκε στον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ότι το ΝΑΤΟ δεν θα επεκταθεί προς ανατολάς «ούτε μια ίντσα».

Αλλά οι Αμερικανοί δεν κράτησαν τον λόγο τους. Δεν αρκέστηκαν στην νίκη τους και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ούτε στην ταπείνωση του Γκορμπατσόφ που έκανε διαφημίσεις της Pizza Hut στη ρωσική τηλεόραση. Οι ρωσικές αντιρρήσεις για τη διεύρυνση του ΝΑΤΟ το 2004, που επανέλαβε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ο Πούτιν το 2007 στο Μόναχο, αντιμετωπίστηκαν στη σύνοδο κορυφής στο Βουκουρέστι το 2008 με την πολιτική των «ανοιχτών θυρών» για τη Γεωργία και την Ουκρανία.

Η αντιμετώπιση της Ρωσίας ως κράτους παρία και ταραξία, κάτι μεταξύ Σερβίας του Μιλόσεβιτς και Ιράκ του Σαντάμ, γιγάντωνε την αγανάκτηση και οργή της ηγεσίας της. Οι διεθνείς σχέσεις στηρίζονται στην αναγνώριση της κυριαρχίας, των δικαιολογημένων συμφερόντων και της αξιοπρέπειας του αντίπαλου κράτους ακόμη και αν αυτό θεωρείται προβληματικό, απολυταρχικό ή και επιθετικό. Δεν το έκαναν οι Αμερικανοί σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους. Για μας, η Ρωσία είναι αναπόσπαστο μέρος της Ευρωπαϊκής ιστορίας, γεωγραφίας και πολιτισμού.

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο Πούτιν έβαλε προσωρινό τέλος στην  συνεχή υποχώρηση των θέσεων του. Αυτό αποτελεί εξήγηση αλλά όχι δικαιολόγηση της επίθεσης στην Ουκρανία. Η παράνομη και επαίσχυντη εισβολή, τα εγκλήματα πολέμου, οι βομβαρδισμοί πόλεων και οι θάνατοι αμάχων επιβεβαιώνουν ότι η Ρωσία του Πούτιν έγινε κράτος ταραξίας και παρίας.

Αν οι εμπόλεμοι παραμείνουν αμετακίνητοι στις θέσεις τους, δύο είναι οι πιθανές  λήξεις του πολέμου. Είτε νίκη του Πούτιν και επιβολή μιας προσωρινής και επισφαλούς ρωσόφιλης κυβέρνησης στο Κίεβο. Μια τέτοια κυβέρνηση θα αντιμετωπίζει εσωτερικές αντιστάσεις, αντάρτικο και διεθνή απομόνωση.  Η άλλη λύση είναι το τέλος του καθεστώτος Πούτιν με τον ένα ή άλλο τρόπο. Και οι δύο θα οδηγήσουν σε ανείπωτες καταστροφές και τεράστιο αριθμό θυμάτων.

Η τρίτη λύση, δηλαδή η λήξη των εχθροπραξιών μετά διαπραγματεύσεις και υποχώρηση των δύο πλευρών από τις απαιτήσεις τους, πρέπει να αναγνωρίσει τα συμφέροντα ασφαλείας της Ρωσίας. Η ελπίδα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Γερμανία θα δημιουργούσαν ένα modus vivendi  που θα πετύχαινε κάτι τέτοιο έχει υποχωρήσει προς το παρόν. Αλλά παραμένει η μόνη ελπίδα.

Οι πολεμοχαρείς προσκλήσεις προς την Γερμανία και την Ευρωπαϊκή Ένωση να σκληρύνουν την θέση τους, να επιβάλλουν no fly zones και να βάλουν την Ουκρανία στην ΕΕ με fast track διαδικασίες δείχνει άγνοια αλλά και άτεγκτη αναλγησία για τον τεράστιο αριθμό πολιτών που θα υποφέρουν. Για πολλούς υπερασπιστές της «Δύσης» η ήττα του Πούτιν είναι πιο σημαντική από τις πληγές του πολέμου. Τα δάκρυα για τους πρόσφυγες και τους άμαχους νεκρούς είναι ο ορισμός της υποκρισίας.

Η Αμερική και οι άλλοι

Για τον Μπάιντεν, ο πόλεμος στην Ουκρανία φαίνεται μεγάλη ευκαιρία. Η Αμερική υπέφερε πολιτικά και ηθικά με την εξευτελιστική αποχώρηση από το Αφγανιστάν και την διεθνή διαπόμπευση της  κυβέρνησης Τραμπ. Η Ρωσία είναι βολικός εχθρός. Η οικονομία της είναι μικρή και επισφαλής. Μπορεί να περνάει για μεγάλη δύναμη μόνο λόγω των πυρηνικών. Η επίδειξη της Αμερικανικής στρατιωτικής δύναμης και διπλωματικής επιρροής, που αποφεύγει όμως την άμεση στρατιωτική ανάμειξη, είναι ο καλύτερος τρόπος για να επιστρέψει η Αμερική στον ρόλο της «ηθικής» υπερδύναμης.  Υπάρχουν και παράπλευρα οφέλη.

