Σκηνή Πρώτη. «Ως αντιπρόεδρος της Επιτροπής αρμόδιος για την προώθηση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής (sic), οφείλω να εξασφαλίσω ότι η Ευρώπη υπερασπίζεται την κουλτούρα της και ότι ξέρει να υπερασπίζεται τον εαυτό της, όταν οι αξίες της δέχονται επίθεση», δήλωσε ο Μαργαρίτης Σχοινάς σε συνέντευξη του προχτές στην Γαλλική Le Figaro. «Δεν θα μπορέσουμε να προστατεύσουμε τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής χωρίς να προστατεύσουμε τα σύνορα της ΕΕ…Για μας, τα σύνορα είναι πρωταρχικής σημασίας». Και θα το κάνει με 10 χιλιάδες διορισμούς «ενστόλων και ενόπλων»  για την Frontex και νέους εξοπλισμούς. Από τον την αρχή του 2020, η Ελλάδα έκανε pushbacks σε  6,230 πρόσφυγες σύμφωνα με το Border Violence Monitoring Network, ένα  δίκτυο 13 ΜΚΟ. Προσφυγή τον Απρίλιο στο Ευρωπαϊκος Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υποστηρίζει ότι η Αθήνα εγκατέλειψε δεκάδες μετανάστες σε σωσίβιες σχεδίες στη θάλασσα, ορισμένοι των οποίων είχαν ξυλοκοπηθεί. [1] Ίσως ο κ. Σχοινάς, που δήλωσε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα με pushbacks, πρέπει να μετονομαστεί αρμόδιος για την «Ευρώπη Φρούριο»: οι προσφύγες και οι μετανάστες σκιαγραφούνται ως «απειλή» και «εισβολείς» όπως το κάνει ο Όρμπαν και ο Σαλβίνι.

Σκηνή Δεύτερη. Στις 12 Μαΐου τα ξημερώματα, η Βρετανική υπηρεσία μετανάστευσης συνέλαβε δύο πρόσφυγες εκτελώντας εντολή απέλασης. Γρήγορα 200 κάτοικοι της εργατικής γειτονιάς  Pollokshields όπου έγινε η σύλληψη μαζεύτηκαν και απέκλεισαν το φορτηγάκι της υπηρεσίας τραγουδώντας «είναι  γείτονές μας, αφήστε τους να φύγουν». Μια γυναίκα ξάπλωσε μπροστά στις ρόδες για να το σταματήσει. Μετά από αρκετές ώρες παρενέβη η αστυνομία και απελευθέρωσε τους δύο μετανάστες. Οι μαζεμένοι γείτονες πανηγύρισαν φωνάζοντας «οι πρόσφυγες είναι ευπρόσδεκτοι εδώ». «Αποτελεί νίκη της  κοινότητας» δήλωσε η ακτιβίστρια Ρόζα Σαλίχ. «Είναι μια επανάσταση αλληλεγγύης προς αυτούς που οι άλλοι εγκατέλειψαν». [2]

Φαίνεται ότι η μόνη Ευρώπη που ξέρει ο κ. Σχοινάς βρίσκεται στις Βρυξέλλες και τα πολυτελή κτίρια της Επιτροπής. Την Ευρώπη που δεν ξέρει εκπροσωπούν οι ταπεινοί κάτοικοι της γειτονιάς της Γλασκώβης. Ίσως θα έπρεπε όταν το βαρύ του πρόγραμμα το επιτρέψει να διαβάσει για την Ευρώπης και την ιδέα της που υποτίθεται ότι εκπροσωπεί. Ας βοηθήσουμε. Ίσως χρειάζεται ένα σεμινάριο για την φιλοσοφία της Ευρώπης. 

