Σύμφωνα με τη Διεθνή Διαφάνεια, «διαφθορά είναι η κατάχρηση της εξουσίας που έχει ανατεθεί σε κάποιον/α για ιδιωτικό όφελος». Στο 1ο  μέρος αυτής της έρευνας  εξηγήθηκε ότι η δωροδοκία, η αναξιοκρατία στο δημόσιο, η ατιμωρησία δημόσιων λειτουργών, οι ανεπαρκείς νόμοι για το ασυμβίβαστο, η ανεπαρκής προστασία πληροφοριοδοτών και δημοσιογράφων, είναι 5 από 11 περιπτώσεις διαφθοράς που αξιολογούνται με το Δείκτη Διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας.  

Επίσης στο 1ο μέρος παρουσιάστηκε επιστημονική βιβλιογραφία που εξηγεί γιατί η διαφθορά υπονομεύει την ανταγωνιστικότητα και τα συστήματα υγείας και εκπαίδευσης, συμβάλλοντας μεταξύ άλλων στην αύξηση της χονδρικής τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος, στην αύξηση των θανάτων από COVID-19, στην διατήρηση υψηλού ποσοστού ανθρώπων που δεν αθλούνται, στη μείωση επενδύσεων του ΑΕΠ σε Έρευνα & Ανάπτυξη, στη μείωση του επιστημονικό έργου-δημοσιεύσεων, στη μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και της ανθρώπινης ανάπτυξης.  Παρατέθηκε και βιβλιογραφία για την επίδραση της ελευθερίας του τύπου στη μείωση της διαφθοράς. Ταυτόχρονα ταξινομήθηκαν 30 Ευρωπαϊκές χώρες με βάση την έλλειψη διαφθοράς, απ’ όπου πρόκυπτε ότι στην καλύτερη θέση ως προς όλες τις προαναφερόμενες μεταβλητές ήταν οι χώρες της Β. Ευρώπης και στην χειρότερη οι χώρες των Βαλκανίων συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδος.

Σ’ αυτό το 2ο μέρος, συζητούνται τα αποτελέσματα από τις συσχετίσεις μεταξύ των προαναφερόμενων μεταβλητών και γίνονται προτάσεις για αντιμετώπιση της διαφθοράς. Πίνακες με αποτελέσματα συσχετίσεων και εξηγήσεις δίνονται στο τέλος του άρθρου.

Το τίμημα της διαφθοράς

Το σύνολο των αποτελεσμάτων που παρουσιάζονται παρακάτω (Πίνακες 1 και 2), σε συνδυασμό με την υπάρχουσα βιβλιογραφία, επιβεβαιώνουν τους ειδικούς για τον επιδραστικό ρόλο της διαφθοράς σε όλα τα μεγάλα κακά που μαστίζουν τον τόπο μας. Η διαφθορά ευθύνεται για την μείωση της ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας της χώρας, για την αύξηση των θανάτων από COVID-19 (και όχι μόνο από COVID) λόγω της υπονόμευσης των συστημάτων υγείας, για την υποχρηματοδότηση της έρευνας, της ανώτατης εκπαίδευσης και της ανθρώπινης ανάπτυξης, για το αυξημένο κόστος που πληρώνουμε ως χώρα για ηλεκτρικό ρεύμα, ακόμη και για την υπονόμευση δραστηριοτήτων αναψυχής που είναι κρίσιμες για την σωματική και ψυχική υγεία, όπως η άθληση.

Ανεξάρτητα από το κατά κεφαλή ΑΕΠ ή την ανταγωνιστικότητα της χώρας, η διαφθορά συνεχίζει να υπονομεύει τα συστήματα υγείας και εκπαίδευσης, αυξάνοντας τους θανάτους από COVID-19 και μειώνοντας τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, ενώ σχετίζεται και με την ανελευθερία του τύπου. Διαφθορά και ανελευθερία του τύπου πάνε πακέτο.

Το σύνολο των ερευνών είναι συντριπτικά αντίθετο με την άποψη κάποιων ότι χρειάζεται και κάποια διαφθορά για να λαδώνει το γρανάζι, που μάλλον εκφράζει αυτοεξυπηρετούμενη προκατάληψη. Η διαφθορά σκοτώνει, κοστίζει, φτωχοποιεί όλα τα στρώματα και υπονομεύει το μέλλον των παιδιών και της χώρας.

