Η επίθεση στις ΗΠΑ στις 9 Σεπτεμβρίου πριν είκοσι χρόνια ήταν η αρχή μιας περιόδου που συνδύασε την «νέα παγκόσμια τάξη» με τον «πόλεμο κατά του τρόμου». Με την πτώση της Καμπούλ μπήκε μια άνω τελεία στον πόλεμο και ξεκίνησε μια νέα περίοδος στην νέα παγκόσμια τάξη  που ανακοινώθηκε μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού το 1989.  Η τάξη αυτή αποτελεί ένα πολύ-επίπεδο οικοδόμημα. Οι κοινωνιολόγοι το ονόμασαν παγκοσμιοποίηση, οι οικονομολόγοι νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και οι πολιτικοί επιστήμονες κοσμοπολιτισμό. Εξετάσαμε στα προηγούμενα την παγκοσμιοποίηση και την στενή της σχέση με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Τι είναι ο κοσμοπολιτισμός; 
 
Η σύγχρονη μορφή του αναπτύχθηκε φιλοσοφικά από Γερμανούς φιλοσόφους και νομικούς, τον Καντ τον 18ο αιώνα, τον Κέλσεν τον 20ο  και τον Χάμπερμας τον 21ο. Είναι χαρακτηριστικό ότι και στις τρεις περιπτώσεις Γερμανοί διανοούμενοι οραματίζονται ένα σύμπαν αξιών που επιβάλλεται επί της ισχύος μετά μεγάλες πολεμικές ήττες της χώρας τους. Ο Χάμπερμας φαντάζεται ένα παγκόσμιο πολιτικό σύστημα στο οποίο μια ενιαία κυβέρνηση θα αντικαταστήσει τα έθνη-κράτη. Τα δικαιώματα παγκόσμιας ιθαγένειας παρόμοια με αυτά που απολαμβάνουν σήμερα οι Δυτικοί πολίτες πρέπει να δοθούν σε όλους. Τέλος, η παγκόσμια κυβέρνηση θα πρέπει να διαθέτει πλήρεις εκτελεστικές εξουσίες και κατάλληλους μηχανισμούς επιβολής για να τιμωρήσει όσους παραβιάζουν το κοσμοπολίτικο δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αυτός ο καθολικά έγκυρος κώδικας δικαίου θα συνδυάσει την καντιανή αρχή της κανονιστικής καθολικοποίησης με τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο των εμπορικών συναλλαγών και άμεσων επικοινωνιών. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε το σχέδιο ‘ηθική παγκοσμιοποίηση’ και ‘κοσμοπολίτικη ιθαγένεια’.
 
Στόχος είναι η ηθικοποίηση της εσωτερικής και διεθνούς πολιτικής και μέσω αυτής η αποφυγή οποιασδήποτε ριζικής αλλαγής στο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα. Σύμφωνα με την διεθνολόγο Ruti Teitel ένας νέος «νόμος της ανθρωπότητας» έχει εμφανιστεί. Συγχωνεύει το δίκαιο του πολέμου με το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και επεκτείνεται χρονικά και χωρικά. Χρονικά, δεν γίνεται πια διάκριση μεταξύ πολέμου και ειρήνης, όλος ο ανθρώπινος χρόνος γίνεται αντικείμενο πολιτικής και ηθικής διαχείρισης. Χωρικά, η υφήλιος αντιμετωπίζεται ως ενιαία επικράτεια και η έμφαση μετατοπίζεται από την προστασία των εθνικών συνόρων, στην οποία βασίστηκε η αρχή της κυριαρχίας, στη διατήρηση «αξιών» και «αρχών», των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας-λάιτ. Αν είχε δίκιο η Teitel βρισκόμαστε σε μια καλοπροαίρετη νέα τάξη που χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, ακόμη και τον πόλεμο, για να επιβάλλει την ηθική. Αυτές ήταν οι πίστεις και των δικών μας «εκσυγχρονιστών» στην αρχή του νέου αιώνα που υποστήριξαν φανατικά τις δυτικές επιθέσεις κατά της Γιουγκοσλαβίας και πίστεψαν ότι οι χρηματαγορές και η Αμερικάνικη πολεμική μηχανή είχαν οδηγήσει στο ευτυχές «τέλος της ιστορίας».
 