Ευρώπη σταυροδρόμι

Η Ευρώπη είναι σταυροδρόμι. Το όνομα και η ιδέα της Ευρώπης ήταν εφευρέσεις της ανατολικής Μεσογείου. Μία ετυμολογική ρίζα της «Ευρώπης» είναι η λέξη «έρεβος», το σκοτάδι μετά τη δύση του ήλιου. Οι Ίωνες της Μικράς Ασίας αποκάλεσαν πρώτοι «Ευρώπη» τη γη στις δυτικές ακτές του Αιγαίου όπου δύει ο ήλιος. Η Ευρώπη, η όμορφη κόρη ενός βασιλιά της Φοινίκης, γεννήθηκε στην Τύρο του Λιβάνου. Την απήγαγε ο Δίας, βασιλιάς των θεών, μεταμορφωμένος σε ταύρο, και την πήρε στην Κρήτη. Η μυθολογική Ευρώπη δεν είναι Ευρωπαία αλλά Φοινίκισα. Το ίδιο ισχύει σ΄ όλες τις πλευρές. Η Ευρώπη ενώθηκε πολιτικά από την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, και πολιτιστικά, με τον εκχριστιανισμό, στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο ιδρυτής της Ρώμης ήταν ο Αινείας, εξόριστος από την Τροία. Ο Ιησούς ήταν Εβραίος προφήτης. Η Ευρώπη είναι δημιούργημα μη Ευρωπαίων, ταξιδευτών και μυστικιστών. Όλοι ξεκίνησαν από τη Μεσόγειο, το μέσον της γης, τον ομφαλό του κόσμου.

Τα λιμάνια της Μεσογείου υπήρξαν φιλόξενο καταφύγιο μεταναστών και προσφύγων αλλά και τόπος αναχωρήσεων. Τα πλοία των ανακαλύψεων, της κατάκτησης και της αποικιοποίησης αναχωρούσαν από μεσογειακά λιμάνια, στις Ελληνο-λατινο-ιβηρικές ακτές. Κατά τον μεγάλο ιστορικό Πωλ Βαλερύ, τα ίδια καράβια μετέφεραν εμπορεύματα και ιδέες, αγαθά και επιστήμες, κάνοντας την Μεσόγειο κέντρο παραγωγής και εξάπλωσης εμπορίου και πολιτισμού. Το 1830, ο φιλόσοφος Χέγκελ έλεγε τη Μεσόγειο κέντρο της παγκόσμιας ιστορίας. Το 1960, ο ιστορικός Φερνάντ Μπρωντέλ την είπε «απαστράπτον κέντρο» της γης. Αν η Μεσόγειος είναι το μέσον της γης, είναι επίσης η καρδιά και ο γεννήτορας της Ευρώπης.

Ακολουθούν την κλασική παράδοση. Ο Σοφοκλής περιέγραψε στην Αντιγόνη τον άνθρωπο «παντοπόρο άπορο». Ταξιδεύει παντού αλλά δεν νοιώθει πουθενά σπίτι του. Το ταξίδι μπορεί να είναι κυκλικό-επιστροφής όπως του Οδυσσέα, ή γραμμικό-νομαδικό όπως του Αβραάμ. Και στις δύο περιπτώσεις, ο ξεριζωμός, η μεσογειακή μοίρα, υποχρεώνει τον εξόριστο και τον μετανάστη να ατενίζει το σκοτάδι της Δύσης, με το βλέμμα πάντα μπροστά, πέρα από τον ορίζοντα. Αυτός ο πρωταρχικός ξεριζωμός, ο διαχωρισμός από το οικείο, ο πλούς σε ό,τι δεν είναι παρόν και πάντα θα έρχεται σ’ ένα μέλλον γεμάτο υπόσχεση και κίνδυνο, περικλείει την ιδέα της Ευρώπης. Κι όμως, σήμερα η θάλασσά μας γίνεται μία αστυνομευόμενη συνοριακή γραμμή, όπου οι μετανάστες, ακολουθώντας τους ανέμους που πλοήγησαν την Ευρώπη, τον Αινεία και τις αμέτρητες γενιές μεσογειακών ναυτικών, αφήνονται να πνιγούν από τους λιμενοφύλακες και τις κυβερνήσεις.