Η έρευνα δείχνει ότι η διαφθορά σήμερα μαθηματικά φέρνει εθνική καταστροφή και θανάτους αύριο. Εξετάζοντας  και τις 11 κατηγορίες διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας στο προηγούμενο άρθρο, διαπιστώνεται ότι όλοι οι λόγοι που οδήγησαν στα μνημόνια με τον άλφα ή βήτα τρόπο είναι αποτέλεσμα ανοχής της διαφθοράς.

Το τίμημα της ανελευθερίας του τύπου

Το γεγονός ότι ο Δείκτης «Ελευθερία του τύπου» συσχετίζεται στατιστικά σημαντικά και μάλιστα ισχυρά με όλες τις άλλες μεταβλητές (Πίνακας 2), διαψεύδει τον χαρακτηρισμό αυτού του δείκτη ως «crap» του πρωθυπουργού στο London School of Economics. 4 Μάλλον θα χαμογέλασαν ειρωνικά αρκετοί απ’ τους παρευρισκόμενους που γνωρίζουν δεδομένα όπως αυτά που παρουσιάζονται εδώ.  Ο δείκτης ελευθερίας του τύπου εξηγεί το 66% (0.812 Χ 100 από Πίνακα 2) του δείκτη διαφθοράς, το 49% του δείκτη ανταγωνιστικότητας, κλπ. …και το 63% της χονδρικής τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος.  

Η έλλειψη ελευθερίας τύπου συνεχίζει να συσχετίζεται στατιστικά σημαντικά με τη χονδρική τιμή ηλεκτρικού ρεύματος, ακόμη και όταν αφαιρείται απ’ αυτή τη συσχέτιση η επίδραση της ανταγωνιστικότητας, ή της διαφθοράς (Πίνακας 3), ή του συνδυασμού περισσότερων από μια μεταβλητών που δοκιμάσθηκε. Πιθανά σε χώρες όπου κάποιοι επιχειρηματίες ελέγχουν σε σημαντικό βαθμό τον τύπο, συνδέονται και με την διαμόρφωση της χονδρικής τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος στη χώρα τους. Μονοπώλια, καρτέλ στην ενέργεια και στον τύπο ταυτόχρονα, από τις ίδιες μικρές αλλά πολύ ισχυρές ομάδες συμφερόντων. Οι πολιτικοί μας σ’ αυτό το ενδεχόμενο χρειάζεται να εστιάζουν την προσοχή τους, διότι η Ελλάδα έχει από τις υψηλότερες τιμές ρεύματος (Πίνακας 1), αντί να διαμαρτύρονται για δείκτες που καλώς ή κακώς χρησιμοποιούνται ευρέως παγκοσμίως.

Η ελευθερία του τύπου χρειάζεται ν’ απασχολεί όλους μας διότι συνδέεται με την ανθρώπινη ανάπτυξη. Έχουμε άπειρα παραδείγματα για τον σημαντικό ρόλο της ελευθερίας του τύπου στη μείωση της διαφθοράς. Η Διεθνής Διαφάνεια εκφράζεται πολύ θερμά για την ελευθερία του τύπου και την προστασία των δημοσιογράφων. Κυβερνήσεις που υπονομεύουν ή έστω «κλωθογυρίζουν» τις πολιτικές ενίσχυσης της ελευθερίας του τύπου, συνδέονται με το κάδρο της διαφθοράς.  Έτσι πρέπει να αντιμετωπίζονται.
Περιττό ν’ αναφερθεί ότι είναι αναρίθμητες οι έρευνες για τη σχέση διαφθοράς και αυταρχικών καθεστώτων, για το ρόλο της διαφθοράς στην υπονόμευση της δημοκρατίας, για τη σχέση διαφάνειας με την δημοκρατία.

Σύνοψη προτάσεων για διαφάνεια

Η διαφθορά είναι πολυδιάστατη. Εκτός από βαλίτσες με ευρώ που σπάνια αποκαλύπτονται, ειδικά σε κράτη που έχουν καταληφθεί από κεκτημένα συμφέρονται, η διαφθορά προάγεται με πολιτικές αποφάσεις και νόμους που χρειάζεται να βαθμολογούνται ως προς τη διευκόλυνση της διαφθοράς και να καταδικάζονται έντονα από ανεξάρτητες αρχές, ειδικούς, την κοινωνία των πολιτών, τον τύπο.  Βαθμολογία χρειάζεται και για τους νόμους που προάγουν τη διαφάνεια. 