Ο πόλεμος συσπειρώνει τους Δημοκρατικούς εν όψει των κρίσιμων ενδιάμεσων εκλογών. Πιο σημαντική είναι η επιστροφή του ΝΑΤΟ υπό Αμερικανική ηγεσία. Ο Πρόεδρος Μακρόν το είχε αποκαλέσει «εγκεφαλικά νεκρό» ενώ η Γερμανία θεωρείτο απαράδεκτα φιλική προς τους Ρώσους. Τώρα η ανύπαρκτη διεθνής και αμυντική πολιτική της ΕΕ κρύβεται πάλι πίσω από την Αμερικανική ασπίδα. Ας ελπίσουμε ότι θα διαρκέσει λίγο και οι Ευρωπαίοι θα γυρίσουν σ’ αυτό που δημιούργησαν και ξέρουν καλά: την διπλωματία, το διεθνές δίκαιο και αρχές, την soft power που δίνει χώρο στον αντίπαλο. Η Αμερική έρχεται συνήθως στην Ευρώπη ως «σωτήρας» αργά, κερδοφορεί στα ερείπια των πολέμων της και απαιτεί την αναγνώριση των Ευρωπαίων ως υπερδύναμη που νοιάζεται για τα συμφέροντα των υποτελών.

Η δυτική καταδίκη της Ρωσίας δεν ακολουθείται από τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου. Στην Αφρική, ο πόλεμος στην Ουκρανία  ερμηνεύεται στο πλαίσιο των τοπικών προβλημάτων: της πείνας, έλλειψης νερού και εμβολίων αλλά και των συνεχών εισβολών, πολέμων και θανάτων αμάχων. Η Αφρικανική Ένωση εξέδωσε ανακοίνωση κατά της «σοκαριστικά ρατσιστικής» συμπεριφοράς των αρχών στα σύνορα Ουκρανίας-Πολωνίας. Τις κατηγορούν ότι κάνουν διακρίσεις σε βάρος Αφρικανών πολιτών που προσπαθούν να φύγουν από τον πόλεμο. Θυμάστε τις ανάλογες δηλώσεις Καιρίδη, που κανένας μη ακροδεξιός – είτε πανεπιστημιακός – δεν θα τολμούσε στην Ευρώπη.

Δεκαεπτά Αφρικανικές χώρες απείχαν από την ψηφοφορία της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ που καταδίκαζε τη Ρωσία για εισβολή στην Ουκρανία. Η μεγάλη εφημερίδα του Μεξικού La Jornada γράφει ότι «πρέπει να εγκαταλείψουμε την φαντασίωση ότι η φιλοδοξία και η κακία του Πούτιν ήταν η μόνη αιτία και να αντιμετωπίσουμε την δύσκολη αλήθεια ότι η επέκταση του ΝΑΤΟ προς την ανατολή οδήγησε στην καταστροφή.»

Εφημερίδα της Νότιας Αφρικής σχολίασε ότι οι αποτρόπαιες ενέργειες του Πούτιν πρέπει να εξεταστούν στο πλαίσιο της «επαίσχυντης ιστορίας ανάμιξης δυτικών δυνάμεων σε παράνομους πολέμους». Μεγάλες αναπτυσσόμενες χώρες, η Βραζιλία, η Ινδία, η Νότια Αφρική, δεν συμμετέχουν στις κυρώσεις. Έχουμε πέρα από την απομόνωση της Ρωσίας και την ενδυνάμωση του ΝΑΤΟ την δημιουργία ενός εμβρυικού νέου κινήματος αδεσμεύτων ανάμεσα στις αντίθετες δυνάμεις.

Έχουμε λοιπόν ένα νέο ψυχρό πόλεμο και μια αλλαγή παραδείγματος στις διεθνείς σχέσεις. Σε αντίθεση με τον προηγούμενο, ο τωρινός έγινε θερμός και καταστροφικός. Τα παλιά δόγματα της ανάσχεσης του αντιπάλου (deterrence) και της διατήρησης μιας ισορροπίας δυνάμεων που αναγνώριζαν την αξιοπρέπεια του αντιπάλου έχουν ατονήσει.  Και βέβαια η Κίνα παραμονεύει. Υποστηρίζει sotto voce την Ρωσία και εξασφάλισε ότι ο πραγματικός διπολισμός θα έχει την Ρωσία στην πλευρά της ανερχόμενης δύναμης. Δεν άλλαξε λοιπόν η ιστορική τροχιά που ξεκίνησε την δεκαετία του 1960 με το τέλος του «αμερικανικού αιώνα». Δεν βρισκόμαστε στο τέλος της ιστορίας, όπως υποστήριξαν οι Αμερικανοί το 1989, αλλά στο τέλος της «ιδέας της Δύσης» και των ΗΠΑ ως πρωταγωνιστή του ελεύθερου εμπορίου και διεθνή σερίφη. 

Μόλις δημοσιεύτηκε ο συλλογικός τόμος «Αριστερή Κυβερνησιμότητα: Η εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ 2015-2019» σε επιμέλεια Κώστα Δουζίνα και Μιχάλη Μπαρτσίδη (Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και εκδόσεις Νήσος)