Στη μεγαλύτερη διάρκεια της μεταπολίτευσης, επί κυβερνήσεων Καραμανλή Α’, Μητσοτάκη Α’, Σημίτη, Καραμανλή Β’, Παπανδρέου Β’, Μητσοτάκη Β’, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες για τα πανεπιστήμια έχουν συνδεθεί με μεγάλες αντιδράσεις πανεπιστημιακών και φοιτητών και με τεράστια δυσφήμιση των Ελληνικών πανεπιστημίων. 

Στο ευρύτερο πλαίσιο της δυσφήμισής τους ίσως πρέπει να ενταχθεί και το ότι δεν υπήρξε ποτέ δημόσια ενημέρωση για τις εξαιρετικές ερευνητικές επιδόσεις των πανεπιστημιακών μας 1,2,3 παρόλο που συμπεριλαμβάνονται μεταξύ των σπάνιων εθνικών επιδόσεων όπου η Ελλάδα κατατάσσεται ψηλά σε σχέση με άλλες χώρες4, ενώ αποδεδειγμένα οι ερευνητικές επιδόσεις τους επηρεάζουν θετικά στην ανάπτυξη της χώρας 5,6 .

Στις περισσότερες περιπτώσεις, στον πυρήνα των αντιδράσεων της πανεπιστημιακής κοινότητας ήταν ο τρόπος εκλογής ή διορισμού των διοικήσεων των πανεπιστημίων. Δεν προξενεί εντύπωση λοιπόν, ότι και στο νέο νομοσχέδιο που θα υποβληθεί άμεσα, ο τρόπος διοίκησης των πανεπιστημίων διατηρείται ως επτασφράγιστο μυστικό. 

Η κυβέρνηση έχει δώσει στη δημοσιότητα μία δέσμη ιδεών, πολλές από τις οποίες όταν εξετάζονται αποσυνδεμένες από το ευρύτερο πλαίσιο του νόμου φαίνεται να είναι σε θετική κατεύθυνση, π.χ., οι φοιτητές να μπορούν να παίρνουν μαθήματα από άλλα τμήματα και σχολές, το οποίο θα έπρεπε να ισχύει εδώ και δεκαετίες. Φυσικά πάντα ένα νομοσχέδιο κρίνεται από τον τρόπο που συνδέονται τα επιμέρους άρθρα, από την αρχιτεκτονική και την φιλοσοφία του νομοσχεδίου, που στη συγκεκριμένη περίπτωση παραμένουν μυστικά.

Ωστόσο, η πανεπιστημιακή κοινότητα χρειάζεται να εκφράζει τη γνώμη της ακόμη και σε αποσπασματικές ιδέες, ιδιαίτερα όταν αφορούν σε θέματα που πιάνουν αρθρογράφοι για να δυσφημίσουν το δημόσιο και δημοκρατικό χαρακτήρα των πανεπιστημίων. Στην κορυφή της ατζέντας της τελευταίας συζήτησης μεταξύ υπουργού και πρυτάνεων ήταν ο τρόπος εκλογής των νέων καθηγητών (μελών Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού – ΔΕΠ).

Επιστήμονες εσωτερικού και εξωτερικού

Ένα θέμα που συζητήθηκε μεταξύ υπουργού και πρυτάνεων σχετίζεται με τη δυνατότητα εμπλουτισμού των Ελληνικών ΑΕΙ με επιστήμονες από το εξωτερικό και τον περιορισμό του φαινομένου να εκλέγονται νέα μέλη ΔΕΠ άτομα που πήραν διδακτορικό από το ίδιο τμήμα όπου στη συνέχεια εκλέγονται.  Οι πρώτες αντιδράσεις από τα ΑΕΙ φαίνονται μάλλον επιφυλακτικές ως προς σχετικές ρυθμίσεις. Ωστόσο, ένα δημοκρατικό προοδευτικό πανεπιστημιακό κίνημα χρειάζεται να κάνει προτάσεις που στοχεύουν στην πρόοδο σε κάθε θέμα που δημιουργεί προβληματισμούς.

Εφόσον στόχος μας είναι η αριστεία των ΑΕΙ, θυμίζω τα αποτελέσματα σχετικής έρευνάς μας 7 . Σύμφωνα με τα ευρήματα αυτής της μελέτης, προκύπτει ότι στους σχετικά νέους κορυφαίους Έλληνες πανεπιστημιακούς, αυτούς που έκαναν την πρώτη τους δημοσίευση μετά το 1985, σχεδόν 2 στους 3 έκαναν το διδακτορικό τους στην Ελλάδα και περίπου ένας στους 3 έκαναν το διδακτορικό τους στο Ελληνικό πανεπιστήμιο όπου υπηρετούν ως μέλη ΔΕΠ. 

Τα αποτελέσματα προέρχονται από ευρύτερο δείγμα με 648 επιστήμονες της Ελλάδος, που βρίσκονται στους κορυφαίους 2% με την μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως στον κλάδο τους, στους οποίους περιλαμβάνονται και πανεπιστημιακοί που έκαναν το διδακτορικό τους πριν το 1985. Αυτοί οι 648 επιστήμονες αποτελούσαν περίπου το 6% του συνόλου των πανεπιστημιακών των πανεπιστημίων πριν την ενοποίησή τους με τα ΤΕΙ, και δηλώνουν ότι μια χώρα όπου το 6% των πανεπιστημιακών της είναι στο 2% παγκοσμίως έχει καλό πανεπιστημιακό σύστημα, λαμβάνοντας επιπλέον υπόψη ότι εδώ και δεκαετίες η Ελλάδα ήταν τελευταία στην Ευρώπη και στον ΟΟΣΑ ως προς την χρηματοδότηση των ΑΕΙ και της έρευνας.

Με βάση το παραπάνω σχήμα, θα μπορούσε να προταθεί ότι για κάθε τρεις νέες εκλογές μελών ΔΕΠ σε ένα τμήμα, το 33% να μπορεί να είναι από το ίδιο τμήμα, το 33% από άλλο τμήμα της Ελλάδος και το 33% από το εξωτερικό.  Ή πιο απλουστευτικά, για κάθε δύο νέες θέσεις ΔΕΠ, η μία να προκηρύσσεται μόνο για υποψήφιους με διδακτορικό εκτός τμήματος με την επόμενη θέση να είναι ανοικτή για κάθε υποψήφιο ασχέτως τμήματος προέλευσης του διδακτορικού του.
Τι κρύβεται πίσω απ’ αυτή την «μαγική» αναλογία του παραπάνω σχήματος;

1.Το ότι περίπου 33% των νέων μελών ΔΕΠ χρειάζεται να κατέχει διδακτορικό από ΑΕΙ του εξωτερικού είναι σημαντικό για την εισαγωγή στη χώρα νέας επιστημονικής γνώσης και νέων επιστημονικών δεξιοτήτων που αναπτύσσονται σε άλλες προηγμένες χώρες και ιδρύματα κορυφαίου επιπέδου.  Μια σχετική νομοθέτηση θα ενίσχυε επίσης τα κίνητρα νέων επιστημόνων να επιδιώξουν μεταπτυχιακές σπουδές κορυφαίου επιπέδου στο εξωτερικό, διατηρώντας ταυτόχρονα συνεχώς στο μυαλό τους την ελπίδα της επιστροφής στη χώρα και τα πώς οι νέες γνώσεις και δεξιότητες που θα κομίσουν θα συνεισφέρουν θετικά στην χώρα.  

2.Από την άλλη, η δυνατότητα για 33%-50% των νέων θέσεων από το ίδιο τμήμα είναι διαδεδομένη πρακτική σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες και δεν πρέπει να φοβίζει, όπως φαίνεται και στο σχήμα, το αντίθετο μάλιστα.

Τις περισσότερες φορές αυτή η επιλογή γίνεται με αξιοκρατικά κριτήρια με βάση τη μακρόχρονη γνώση που έχουν αναπτύξει τα μέλη ΔΕΠ του ίδιου του τμήματος για τις ικανότητες και τον χαρακτήρα των νέων επιστημόνων που έχουν αναπτυχθεί εντός του τμήματος.  Χρειάζεται μάλιστα να ληφθεί υπόψη ότι ένα άριστο τμήμα δεν αποτελεί απλά άθροισμα ατόμων, αλλά μια συνεκτική ομάδα ατόμων που συνεργάζονται αποτελεσματικά μεταξύ τους και όπου ο καθένας έχει διαφορετικό ρόλο.  Οι ειδικοί στην συνοχή και απόδοση ομάδων τονίζουν ότι χρειάζεται ταυτόχρονα ΚΑΙ η διατήρηση ΚΑΙ η ανανέωση των ομάδων με νέα άτομα.

3.Τέλος, η πιθανή πρόβλεψη για ένα περίπου 33% των νέων μελών ΔΕΠ να προέρχεται από άλλο τμήμα εντός της Ελλάδος θα συνέβαλε πολύ θετικά στην αλληλεπίδραση και συνεργασία πανεπιστημιακών τμημάτων εντός της χώρας. 

Οικογενειοκρατία, δημόσιο και δημοκρατικό πανεπιστήμιο

Ένα θέμα που δεν συζητήθηκε μεταξύ υπουργού και πρυτάνεων, είναι η εκλογή στο ίδιο τμήμα νέων μελών ΔΕΠ πρώτου βαθμού συγγένειας με μέλη ΔΕΠ του τμήματος. Κι ας χρησιμοποιείται αυτό συχνά ως το ΚΥΡΙΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ των πολέμιων του δημόσιου χαρακτήρα των πανεπιστημίων και της δημοκρατικής λειτουργίας τους. Δεν θέλω να πιστέψω ότι θέλουν να  διαιωνίσουν αυτό το φαινόμενο, ώστε να επαναλαμβάνουν αυτό το επιχείρημα κάθε φορά που επιτίθενται στο δημόσιο και δημοκρατικό πανεπιστήμιο.

Περιέργως, ποτέ δεν δημοσιεύθηκαν στοιχεία για το πόσο διαδομένο είναι το φαινόμενο και σε ποια τμήματα. Μάλλον θα υπάρχει κάποιος λόγος, διότι η διαρροή άλλων και άλλων στοιχείων που συχνά μπερδεύουν τον κόσμο είναι γνωστή συνήθεια όλων των κυβερνώντων. Και επειδή εντός της πανεπιστημιακής κοινότητας που γνωρίζει πρόσωπα και πράγματα, διαδίδεται ότι η οικογενειοκρατία είναι πολύ πιο διαδεδομένη σε κάποια τμήματα στα μεγάλα κεντρικά πανεπιστήμια με τα οποία η κυβέρνηση έχει καλύτερες σχέσεις, ίσως η δημοσιοποίηση των στοιχείων να προστατέψει την κυβέρνηση από ανάλογες φημολογίες. 

Δεν έχει σημασία ότι ζούμε στην χώρα των Μητσοτάκηδων Α’ και Β’, Καραμανλήδων Α’ και Β’, Παπανδρέου Α’ και Β’ και γενικότερα στη χώρα με έντονα στοιχεία οικογενειοκρατίας σε πολλές πτυχές του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.  Είναι ευθύνη της ΠΟΣΔΕΠ και των πρυτάνεων να απαιτήσουν να σταματήσει αυτό το φαινόμενο.

Το κύριο πρόβλημα είναι ότι όταν συμβαίνει έστω και μία εκλογή συγγενούς καθηγητή του ίδιου τμήματος, το περιβάλλον στο τμήμα γίνεται τοξικό.  Υπονομεύει για πολλά χρόνια την καλή συνεργασία εντός τμήματος και το μέγιστο της ανάπτυξης που θα μπορούσε να πετύχει το τμήμα. Υπονομεύονται τα κίνητρα και οι ελπίδες των νέων επιστημόνων τους οποίους περισσότερο χρειαζόμαστε για το μέλλον της χώρας. Και φυσικά πλήττεται κάθε αίσθηση δικαιοσύνης και αξιοκρατίας όχι μόνο στο πανεπιστήμιο αλλά και στην κοινωνία. Όταν οι «άριστοι» δεν είναι άριστοι, πώς θα εμπνεύσουμε την κοινωνία να αγωνιστεί για τον τόπο και να προοδεύσει;

Συχνά, μέλη ΔΕΠ με πρώτο βαθμού συγγένειας με καθηγητές ΑΕΙ έχουν πολύ υψηλού επιπέδου επιστημονικές ικανότητες. Για το λόγο αυτό θα μπορούσε να επιτρέπεται η εκλογή νέου μέλους ΔΕΠ με πρώτο βαθμού συγγένειας με καθηγητές του ίδιου τμήματος, εφόσον ο νέος καθηγητής που εκλέγεται έχει ήδη εργασθεί ως μέλος ΔΕΠ σε άλλο πανεπιστήμιο ή ερευνητικό ίδρυμα της ημεδαπής ή της αλλοδαπής. Αρκεί το ίδρυμα του εξωτερικού να είναι εντός των κορυφαίων 1000 παγκοσμίως, διότι εκλογή σε δευτεροκλασάτα ή «περίεργα» πανεπιστήμια του εξωτερικού μπορεί να γίνει και χωρίς τα πλέον ισχυρά βιογραφικά. Και βεβαίως αρκεί το πανεπιστήμιο της ημεδαπής να μην είναι ιδιωτικό κολλέγιο!

Και κλείνοντας με το τελευταίο: Αλήθεια, γιατί ότι ο νέος νόμος ΔΕΝ θα αφορά ΚΑΙ στην εκλογή νέων μελών ΔΕΠ σε ιδιωτικά κολλέγια, αφού το ερευνητικό έργο των ιδιωτικών κολλεγίων είναι από μηδενικό έως πολύ χειρότερο από κάθε Ελληνικό ΑΕΙ και αφού η κυβέρνηση σε κάθε νομοσχέδιο φροντίζει να εξασφαλίζει ίδια δικαιώματα στους αποφοίτους τους;

Τα τελευταία 2 χρόνια σε κάθε νομοσχέδιο μαζί με την παλιά φράση «πτυχίο Ελληνικού ΑΕΙ ή αναγνωρισμένο από τον ΔΟΑΤΑΠ» η κυβέρνηση προσθέτει «ή αναγνωρισμένο από το ΑΤΕΕΝ», δηλαδή κολλέγια. Θα αξιολογηθούν ποτέ τα ιδιωτικά κολλέγια με κριτήρια αντίστοιχα των δημόσιων ΑΕΙ; Θα ληφθούν ποτέ υπόψη οι επιδόσεις στις πανελλήνιες εξετάσεις των εισακτέων στα ιδιωτικά κολλέγια;

Αναφορές

1. Παπαϊωάννου Α. (2020). Οι δαπάνες για έρευνα σε Έλληνες πανεπιστημιακούς πιάνουν τόπο καλύτερα από οποιασδήποτε χώρας!
2. Παπαϊωάννου Α. (2020).  Στη λίστα με τους κορυφαίους στον κόσμο, 648 Έλληνες πανεπιστημιακοί.    
3. Παπαϊωάννου Α. (2020). Έρευνα και Ανάπτυξη: Παραλήψεις και λαθεμένα μηνύματα της έκθεσης Πισσαρίδη.
4.  Παπαϊωάννου Α. (2021). Η επένδυση 3% του ΑΕΠ στην Έρευνα και Ανάπτυξη προάγει την ανταγωνιστικότητα και την ανάπτυξη της χώρας.  
5 Pinto, T., & Teixeira, A. A. (2020). The impact of research output on economic growth by fields of science: a dynamic panel data analysis, 1980–2016. Scientometrics, 123(2), 945-978.
6  Jack, P., Lachman, J., & López, A. (2021). Scientific knowledge production and economic catching-up: an empirical analysis. Scientometrics, 126(6), 4565-4587.
7.  Παπαϊωάννου, Α. & Λουλές Γ. (2021).  Έρευνα: Το 63% των κορυφαίων Ελλήνων πανεπιστημιακών έκανε το διδακτορικό τους στην Ελλάδα.