Χρειαζόμαστε ανεξάρτητα παρατηρητήρια που δεν ανήκουν σε ιδιωτικούς φορείς και μπορούν να επιβιώσουν με τις αλλαγές κυβερνήσεων, τα οποία να αξιολογούν σε άμεσο χρόνο το νομοθετικό έργο που προάγει ή περιορίζει τη διαφάνεια.

Χρειαζόμαστε κοινωνία των πολιτών που να παρεμβαίνει δυναμικά στα πολιτικά δρώμενα υπέρ της διαφάνειας, να κάνει αισθητή την παρουσία της στην κοινωνία, κρατώντας τους πολίτες ενήμερους για όλα τα κρίσιμα θέματα για διαφθορά, διαφάνεια, ανεξαρτησία των αρχών και εκπαιδεύοντας την ευρύτερη κοινωνία για το γιατί και πώς εντοπίζεται και αντιμετωπίζεται η διαφθορά, καθώς και για το γιατί και πώς προάγεται η διαφάνεια.  Αυτή την δυναμική δεν την έχουμε δει από το Ελληνικό γραφείο της Διεθνούς Διαφάνειας.

Χρειάζεται τα κόμματα να ετοιμάζουν συγκεκριμένα προγράμματα για την προαγωγή και επιβίωση της ελευθερίας του τύπου και των ΜΜΕ ανεξαρτήτως αλλαγών κυβερνήσεων. Να εξετάσουν την χρηματοδότηση  νέων σχημάτων συνεταιριστικών ενώσεων δημοσιογράφων που έχουν καλό πλάνο βιωσιμότητας.  

Χρειάζεται εθνική στρατηγική και μακροπρόθεσμος σχεδιασμός για προώθηση της διαφάνειας. Χρειαζόμαστε εστιασμένες έρευνες, παραγωγή νέων επιστημόνων και ειδικών σε θέματα διαφάνειας σε διαφορετικούς τομείς της λειτουργίας του κράτους.  Ειδικοί, πολιτικοί, κυβερνήσεις, δημοσιογράφοι χρειάζεται να συμφωνήσουν σε μια εθνική στρατηγική και να έχουν συνεχή συνεργασία με διεθνείς επιστήμονες και θεσμούς με τεχνογνωσία σε θέματα διαφάνειας.  

Χρειάζεται αποφασιστική ενίσχυση της χρηματοδότησης από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα προς ανεξάρτητους θεσμούς που υλοποιούν projects που προάγουν την διαφάνεια. Το θέμα γίνεται ακόμη πιο επίκαιρο λόγω του Quatargate.

Η διαφθορά διευκολύνεται ιδιαίτερα με την εξαγορά εξοπλισμών και με τις αναθέσεις έργων του δημοσίου, αυτό δείχνουν οι έρευνες 1, 2 αλλά και οι εμπειρίες μας σ’ αυτή τη χώρα. Χρειάζεται διαφάνεια στις διαδικασίες των αγορών εξοπλισμών. Πολύ δύσκολο, ειδικά σε ένα κράτος που όλα τα συστήματα έχουν για χρόνια συνηθίσει στην ύπαρξη διαφθοράς. Όμως όχι αδύνατο, προτάσεις ειδικών υπάρχουν 1, 3.

Οι αγώνες κατά της διαφθοράς συχνά επικεντρώνονται σε δικαστικές έρευνες όπου εμπλέκονται πολιτικοί, το οποίο σε χώρες με αυξημένο βαθμό διαφθοράς οδηγεί σε πολιτική πόλωση.  Αυτός ο βαθμός πολιτικής πόλωσης δεν παρατηρείται όταν δημόσιοι λειτουργοί ερευνώνται δικαστικά σε χώρες με χαμηλό βαθμό διαφθοράς, διότι εκεί υπάρχει εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Η μάχη υπέρ της ανεξαρτησίας των θεσμών, που είναι πάντα θέμα επίκαιρο στη χώρα μας, χρειάζεται επικοινωνιακά να συνδέεται με τη μάχη κατά της διαφθοράς, υπενθυμίζοντας τις καταστροφικές συνέπειες της διαφθοράς.

Χρειάζεται τα κόμματα να θέσουν την προώθηση της διαφάνειας ως υψηλή προτεραιότητα της πολιτικής τους με συγκεκριμένα προγράμματα που συνεχώς θα βελτιώνουν. Το θέμα δεν αφορά μόνο ένα κόμμα αλλά όλα.  