Αλλά οι υποσχέσεις αποδείχτηκαν απατηλές και οι ελπίδες φρούδες. Η γερμανική παράδοση που εκπροσωπείται από τον Χάμπερμας περιλαμβάνει και άλλες πιο ρεαλιστικές φωνές. Για τον Φρίντριχ Νίτσε, η ηθική διαιωνίζει προσωρινές σχέσεις εξουσίας ενώ καθολικεύει και απολυτοποιεί την υπάρχουσα ισορροπία δυνάμεων. Ο Καρλ Σμιτ επιτέθηκε στην ηθικοποίηση της πολιτικής. Ο κοσμοπολιτισμός, προέβλεπε, θα οδηγούσε στην παγκόσμια ηγεμονία μιας ενιαίας δύναμης, η οποία, με βάση κάποια εκδοχή απόλυτης ηθικής, θα παρουσιάζει τους εχθρούς της ως ηθικά «κακούς», θα επιβάλλει τη θέλησή της κάτω από ένα μανδύα εφαρμογής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θα καταστρέψει τον πολιτικό ανταγωνισμό και τον πλουραλισμό που χαρακτήριζε τη διεθνή πολιτική. «Όταν ένα κράτος πολεμά τον πολιτικό του εχθρό στο όνομα της ανθρωπότητας, δεν είναι πόλεμος για την ανθρωπότητα, αλλά πόλεμος στον οποίο ένα συγκεκριμένο κράτος επιδιώκει να σφετεριστεί μια καθολική αρχή ενάντια στους στρατιωτικούς του αντιπάλους», έγραψε ο Σμιτ το 1934. Ο σοσιαλιστής Pierre-Joseph Proudhon το είχε πει πρώτος: «Όποιος επικαλείται την ανθρωπότητα θέλει να εξαπατήσει». Η πολιτική ιστορία της Δύσης αλλά και οι πρόσφατες εμπειρίες δείχνουν ότι είχαν δίκιο.
 
Η ηθικοποίηση ήταν πάντα μέρος της δυτικής επεκτατικής πολιτικής προς τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Έχει πάρει διάφορα ονόματα: «ευθύνη του λευκού άνδρα» (white man’s burdem), εκπολιτιστική αποστολή (mission civilisatrice), υποχρέωση να διαδώσουμε τον πολιτισμό, τον ορθό λόγο και το δίκαιο στα βάρβαρα μέρη του κόσμου. Αν οι αρχετυπικές μορφές της αποικιοκρατίας ήταν ο ιεραπόστολος, ο αποικιακός διοικητής και τα κανονιοφόρα, στον μετααποικιακό κόσμο είναι οι ΜΚΟ, το Διεθνές Ταμείο, το ΔΝΤ και τα F16. Η έννοια της «ανθρωπότητας» έχει αντικαταστήσει αυτή του πολιτισμού αλλά η ιδέα είναι η ίδια. «Η ανθρωπιστική αυτοκρατορία είναι το νέο πρόσωπο μιας παλιάς μορφής», παραδέχεται ένας από τους υποστηρικτές της. «Αντλεί τη συνοχή της από κοινά στοιχεία ρητορικής και της πίστης στον εαυτό της: αν όχι η πρακτική της δημοκρατίας, τότε η ιδέα · αν όχι η πρακτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τότε η ιδέα · αν όχι η πρακτική της ισότητας απέναντι στο νόμο, τότε η ιδέα».[1] Από την άλλη μεριά, ο μεταμοντέρνος φιλάνθρωπος δεν χρειάζεται να πηγαίνει σε απομακρυσμένες περιοχές για να χτίσει νοσοκομεία και ιεραποστολές. Η παγκοσμιοποίηση του έχει εξασφαλίσει ότι μπορεί να το κάνει από το σαλόνι του, παρακολουθώντας εικόνες ερήμωσης, πείνας και ωμοτήτων στην τηλεόραση και ικανοποιώντας την συνείδηση του με την πιστωτική κάρτα. Όπως λέει ο  μεγάλος Ινδός διανοούμενος Upendra Baxi, «τα κινήματα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οργανώνονται κατ’ εικόνα των αγορών» μετατρέποντας «την ανθρώπινη οδύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα» σε εμπόρευμα, κέρδος και σταδιοδρομίες.[2]
 
Οι ανθρωπιστικοί πόλεμοι
 
Το πιο προφανές σημάδι αυτού του νέου ηθικισμού ήταν οι ‘ανθρωπιστικοί πόλεμοι: η στρατιωτική δύναμη έχει τεθεί στην υπηρεσία της «ανθρωπότητας». Σε μια περίεργη ιστορική ανατροπή, οι νεοκαντινοί φιλελεύθεροι αντέστρεψαν τον δάσκαλο. Ενώ ο Καντ ήθελε να θέσει εκτός νόμου τον πόλεμο, οι οπαδοί του υποστηρίζουν ότι η ηθική απαιτεί τη χρήση κυρώσεων και πολέμου για να επιβληθούν οι ηθικές αρχές. Ο Μάικλ Γουόλτζερ για παράδειγμα ισχυρίζεται ότι η θεωρία του «δίκαιου πολέμου», η προκάτοχος των ανθρωπιστικών πολέμων, έχει τώρα θριαμβεύσει. Είναι όμως αλήθεια;
 
Στους «ανθρωπιστικούς» πολέμους στην πρώην Γιουγκοσλαβία, το Αφγανιστάν, το Ιράκ, την Λιβύη και την Συρία, τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν μεταλλαχθεί από μια σχετική άμυνα ενάντια στην εξουσία σε έναν βασικό μηχανισμό λειτουργίας της. Διεθνώς, το νεωτερικό οικοδόμημα του διεθνούς δικαίου και των οργανισμών υπονομεύτηκε όταν η ολοκλήρωση της διαδικασίας αποαποικιοποίησης και η σχετική άνοδος της δύναμης του αναπτυσσόμενου κόσμου, δημιούργησαν την προοπτική επιτυχούς υπεράσπισης των συμφερόντων του.
 
Επειδή δεν υπήρχε πολιτικό σχέδιο για αυτήν την νέα οικονομική, κοινωνική και πολιτική διαμόρφωση ανασύρθηκε ο κοσμοπολιτισμός, μια αρχαία φιλοσοφική ιδέα. Ο κοσμοπολίτικος καπιταλισμός παρουσιάζεται ως παγκοσμιοποίηση με ανθρώπινο πρόσωπο: ο κοσμοπολιτισμός εξανθρωπίζει τον καπιταλισμό, μαλακώνει τις παρενέργειες της παγκοσμιοποίησης, περιορίζει τα καταπιεστικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα. Αλλά η αλήθεια είναι αντίθετη.  Η επιβολή οικονομικών, πολιτιστικών, νομικών και στρατιωτικών πολιτικών προσπάθησε να επιβεβαιώσει και αναπαράγει τη δυτική οικονομική και πολιτική ηγεμονία καθώς αυτή παρακμάζει. Έτσι συνέβη με όλους τους προηγούμενους κοσμοπολιτισμούς. Ο στωικός κοσμοπολιτισμός του Διογένη υιοθετήθηκε από τους Ρωμαίους και έγινε νομιμοποίηση της αυτοκρατορίας τους. Τα φυσικά δικαιώματα της Γαλλικής Επανάστασης σύντομα έγιναν η ιδεολογία της Ναπολεοντικής αυτοκρατορίας που θα διέδιδε τον ορθό λόγο και την νεωτερικότητα στην Ευρώπη. Τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα έγιναν το όπλο της Δύσης στον Ψυχρό Πόλεμο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο.  Κάθε κοσμοπολιτισμός ξεκινάει ως μια φιλοσοφική αναζήτηση της ανθρώπινης απελευθέρωσης και καταλήγει ως ιδεολογία της αυτοκρατορίας.
 
Παρά τις διαφορές στο περιεχόμενο, η αποικιοκρατία και ο μεταμοντέρνος κοσμοπολιτισμός αποτελούν συνέχεια, επεισόδια στο ίδιο δράμα, που ξεκίνησε με τις μεγάλες ανακαλύψεις του νέου κόσμου και τώρα πραγματοποιείται στους δρόμους του Ιράκ και μέχρι πρόσφατα του Αφγανιστάν: φέρνουμε πολιτισμό στους βαρβάρους. Ο ισχυρισμός για τη διάδοση του ορθού λόγου και του Χριστιανισμού έδωσε στις δυτικές αυτοκρατορίες την αίσθηση της ανωτερότητάς και την οικουμενιστική τους ώθηση. Η παρόρμηση εξακολουθεί να υπάρχει. Οι ιδέες έχουν επαναπροσδιοριστεί αλλά η πίστη στην καθολικότητα και ανωτερότητα της κοσμοθεωρίας μας παραμένει τόσο ισχυρή όσο αυτή των αποικιοκρατών. Υπάρχει μικρή διαφορά μεταξύ επιβολής του ορθού λόγου και του Χριστιανισμού ή της χρηστής διακυβέρνησης και των τα ανθρώπινων δικαιωμάτων. Είναι και τα δύο μέρος του πολιτιστικού πακέτου της Δύσης, ουσιαστικά επιθετικό και ιδεολογικά λυτρωτικό. Στο επόμενο θα εξετάσουμε πιο λεπτομερώς την θεωρία του ‘δίκαιου’ πολέμου που τώρα έγινε ‘ανθρωπιστικός’.
 

Ads

[1] Ignatieff, Empire Lite, ό.π., 17.

[2] Upendra Baxi, The Future of Human Rights (Νέο Δελχί, Oxford University Press, 2000), 121, 122.