Εδώ και αρκετές δεκαετίες, η εγκληματολογική έρευνα προσπαθεί να εξηγήσει τις αιτίες που οδηγούν έναν άνθρωπο ή μία ομάδα να διαπράξει ένα, οικονομικής φύσης, έγκλημα στον εργασιακό του χώρο. Δηλαδή, τι είναι αυτό που τον κάνει να προβεί σε ένα έγκλημα του «λευκού κολάρου».

Η βασική δυσκολία εστιάζεται στην αδυναμία συμφωνίας για το τι είναι αυτό που ορίζεται ως έγκλημα του «λευκού κολάρου».

Παραδοσιακά, θεωρείται ότι είναι το έγκλημα που διαπράττεται από ένα άτομο εγνωσμένου κοινωνικού και επαγγελματικού κύρους και υψηλής μόρφωσης, κατά το πλαίσιο άσκησης των εργασιακών του καθηκόντων. Τα τελευταία όμως χρόνια, οι ορισμοί του συγκεκριμένου εγκλήματος το συσχετίζουν με το αδίκημα αυτό καθ’ εαυτό και το ερμηνεύουν ως τη κατάχρηση της εμπιστοσύνης, διακρίνοντάς το σε δύο τύπους: στα αδικήματα που διαπράττονται από άτομα και κατά κύριο λόγο το θύμα είναι ο οργανισμός στον οποίο απασχολούνται (το επαγγελματικό έγκλημα) και στα αδικήματα που διαπράττονται είτε από άτομα, είτε από μία ομάδα, αλλά ο οργανισμός ωφελείται (το επιχειρησιακό έγκλημα).

Ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, αυτοί που διαπράττουν εγκλήματα του «λευκού κολάρου» είναι κυρίως άνδρες, Λευκοί, μορφωμένοι, μεσήλικες, που κατέχουν καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, είτε αυτές είναι πάνω από το μέσον της διοικητικής ιεραρχίας. Με άλλα λόγια, έχουν το τυπικό προφίλ των ατόμων που ανήκουν στη μεσαία τάξη. Για τα εγκλήματα χαμηλού επιπέδου, όπως είναι οι μικροαπάτες, τα δημογραφικά χαρακτηριστικά προσιδιάζουν περισσότερο με εκείνα των κοινών κακοποιών.

Αναφορικά με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους, έχουν υψηλή ροπή προς την αντικοινωνική διαταραχή και τη ψυχοπάθεια, έχουν την επιθυμία για έλεγχο των ανθρώπων και των καταστάσεων, είναι ναρκισσιστές, εγωκεντρικοί, παρορμητικοί, με πολύ καλές ικανότητες στη λήψη αποφάσεων, ενώ έχουν χαμηλή ακεραιότητα και προσωπική ηθική. Το επαγγελματικό άγχος και η υπερβολική εργασιακή πίεση, ερμηνεύουν, εν μέρει, τους λόγους διάπραξης των οικονομικών εγκλημάτων στον χώρο εργασίας.

Από την άλλη πλευρά, η αποτροπή και η ορθολογική επιλογή, είναι στοιχεία που επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την επιλογή του ατόμου να εμπλακεί σε ένα έγκλημα του «λευκού κολάρου». Για παράδειγμα, οι φοροφυγάδες είναι κλασικές περιπτώσεις ανθρώπων που δεν έχουν ισχυρούς μηχανισμούς εσωτερικού ελέγχου, καθώς πιστεύουν ότι υπάρχει ελάχιστη πιθανότητα αποκάλυψής τους, οπότε τα οφέλη της παράνομης πράξης, ξεπερνούν τις ενδεχόμενες ζημίες. Τέλος, αντιλήψεις για αδικίες στον χώρο εργασίας ή η άσχημη αντιμετώπιση από τη διοίκηση, λειτουργούν ως «ενισχυτικά», στην απόφαση του ατόμου να προχωρήσει στην παράνομη ενέργεια.

Ως προς τα οργανωσιακά χαρακτηριστικά, οι επιχειρήσεις μικρού μεγέθους, συνήθως εμπλέκονται σε καταχρήσεις και υπεξαιρέσεις, ενώ οι μεγάλου μεγέθους, σε διαφθορά. Οι επιχειρήσεις που έχουν στόχο το κέρδος, εμφανίζουν μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπλακούν σε τέτοιας μορφής παρανομίες, από ότι οι μη κερδοσκοπικού ή κοινωνικού χαρακτήρα επιχειρήσεις. Οι οργανισμοί και φορείς του Δημοσίου, είναι το ίδιο επικίνδυνοι με τις ιδιωτικές κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Επίσης, η ύπαρξη άτυπων ομάδων με παραβατική τάση, είτε από ένα άτομο, είτε από περισσότερα, καθώς και η γνώση της ατιμωρησίας σε περίπτωση αποκάλυψης της παράνομης ενέργειας, λειτουργούν προς όφελος του εγκλήματος του «λευκού κολάρου».

Συμπερασματικά, μπορεί να μην υπάρχει συμφωνία για το ποιες είναι οι αιτίες που οδηγούν στο έγκλημα του «λευκού κολάρου», όμως η καταγραφή των διαφόρων χαρακτηριστικών (δημογραφικών, προσωπικότητας και οργανωσιακών), βοηθάει τους οργανισμούς στην ανάπτυξη σύγχρονων και αξιόπιστων συστημάτων εσωτερικού ελέγχου. Από την άλλη πλευρά, η γνώση των παραπάνω χαρακτηριστικών είναι σημαντική για τις ελεγκτικές/διωκτικές υπηρεσίες του κράτους, ώστε να διαμορφώνουν επιχειρησιακά σχέδια και συστήματα διαχείρισης επικινδυνότητας και παραβατικότητας, με σκοπό την αντιμετώπιση του εγκλήματος του «λευκού κολάρου». 

*Ο Γιάννης Μάρκοβιτς έχει διδακτορικό στην οργανωτική/εργασιακή ψυχολογία και εργάζεται ως οικονομικός ερευνητής/επιθεωρητής και επαγγελματικός εκπαιδευτής εργαζομένων. Έχει γράψει πολυάριθμα άρθρα για την απάτη, τη διαφθορά, τη φοροδιαφυγή, το λαθρεμπόριο και την πολιτική.