Τέλος, επειδή μπαίνουμε σε προεκλογική περίοδο και όχι μόνο γι ‘ αυτό, προτείνεται να διαχυθεί η επιστημονική πληροφορία που παρουσιάζεται εδώ, στο προηγούμενο άρθρο (Μέρος 1) και στα παραδείγματα σχετικής βιβλιογραφίας στο τέλος αυτών των άρθρων, στα κοινωνικά δίκτυα, σε σχετικά άρθρα και σε σχετικές εκδηλώσεις. Οι επιστήμονες και ειδικά οι νέοι ερευνητές που ενδιαφέρονται για το κοινό καλό, ενθαρρύνονται να μελετήσουν άρθρα σχετικά με το πώς η διαφθορά επηρεάζει τον τομέα τους, και ενδεχομένως να εντάξουν και την διαφθορά στο πεδίο έρευνάς τους. Η διαφθορά αντιμετωπίζεται με περισσότερους και καλύτερα ενημερωμένους πολίτες, με περισσότερη έρευνα και περισσότερες δημοσιεύσεις, με περισσότερη ελευθερία τύπου, με καλύτερη δημοκρατία.

Πίνακες, αποτελέσματα, επεξηγήσεις

Για να κατανοηθεί η σχέση μεταξύ των 10 μεταβλητών αξίζει να παρουσιαστούν αποτελέσματα με ένα απλό στατιστικό τεστ που μπορεί εύκολα να γίνει κατανοητό: τον συντελεστή συσχέτισης μεταξύ δύο μεταβλητών. Αναγνώστες που θέλουν να επαναλάβουν τις αναλύσεις, χρειάζεται να χρησιμοποιήσουν τα πρωτογενή δεδομένα (εδώ) και όχι τα δεδομένα της κατάταξης των χωρών.

Για τον υπολογισμό των παρακάτω συντελεστών συσχέτισης  χρησιμοποιήθηκαν οι επιδόσεις 30 χωρών στις 10 μεταβλητές των παρακάτω Πινάκων.  Το αρχείο δεδομένων με τις επιδόσεις των 30 χωρών είναι OPEN ACCESS και μπορεί να το κατεβάσετε από εδώ:   https://upload.users.uth.gr/files/10vars_corrupt_gpd_covid_electr_no_sport_etc_30Europ_countries__5_1_23.xls

Η περιγραφή των μεταβλητών και οι πηγές δίνονται στο πρώτο μέρος του άρθρου.  Κάποιες από τις παρακάτω μεταβλητές, π.χ. “κεφαλή Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης” (gpd ppp) περιλαμβάνουν δεδομένα από το έτος ακριβώς πριν την έναρξη της πανδημία (2019) γιατί θεωρούνται πιθανό αίτιο των θανάτων από COVID-19 και όχι το αντίθετο.

Η ερμηνεία των συντελεστών συσχέτισης στου Πίνακες 1 και 2 και των αποτελεσμάτων ακολουθεί παρακάτω.

Ο Πίνακας 1 περιλαμβάνει  συντελεστές συσχέτισης μεταξύ των μεταβλητών για τις 30 χώρες. Ένας συντελεστής συσχέτισης ποικίλλει από -1 (τέλεια αρνητική συσχέτιση) έως +1 (τέλεια θετική συσχέτιση), με το 0 να δηλώνει απολύτως καμία συσχέτιση μεταξύ δύο μεταβλητών. Συντελεστές συσχέτισης  μεγαλύτεροι από 0,70 δηλώνουν μεγάλου μεγέθους συσχετίσεις, αφού η μία μεταβλητή εξηγεί πάνω από το 49% (0,702 Χ 100) της διακύμανσης της άλλης. Συντελεστές συσχέτισης μικρότεροι από 0,40 δηλώνουν μικρού μεγέθους συσχετίσεις (< 16% κοινής διακύμανσης μεταξύ δύο μεταβλητών). Τα αστεράκια δηλώνουν ότι ο συγκεκριμένος συντελεστής συσχέτισης είναι στατιστικά σημαντικός, δηλαδή η πιθανότητα λάθους ώστε να μην υπάρχει στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών είναι μικρότερη από μία στις χίλιες (***), ή μία στις εκατό (**), ή 5% (*).  Θετικό πρόσημο δηλώνει ότι όσο υψηλότερο το σκορ σε μία μεταβλητή τόσο υψηλότερο  το σκορ και στην άλλη.  Αρνητικό πρόσημο δηλώνει ότι όσο υψηλότερο το σκορ σε μία μεταβλητή τόσο χαμηλότερο το σκορ στην άλλη.

