Οι επιστήμονες της προφορικής ιστορίας υπολογίζουν ότι η συλλογική μνήμη, η μη γραπτή, κρατάει το πολύ ογδόντα χρόνια. Με αυτό το μέτρημα, ο δυτικός κόσμος δεν είχε μνήμη μεγάλης επιδημίας: η Ισπανική Γρίπη χτύπησε το 1918, πριν από εκατό χρόνια, ενώ στην Ελλάδα η τελευταία μεγάλη επιδημία ήταν του Δάγκειου πυρετού το 1927-28. Και οι δύο επιδημίες περνούν το όριο των ογδόντα ετών, έχουν σβηστεί από τη συλλογική μας μνήμη.

Η πανδημία του Covid-19 αναζωπύρωσε αρχέγονους φόβους αλλά και αφύπνισε κοιμισμένα ρεφλέξ στις ατομοκεντρικές χώρες της Δύσης, και στην Ελλάδα. Ο ξεχασμένος φόβος της καθολικής ασθένειας, του αόρατου εισβολέα, του μαζικού θανάτου, ταρακούνησε κοινωνίες σαν τη δική μας, που πιστεύουν ότι η επιστήμη έχει εξαφανίσει τους λοιμούς και ότι τα μόνα παθολογικά αίτια θανάτου είναι ο καρκίνος και τα καρδιαγγειακά νοσήματα.

Κάθε ασθένεια μπορεί να λειτουργήσει ως μεταφορά ― μας το είχε θυμίσει η Σούζαν Σόνταγκ πριν από σαράντα χρόνια διερμηνεύοντας τον καρκίνο και το AIDS. Η πανούκλα τροφοδότησε τη λογοτεχνία, ακόμη και τη θεολογία, η φυματίωση συνδέθηκε με τον ρομαντισμό, ο καρκίνος ήταν η ασθένεια χωρίς όνομα, το AIDS ενοχοποίησε το ελεύθερο σεξ.

Ο  Covid-19 δεν έχει κάποια προφανή μεταφορά, εκτός ίσως από τη σύνδεση του με τα μαζικά ταξίδια και τον κοσμοπολιτισμό της εποχής μας. Αλλωστε όλες οι μεγάλες επιδημίες εξαπλώνονται από ταξιδιώτες. Στην παρούσα περίσταση, στην Ελλάδα τα πρώτα διαγνωσμένα κρούσματα εντοπίστηκαν σε προσκυνητές από τους Αγίους Τόπους και σε εμπόρους από το Μιλάνο, δηλαδή ακριβώς όπως εξαπλώνονταν οι μεγάλες επιδημίες στον Μεσαίωνα και αργότερα, έως και τις μεγάλες επιδημίες χολέρας του 19ου αιώνα στην Ελλάδα, έτσι όπως καταγράφηκαν σε τοπικά αρχεία, εφημερίδες της εποχής, αλλά και από την πέννα λογοτεχνών όπως ο Αλ. Παπαδιαμάντης.

Με αυτή την έννοια ο Covid-19 είναι ιός κοσμοπολιτισμού, προερχόμενος κατά πάσα πιθανότητα από τη βίαιη διατάραξη άγριων οικοσυστημάτων. Είναι ο «άγριος» που τρέφεται με «πολιτισμένους» ξενιστές.

Η ιερότητα της ζωής

Η πανδημία δεν ξύπνησε μόνο αρχέγονο φόβο. Αφύπνισε κυβερνήσεις και πολιτικές κοινωνίες για την αξία της υγείας και της ζωής. Προσωρινά ίσως, υποκριτικά ενδεχομένως, πάντως η προστασία της ζωής και της υγείας έγινε επίκεντρο όλων των πολιτικών δράσεων. Ισως διότι ακόμη και οι πιο απομαγευμένες εκκοσμικευμένες κοινωνίες χρειάζονται κάποια  μορφή του ιερού, μια αξία που υπερβαίνει όλες τις άλλες , νοηματοδοτεί και συνέχει τις κοινωνίες, και για την οποία αξίζουν όλες οι δυνατές ενέργειες, όλοι οι πόροι, όλη η μέριμνα. Η ζωή λοιπόν: ιδού το υπέρτατο αγαθό.

Η υπεράσπιση της ζωής μας οδήγησε επίσης να αναγνωρίσουμε την ανάγκη του κεντρικού ή και διεθνούς σχεδιασμού, και τον αδιαμφισβήτητο, καθοριστικό ηγετικό ρόλο του κράτους. Σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, όπως αυτή της πανδημίας, φάνηκε ότι μόνο το κράτος μπορεί να πείσει, να αναγκάσει, να εμπνεύσει, να εξασφαλίσει τη μέγιστη κινητοποίηση μέσων.

Συνεκδοχικά, αναγνωρίστηκε πανδήμως η αξία των δημόσιων συστημάτων υγείας και η δυνατότητα καθολικής πρόσβασης στο δημόσιο σύστημα υγείας. Δηλαδή, αναγνωρίστηκε ότι τα θεμέλια της δημοκρατίας και του κράτους πρόνοιας, αυτά που εξασφαλίζουν ουσιαστικά την ισότητα, η δημόσια περίθαλψη και η δημόσια παιδεία, είναι εργαλεία ευημερίας των κοινωνιών  και ανάπτυξης της οικονομίας, και όχι παραχωρήσεις στον λαϊκισμό, όπως κατά ριπάς πυροβολούσε η νεοφιλελεύθερη μονοδοξία τις τελευταίες δεκαετίες. Η πανδημία ενέσκηψε σε μια εποχή που ο νεοφιλελευθερισμός είχε υπονομεύσει την αποτελεσματικότητα των δημόσιων συστημάτων υγείας και αν πολλοίς αντέστρεψε τις αφηγήσεις.

Δύο μήνες μετά το γενικευμένο lock down κοινωνιών και οικονομιών παρατηρείται ήδη μια εσπευσμένη μετατόπιση από τις αξίες της ζωής και της υγείας προς τις αξίες της οικονομίας. Η επανεκκίνηση των οικονομιών ασφαλώς επείγει. Εντούτοις το ξεκούρδισμα των οικονομικών λειτουργιών επί πανδημίας δεν αφήνει τα ίδια ερείπια για όλους. Οι αδύναμοι θα υποφέρουν περισσότερο εξαιτίας της ανεργίας και των βαριά πληγωμένων μικροεπιχειρήσεών τους·  οι περιφέρειες με οικονομίες τουρισμού και υπηρεσιών θα πληγούν επίσης βαθύτερα μια περαιτέρω όξυνση των ανισοτήτων, ενδοκοινωνικών και περιφερειακών, είναι πολύ πιθανή.

Οι κοινωνίες μας κινήθηκαν αντανακλαστικά προς τις αξίες της προάσπισης ζωής και της ισότητας, αλλά είναι άγνωστο αν θα διατηρηθούν εκεί, με αυτή τη μνήμη, για πολύ.