Η «αρρώστια» της Ευρώπης

Τα ευρωπαϊκά κράτη είναι άρρωστα: η ίδια η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμη κατάσταση. Έτσι άρχισε ο Γερμανός φιλόσοφος Έντμουντ Χούσερλ τη περίφημη του «διάλεξη στη Βιέννη» με τίτλο «Η Φιλοσοφία και η Κρίση του Ευρωπαίου Ανθρωπου» το 1935. Ο  Gερμανοεβραίος Χούσερλ είχε ήδη απολυθεί από το Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Ο θάνατός του το 1939 τον γλίτωσε από την εμπειρία του Ολοκαυτώματος. Όμως, στη συγκεκριμένη ομιλία διαγιγνώσκει τα αποτρόπαια τεκταινόμενα ως προσωρινή απόκλιση από την «ιδέα της Ευρώπης».

Η ιδέα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει την αλήθεια και το καθολικό, αυτό που υπερβαίνει τις τοπικές και περιορισμένες εξαρτήσεις. Σκοπός της ευρωπαϊκής ιστορίας, ισχυρίζεται ο Χούσερλ, είναι η αναζήτηση της αλήθειας πέρα από τοπικές όψεις και μερικές δεσμεύσεις. Η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη δημιούργησαν πρώτες μία αμερόληπτη οπτική και εξερεύνησαν την καθολική ενότητα των όντων. Η ιδέα της Ευρώπης εγκαταλείπει τις τοπικές, περιορισμένες, εθνοτικές ή θρησκευτικές διαφορές και οικοδομεί μια αυθεντικά καθολική ανθρωπότητα. Η φιλοσοφία αναπήδησε στην Ελλάδα κόντρα στη ορθοδοξία ως πρόσκληση εξερεύνησης και βίου βασισμένου σε καθολικές ιδέες. Όταν η αλήθεια έγινε πρακτικό καθήκον, οδήγησε στη δημοκρατία και στο αίτημα λογοδοσίας και δημόσιας ευθύνης για τις πεποιθήσεις και τις πράξεις μας. Η Ευρώπη είναι συνεπώς όχι μόνο μία ήπειρος αλλά και ένα ιδανικό, μία «πνευματική γεωγραφία». Η ανθρωπότητα θα πραγματωθεί όταν η ιδέα της Ευρώπης γίνει παγκόσμια. Η Ευρώπη είναι το τέλος της ανθρωπότητας.

Ποιος είναι ο ρόλος των μη Ευρωπαίων στο ευρωπαϊκό καθήκον της αέναης αυτό-δημιουργικότητας; Η καθολική κλίση προς την αλήθεια, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δεν ανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο έθνος. Παρόλα αυτά, η ελληνική δημιουργία και η ευρωπαϊκή κληρονομιά είναι μοναδικές. Καμία παρεμφερής ιδέα, άξια του ονόματος «φιλοσοφία», δεν εμφανίστηκε στην Ινδία ή την Κίνα, ισχυρίζεται ο Χούσερλ. «Εκεί βρίσκεται κάτι μοναδικό, που όλες οι άλλες ανθρώπινες ομάδες νοιώθουν επίσης απέναντί μας…προσπαθούν να εξευρωπαΐζονται συνεχώς, ενώ εμείς δεν θα ᾽ινδοποιηθούμε᾽ ποτέ, για παράδειγμα…Οι «Εσκιμώοι ή οι Ινδοί ή οι συνεχώς περιπλανώμενοι Τσιγγάνοι δεν ανήκουν σε αυτήν.»

Ας περάσουμε από τον Χούσερλ του 1935 στο Σχοινά του 2021.  Μας αποκαλύπτουν ένα μυστικό στην καρδιά της Ευρώπης. Ο φόβος και η αποστροφή προς τον ξένο είναι ταυτόχρονα εγγενές χαρακτηριστικό και ο μεγαλύτερος εχθρός της ιδέας της. Η Ελλάδα και η Ευρώπη ήρθαν από αλλού, από την Ασία και την Ανατολή. Είμαστε κληρονόμοι αυτής της ιστορίας, παιδιά της Ευρώπης, της μυθικής μητέρας μας. Το ταξίδι της από την Τύρο στην Κρήτη την εισήγαγε σε άλλους ανθρώπους, πολιτισμούς και ιδέες. Το ίδιο έκαναν και τα ταξίδια μεσογειακών θαλασσοπόρων. Η αναχώρηση από την εστία και το οικείο, ηθελημένη ή βίαιη, μετανάστευση ή απέλαση, είναι συστατικό της Μεσογειακής ύπαρξης

Η έκθεση σε διαφορετικούς νόμους, έθιμα και θεούς γέννησε την ελληνική υπέρβαση του τοπικού και μερικού υπέρ του καθολικού και κοινού. Δίδαξε τους ταξιδευτές ότι υπάρχουν διαφορετικές συνήθειες και αλήθειες, διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης του καθολικού. Η ελληνική φιλοσοφία εισήγαγε την ετερότητα στην λογική του λόγου. Το ταξίδι σε ξένες χώρες οδηγεί στην κριτική σκέψη. Φιλοσοφία είναι ο δρόμος και ο τρόπος της θάλασσας.

Η ευρωπαϊκή ταυτότητα σχηματίζεται πάντα σε σχέση με το άλλο, το μη ευρωπαϊκό. Ευρώπη σημαίνει έκθεση στο άλλο, το ξένο, και σε ό,τι είναι άλλο εντός του εαυτού. Είμαστε υπεύθυνοι για το αέναο καθήκον της φαντασιακής ανασύστασης της ανθρωπότητας. Αλλά είμαστε και ένοχοι για τις φρικαλεότητές μας, στις κατακτήσεις, στις αποικίες, στις δουλοκτησίες, τις γενοκτονίες, τα ολοκαυτώματα, στην εκτόπιση και εξευτελισμό των Ρομά. Το ταξίδι της Ευρώπης από τους Φοίνικες στους Έλληνες συμβολίζει την κινητικότητα των Ευρωπαίων αλλά ίσως και κάτι σκοτεινότερο. Θρηνούμε την αρπαγή και το βιασμό της Ευρώπης, της αρχέγονης μητέρας μας. Έχουμε εσωτερικεύσει αυτό το πρωταρχικό έγκλημα, όπως η φροϋδική πατροκτόνα συμμορία των αδερφών. Αυτοί δολοφόνησαν τον πατέρα, που είχε δικές του όλες τις κόρες,  και δημιούργησαν την ηθική, εμείς λαμβάνουμε εκδίκηση για τη παραβίαση της μητέρας με την επιβολή της φρικαλέας μοίρας της σε άλλους.

Έτσι μπορεί να εξηγηθεί το «παράδοξο» του Χούσερλ να εξυμνεί την καθολικότητα και την αλήθεια αλλά να τις αποδίδει αποκλειστικά στους Έλληνες και τους Ευρωπαίους. Η Ευρώπη και η διαλεκτική του διαφωτισμού όπως ονομάστηκε έχει και τις δύο παραδόσεις μέσα της. Από την μια, εκπροσωπεί την ροπή προς την καθολικότητα και την αλήθεια. Ιστορικά, όμως, η ανθρωπότητα έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα για να διαχωρίσει ανάμεσα σε πλήρεις ανθρώπους, ελάσσονα ανθρωπότητα και τους αποκλεισμένους. Οι κάτοικοι της Γλασκώβης, οι καλοί Σαμαρίτες, εκπροσωπούν το καθολικό, την αλληλεγγύη, αυτό που έκαναν και οι Έλληνες το 2016. Ο κ. Σχοινάς τους Φαρισαίους, τους αποκλεισμούς, την περιχαράκωση. Ανάμεσα  στις δύο αυτές κληρονομιές της Ευρώπης θα παιχτεί το μέλλον της.

1. https://www.theguardian.com/global-development/2021/may/05/revealed-2000…

2. https://www.theguardian.com/uk-news/2021/may/13/glasgow-residents-surround-and-block-immigration-van-from-leaving-street