Κάτω από τη διαγώνιο του Πίνακα 2 είναι οι τυπικοί συντελεστές συσχέτισης οι οποίοι είναι όλοι στατιστικά σημαντικοί, δηλαδή όλες οι προαναφερόμενες μεταβλητές συσχετίζονται μεταξύ τους.  
Η μεταβλητή έλλειψη διαφθοράς εμφανίζει κατά κανόνα τις υψηλότερες συσχετίσεις με τις άλλες μεταβλητές (σε κίτρινο φόντο). Η χαμηλότερη διαφθορά σχετίζεται με αυξημένο αριθμό επιστημονικών δημοσιεύσεων, με μειωμένο αριθμό θανάτων από COVID-19, με αυξημένο βαθμό ελευθερίας του τύπου, με μειωμένο ποσοστό ενηλίκων που δεν αθλούνται καθόλου, με μειωμένη χονδρική τιμή ηλεκτρικού ρεύματος, με υψηλό δείκτη ανταγωνιστικότητας, με υψηλό ποσοστό επένδυσης του ΑΕΠ στην έρευνα και ανάπτυξη, με υψηλό Δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης και με υψηλό κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης. Όλα αυτά συμφωνούν με την βιβλιογραφία που προαναφέρθηκε.

Αίτιο και αιτιατό

Για να εξεταστεί ποια μεταβλητή είναι αίτιο και ποια αιτιατό, οι επιστήμονες χρησιμοποιούν σύνθετες μεθοδολογίες όπως διαχρονικές έρευνες και πολύπλοκες στατιστικές αναλύσεις. Για να απλοποιηθούν τα πράγματα για τον αναγνώστη αξίζει να αναφερθούν τα παρακάτω, που αποτελούν ενδείξεις για τον ενοχοποιητικό ρόλο της διαφθοράς και όχι το αντίθετο (π.χ. ότι δεν αληθεύει ότι η ανάπτυξη μειώνει την διαφθορά).

Πάνω από τη διαγώνιο του Πίνακα 2, παρουσιάζονται και πάλι συντελεστές συσχέτισης, αλλά αυτή τη φορά αφαιρώντας την επίδραση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Δηλαδή εξετάζονται συσχετίσεις μεταβλητών θεωρώντας ότι όλες οι χώρες έχουν το ίδιο κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε όρους αγοραστικής δύναμης). Όπως φαίνεται πάνω από τη διαγώνιο του Πίνακα 2, παρόλο που το μέγεθος των συσχετίσεων μειώθηκε, σχεδόν όλοι οι συντελεστές συσχέτισης (με εξαίρεση δύο) συνεχίζουν να είναι στατιστικά σημαντικές. Δηλαδή, το πόσο υψηλή είναι η οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας δεν είναι ο μόνος παράγοντας που επηρεάζει τις συσχετίσεις των παραπάνω μεταβλητών. Κάποια ή κάποιες άλλες μεταβλητές φαίνεται να έχουν πιο καθοριστικό ρόλο.

Ειδικά ο δείκτης έλλειψης διαφθοράς συνεχίζει να έχει υψηλές συσχετίσεις με όλες τις υπόλοιπες μεταβλητές, οι οποίες είναι όλες στατιστικά σημαντικές με σχεδόν μηδενική πιθανότητα λάθους (μικρότερη από 1 στα χίλια ή μία στα εκατό: σε θαλασσί φόντο). Με άλλα λόγια, ανεξάρτητα από το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης των χωρών, παραμένει η σχέση της διαφθοράς με: θανάτους από COVID, υψηλή χονδρική τιμή ηλεκτρικού ρεύματος, υψηλό ποσοστό ανθρώπων που δεν αθλείται,  ανελευθερία τύπου, μειωμένη ανθρώπινη ανάπτυξη, μειωμένες επενδύσεων του ΑΕΠ σε Έρευνα και Ανάπτυξη, μειωμένες επιστημονικές δημοσιεύσεις (λόγω μειωμένων πόρων στην εκπαίδευση κλπ.).

Από την άλλη μεριά, όπως φαίνεται στον Πίνακα 3 (κάτω από τη διαγώνιο), όταν από τους συντελεστές συσχέτισης αφαιρείται η επίδραση της διαφθοράς, οι περισσότεροι συντελεστές συσχέτισης παύουν να είναι στατιστικά σημαντικοί. Παραμένουν μόνο 4 στατιστικά σημαντικοί συντελεστές συσχέτισης, απ’ τους οποίους οι τρεις είναι σε οριακό επίπεδο εμπιστοσύνης (μικρότερο του 5% αλλά όχι μικρότερο του 1%). Με άλλα λόγια, η διαφθορά εμπλέκεται με καθοριστικό τρόπο στην κοινή διακύμανση που μοιράζονται μεταξύ τους όλες οι υπόλοιπες μεταβλητές.

Της ίδιας έκτασης καθοριστικό ρόλο στις συσχετίσεις μεταξύ πολλών μεταβλητών δεν είχε καμία άλλη μεταβλητή. Για παράδειγμα, είναι γνωστός ο καθοριστικός ρόλος της ανταγωνιστικότητας σε διάφορους τομείς ανάπτυξης μιας χώρας, ενώ από τα δεδομένα και της παρούσας έρευνας προκύπτει εξαιρετικά μεγάλη σχέση μεταξύ ανταγωνιστικότητας και έλλειψης διαφθοράς (0,9352 Χ 100 = 87% κοινή διακύμανση).  Όπως αναμενόταν, όταν από τους συντελεστές συσχέτισης αφαιρέθηκε η επίδραση της ανταγωνιστικότητας, πολλοί συντελεστές συσχέτισης έπαψαν να είναι στατιστικά σημαντικοί (Πίνακας 3, πάνω από τη διαγώνιο). Ωστόσο, η διαφθορά συνέχισε να είναι στατιστικά σημαντική με τις περισσότερες από τις άλλες μεταβλητές και ιδιαίτερα με τους θανάτους από COVID-19, τον αριθμό επιστημονικών δημοσιεύσεων, την ανελευθερία του τύπου, κλπ.  Αυτά τα δεδομένα δείχνουν ότι ανεξάρτητα από την ανταγωνιστικότητα της χώρας, όπου υπάρχει διαφθορά οι υπηρεσίες υγείας και ανώτατης εκπαίδευσης υπονομεύονται.

Αυτά τα δεδομένα συμφωνούν με αποτελέσματα από πιο πολύπλοκες μεθοδολογίες ερευνητών που προαναφέρθηκαν και δείχνουν ότι αν όλες οι χώρες είχαν ίδιο βαθμό διαφθοράς,  το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας δεν θα είχε καμία απολύτως σχέση με τους θανάτους από COVID, με την χονδρική τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος, με το % επένδυσης του ΑΕΠ σε Έρευνα και Ανάπτυξη, με τον αριθμό δημοσιεύσεων, με το πόσοι δεν αθλούνται, κλπ. 

Αξίζει ν’ αναφερθεί ότι εξαίρεση αποτελεί η μερική συσχέτιση του δείκτη ελευθερίας του τύπου με την χονδρική τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος.  Ακόμη και μετά την προσαρμογή στο δείκτη διαφθοράς (Πίνακας 3 κάτω από διαγώνιο), ή την προσαρμογή στο δείκτη ανταγωνιστικότητας (Πίνακας 3 πάνω από τη διαγώνιο), ή σε όποια άλλη από τις παρούσες μεταβλητές, ή την προσαρμογή σε συνδυασμό περισσότερων από μια μεταβλητές που δοκιμάσθηκε, η έλλειψη ελευθερίας τύπου συνεχίζει να συσχετίζεται στατιστικά σημαντικά με τη χονδρική τιμή ηλεκτρικού ρεύματος.

Αναφορές σε επιστημονική βιβλιογραφία

Διαφθορά, εξοπλισμοί και ανάπτυξη:

1. Gupta, S., De Mello, L., & Sharan, R. (2001). Corruption and military spending. European journal of political economy, 17(4), 749-777.
2. d’Agostino, G., Dunne, J. P., & Pieroni, L. (2012). Corruption, military spending and growth. Defence and Peace Economics, 23(6), 591-604.
3. Pyman, M. (2017). Addressing corruption in military institutions. Public integrity, 19(5), 513-528.
Άλλα:

4.  S. Michalopoulos (Euroactiv, 2 Dec. 2022). RSF fume after Greek PM calls media freedom criticism ‘crap’. Euroactiv.com   https://www.euractiv.com/section/politics/news/rsf-fume-after-greek-pm-calls-media-freedom-criticism-crap/  
 
*Ο Αθανάσιος Παπαϊωάννου είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας