Οι Αρμένιοι είναι ένας από τους παλαιότερους λαούς και πολιτισμούς του Καυκάσου, που διακατέχονται από ένα υψηλό αίσθημα πολιτιστικής και θρησκευτικής ταυτότητας, βασισμένης σε ένα ισχυρό θρησκευτικό και εθνογλωσσικό υπόβαθρο. Είχαν την ατυχία όμως να βρεθούν στο δρόμο των τρομερών επιδρομών και ορδών από την Κεντρική Ασία και ειδικά των Σελτζούκων Τούρκων, από τις σφαγές και τις κατακτήσεις των οποίων δεν συνήλθαν ποτέ. Ακόμη και σήμερα, Τούρκοι από τα δυτικά και Αζέροι από τα ανατολικά συνεχίζουν να πιέζουν και να επιτίθενται στους Αρμένιους, που συρρικνώθηκαν πλέον στις αρχαίες κοιτίδες τους στα βουνά και στα υψίπεδα της Υπερκαυκασίας.
 
Αρμένιοι: ένας πανάρχαιος χριστιανικός λαός στη μέση μιας «μουσουλμανικής θάλασσας»

Ads

Το 301 μ.Χ. η Αρμενία ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο που υιοθέτησε τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της. Το 451, μετά τη Σύνοδο της Χαλκηδώνας, η Εκκλησίας της Αρμενίας αποσχίστηκε από τον κυρίως κορμό σχηματίζοντας τη δική της Αρμενική Αποστολική Εκκλησία, η οποία αποτελεί τμήμα του Ανατολικού Χριστιανισμού, αλλά όχι της Ορθοδοξίας. Πρόκειται στην ουσία μια «χριστιανική νησίδα» μέσα σε μία κυρίαρχα μουσουλμανική περιοχή.

Στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ιδρύθηκε το 1461 ξεχωριστό αρμενικό Πατριαρχείο με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Ο Αρμένιος πατριάρχης ως επικεφαλής του “αρμενικού μιλέτ”, ήταν ο ηγέτης των 2,5 εκατομμυρίων περίπου Αρμενίων, που ζούσαν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πριν από τη Γενοκτονία του 1916. 

Στις αρχές του 19ου αιώνα η επέκταση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας νοτίως του Καυκάσου δημιούργησε έναν αρκετά ελκυστικό πόλο για τους Αρμένιους, την ανατολική Αρμενία, υπό την προστασία αυτή τη φορά μιας χριστιανικής αυτοκρατορίας. Στα εδάφη εκείνα, που σήμερα αποτελούν και το κράτος της Αρμενίας, άρχισε τότε μια πολιτιστική, εκπαιδευτική και γλωσσική αναγέννηση, η οποία επέφερε και μία εθνική συνειδητοποίηση των Αρμενίων με στόχο την ανεξαρτησία τους μέσω ενός εδαφικού εθνικού κράτους.

Ads

Αυτό όμως θα πυροδοτούσε τρομερά αντίποινα εκ μέρους των Τούρκων, που έβλεπαν τους Αρμένιους ως ένα «αγκάθι» ανατολικά τους, αλλά κι ως έναν «Δούρειο Ίππο» της Ρωσίας για να αλώσει και να καταστρέψει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Έτσι το λεγόμενο Αρμενικό Ζήτημα έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα μια συμπληρωματική συνιστώσα του λεγόμενου Ανατολικού Ζητήματος, του προβλήματος δηλαδή που αφορούσε το μέλλον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Αρμενική Γενοκτονία

Το βασικό πρόβλημα των Αρμενίων ήταν η διασπορικότητά τους σε τεράστιες περιοχές, ανάμεσα σε άλλους λαούς, καθιστώντας προβληματική τη μελλοντική δημιουργία ενός εθνικά ομοιογενούς κράτους. Τότε, καθώς ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος μαινόταν και η ηγεσία των νεότουρκων, συμμαχώντας με τις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Βουλγαρία), είχε υιοθετήσει την παντουρκική ιδεολογία, που επιδίωκε την συνένωση όλων των τουρκικών λαών από το τα Βαλκάνια και τον Καύκασο μέχρι την Κεντρική Ασία και τη Σιβηρία, ήθελε να ξεφορτωθεί τους Αρμένιους.

Η ύπαρξη και η μακραίωνη παρουσία ενός χριστιανικού αρμενικού λαού στην ανατολική Μικρά Ασία και στον Καύκασο, εμπόδιζε την εδαφική συνέχεια του εκτουρκισμού και το όνειρο της πολιτικής ενοποίησης που είχε συνεπάρει τους νεότουρκους εθνικιστές. Μεταξύ Τούρκων, Αζέρων και Κούρδων οι Αρμένιοι υπέστησαν το 1916 μια τρομερή Γενοκτονία, σε συνέχεια των σφαγών 300.000 Αρμενίων το 1894-96 με διαταγή του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ. Η Αρμενική Γενοκτονία από τους Τούρκους το 1916 είχε περίπου 1,5 εκατομμύριο θύματα και άλλο ένα εκατομμύριο εκτοπισμένους και πρόσφυγες.

Οι επιζήσαντες και τα απομεινάρια των σφαγιασθέντων Αρμενίων κατέφυγαν στη Ρωσία, στη σημερινή Αρμενία, στο Ιράν και σε αραβικές χώρες της Μέσης Ανατολής. Από εκεί πολλοί διασκορπίστηκαν στην Ευρώπη και στην Αμερική, σχηματίζοντας ισχυρές και πολυάριθμες διασπορικές κοινότητες.
 
Αρμενική Διασπορά

Η σημερινή μικρή Αρμενία, των τριών εκατομμυρίων κατοίκων, έχει στο πλάι της και το «υπερόπλο» που λέγεται Αρμενική Διασπορά, η οποία είναι πολυάριθμη (περίπου 7 εκατομμύρια εκτός Αρμενίας), καλά οργανωμένη και σχηματίζει υπολογίσιμα λόμπι επιρροής σε ισχυρές χώρες, όπως η Ρωσία, η ΗΠΑ και η Γαλλία. Στη Ρωσία εκτιμάται πως ζουν μεταξύ 1,2 και 2,9 εκατομμύρια Αρμένιοι.

Η διακύμανση είναι μεγάλη διότι υπάρχουν πάρα πολλοί εκρωσισμένοι Αρμένιοι ή Ρώσοι με αρμενική καταγωγή, κατέχοντας μάλιστα υψηλά αξιώματα στην ηγεσία της χώρας. Στις ΗΠΑ ζουν 1-1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι, οργανωμένοι σε λόμπι και ενταγμένοι στην αμερικανική κοινωνία στην όποια έχουν μεγάλη επιδραστικότητα, όπως για παράδειγμα η οικογένεια Καρντάσιανς. Η Γαλλία είναι η χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη μεγαλύτερη αρμενική κοινότητα (500.000 – 750.000 μέλη), με ισχυρή παρουσία στη γαλλική οικονομική και πολιτική ζωή π.χ, ο πρώην πρωθυπουργός της Γαλλίας Εντουάρντ Μπαλαντίρ είχε αρμενική καταγωγή.

Στην Υπερκαυκασία, εκτός Αρμενίας, ζουν μισό εκατομμύριο Αρμένιοι, κυρίως στο Αρτσάχ (Ναγκόρνο Καραμπάχ) και στη Γεωργία. Σημαντικές κοινότητες Αρμενίων υπάρχουν στο Λίβανο (150.000), στο Ιράν (120,000), στη Συρία (100.000), και στην Τουρκία (60.000), κυρίως στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα ζουν περίπου 80.000 Αρμένιοι και αρμενικής καταγωγής Έλληνες πολίτες.
 
Ανεξαρτησία της Αρμενίας και οι Αρμενο-αζερικές συγκρούσεις

Η σημερινή Αρμενία αρχικά κήρυξε την ανεξαρτησία της στις 28 Μαίου του 1918, αλλά ήταν βραχύβια. Εκείνη την ταραγμένη περίοδο τα πογκρόμ στην Υπερκαυκασία μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων ήταν κάτι το συνηθισμένο και αυτή η μεταξύ τους εχθρότητα, άφησε τα ίχνη της ως τις μέρες μας. Το 1921 η ανατολική Αρμενία (η δυτική Αρμενία ή ανατολική Μικρά Ασία, δεν υπήρχε πλέον καθώς είχε εκκαθαριστεί πλήρως από αρμενικούς πληθυσμούς) χάνει την ανεξαρτησία της και ενσωματώνεται στη Σοβιετική Ένωση στην αρχή ως τμήμα της ομόσπονδης Υπερκαυκασίας και κατόπιν ως μία από τις 15 σοβιετικές δημοκρατίες. Για να αποδυναμώσει κι άλλο την ανατολική Αρμενία ο Στάλιν αποφάσισε ο αρμενικός θύλακας του Ναγκόρνο Καραμπάχ, κατοικημένος στην πλειοψηφία του από Αρμένιους, αν και αυτόνομος, θα περνούσε υπό τον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν, όπως και ο αζερικός θύλακας του Ναχιτσεβάν.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και καθώς το άστρο της Σοβιετικής Ένωσης έδυε, το αρμενικό πρόβλημα επανέρχεται στο προσκήνιο, με απαίτηση των Αρμενίων για σύνδεση του Ναγκόρνο Καραμπάχ ή Αρτσάχ, όπως λέγεται στα Αρμενικά, με την υπόλοιπη Αρμενία. Ακολούθησαν πογκρόμ των Αζέρων σε βάρος των Αρμενίων του Αζερμπαϊτζάν, με χιλιάδες Αρμένιους νεκρούς, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα, καθώς και τον θύλακα του Ναχιτσεβάν. Τότε ακόμη ζούσαν στα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν περίπου μισό εκατομμύριο Αρμένιοι και από αυτούς οι 200.000 στην πρωτεύουσα Μπακού. Σχεδόν όλοι τους εκτοπίστηκαν. Η εξασθενημένη σοβιετική εξουσία ήταν ανίκανη να σταματήσει τις σφαγές και τους μαζικούς εκτοπισμούς.

Στις 21 Σεπτεμβρίου 1991 η Αρμενία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της με πρώτο πρόεδρο τον Λεβόν Τερ Πετροσιάν, ο οποίος υποσχέθηκε την ενοποίηση της χώρας με το γειτονικό, κατοικημένο από Αρμένιους, Ναγκόρνο Καραμπάχ. Στο μεταξύ το Αζερμπαϊτζάν κατάργησε την αυτονομία του Ναγκόρνο Καραμπάχ και κήρυξε οικονομικό αποκλεισμό στο περίκλειστο κράτος της μικρής Αρμενίας, στον οποίο προσχώρησε και η Τουρκία. Σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης η Αρμενία στερήθηκε ξαφνικά το 85% του χερσαία μεταφερόμενου εμπορίου της. Παρά τις στερήσεις όμως άντεξε.

image
 
Ο αιματηρός πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (1992-1994)

Ακολούθησε πόλεμος με επίκεντρο το Ναγκόρνο Καραμπάχ μεταξύ Αζέρων και Αρμενίων. Ο πόλεμος του 1992-1994 υπήρξε ιδιαίτερα αιματηρός. Υπολογίζεται πως στοίχισε τη ζωή σε 36.000 ανθρώπους (30.000 Αζέρους και 6.000 Αρμένιους). Παράλληλα σχεδόν 1,3 εκατομμύριο άνθρωποι εκτοπίστηκαν και συγκεκριμένα 800.000 Αζέροι και 300.000-500.000 Αρμένιοι. Ο πόλεμος τελείωσε με προσωρινή ανακωχή στις 12 Μαίου του 1994.

Οι Αρμένιοι, με τη βοήθεια της διασποράς τους και κυρίως με ρωσική στρατιωτική υποστήριξη και πολεμοφόδια, αλλά και με το πείσμα, τις θυσίες και τη μαχητικότητά τους, κατάφεραν να επικρατήσουν στα πεδία των μαχών. Ειδικά για τους Αρμένιους του Αρτσάχ ήταν ένας πόλεμος επιβίωσης. Μάχονταν για να συνεχίσουν να ζουν ελεύθεροι στα βουνά του ορεινού Καραμπάχ, ενώ οι «πεδινοί» Αζέροι, απόγονοι στην πλειοψηφία τους των εισβολέων από την κεντρική Ασία, προσπαθούσαν να τους υποτάξουν και να τους εκδιώξουν. Δεν απελευθέρωσαν μόνον το Ναγκόρνο Καραμπάχ, που αυτοανακηρύχθηκε σε ανεξάρτητο κράτος, αναγνωρισμένο μόνον από την Αρμενία, αλλά κατέλαβαν και επτά γειτονικές περιοχές του Αζερμπαϊτζάν.

Συνολικά το 14% του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν, στο ποσοστό των οποίων περιλαμβάνεται και το Ναγκόρνο Καραμπάχ, βρίσκεται στην κατοχή των Αρμενίων. Κάποια από τα εδάφη αυτά, εκτός από τον στρατηγικής σημασίας διάδρομο του Λατσίν που συνδέει εδαφικά την Αρμενία με το Άνω Καραμπάχ, υποτίθεται πως θα πρέπει να επιστραφούν στο Αζερμπαϊτζάν σε περίπτωση επίτευξης τελικής συμφωνίας για τη διευθέτηση του προβλήματος.
 
Αναζωπύρωση των Αζερο-αρμενικών συγκρούσεων

Σήμερα, καθώς οι συγκρούσεις μεταξύ Αζέρων και Αρμενίων αναζωπυρώθηκαν και συνεχίζονται με ένταση και σφοδρότητα σε όλη τη μεθοριακή ζώνη του Ναγκόρνο Καραμπάχ και οι νεκροί είναι ήδη εκατοντάδες, υπάρχουν έντονες ανησυχίες μήπως επαναληφθεί ο αιματηρός πόλεμος του 1992-94.

Η αναζωπύρωση αυτού του «παγωμένου πολέμου» στον Καύκασο με την υποδαύλιση της Τουρκίας του Ερντογάν, η οποία θα ήθελε να δημιουργήσει προβλήματα στην «πίσω αυλή της Ρωσίας» προκειμένου να κερδίσει πόντους στη Συρία και στη Λιβύη, ενοχλεί τη Μόσχα που δύσκολα θα αφήσει αναπάντητη την τουρκική επιθετικότητα.

Σε κάθε περίπτωση ο πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ θα μπορούσε να εξελιχθεί σ’ έναν ακόμη proxy war (πόλεμο δια αντιπροσώπων), αυτή την φορά στα οροπέδια του Καυκάσου, δίπλα στους αγωγούς και στα κοιτάσματα της Κασπίας, από τα οποία ανεφοδιάζεται και η Ευρώπη.
 
image

Το «Ισραήλ του Καυκάσου»

Στη Δημοκρατία της Αρμενίας ζουν σήμερα περίπου τρία εκατομμύρια Αρμένιοι (98% των κατοίκων). Εκτός από τους 81.000 Αρμένιους που υπηρετούν στις ένοπλες δυνάμεις, η μικρή αυτή χώρα του Καυκάσου μπορεί να κινητοποιήσει μέσα σε μερικές μέρες δύναμη σχεδόν ενός εκατομμυρίου ανδρών και γυναικών. Σε περίπτωση επίθεσης π.χ. από Τουρκία, κάθε άνδρας ηλικίας 15 μέχρι 59 ετών, επιστρατεύεται σχηματίζοντας μια παλλαϊκή άμυνα που θυμίζει αρκετά Ισραήλ. Γι’ αυτό και αρκετοί χαρακτηρίζουν την Αρμενία ως «Ισραήλ του Καυκάσου».

Η Αρμενία έχει απέναντί της το Αζερμπαϊτζάν των 10 εκατομμυρίων κατοίκων, πλούσιο σε υδρογονάνθρακες, που ξοδεύει εδώ και πολλά χρόνια σχεδόν 4 δισ. δολάρια ετησίως σε ένοπλες δυνάμεις και εξοπλισμούς, με στόχο να ανακτήσει τα χαμένα εδάφη και να ταπεινώσει την Αρμενία. Το Αζερμπαϊτζάν, αν και Σιιτικό και όχι Σουνιτικό όπως η Τουρκία, έχει μια πολύ «ιδιαίτερη σχέση» με την Τουρκία, σε σημείο ώστε ο Ερντογάν να αποκαλεί Τούρκους και Αζέρους όχι απλά «αδελφούς» αλλά «ένα έθνος που κατοικεί σε δύο χώρες».Αζερμπαϊτζάν 

image
 
Αρμενία: ένα ρωσικό προγεφύρωμα νοτίως του Καυκάσου

Η στενή σχέση του Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία αντισταθμίζεται όμως με την επίσης στενή σχέση της Αρμενίας με τη Ρωσία. Στην Αρμενία υπάρχουν δύο ρωσικές στρατιωτικές βάσεις, όπου εδρεύουν μόνιμα 5.000 Ρώσοι στρατιώτες. Η μεγαλύτερη βρίσκεται στο Guymri στα βορειοδυτικά της χώρας, τόσο για να προστατεύει τη χώρα από την επιβουλή της Τουρκίας και του Αζερμπαϊτζάν αλλά και ως προγεφύρωμα για την προβολή της ρωσικής ισχύος νοτίως του Καυκάσου.

Η Αρμενία, μαζί με άλλες πέντε χώρες, συμμετέχει στο ρωσικό «ευρασιατικό ΝΑΤΟ» κι έχει υπογράψει με τη Ρωσία τη Συνθήκη της Τασκένδης, σύμφωνα με την οποία σε περίπτωση επίθεσης η Μόσχα θα πρέπει να παρέμβει για να βοηθήσει στην άμυνά της. Ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ κατηγόρησε μάλιστα την Αρμενία ότι προσπαθεί να σύρει τη Ρωσία στον πόλεμο, εξαπολύοντας επίθεση σε εδάφη του Αζερμπαϊτζάν.

Το Μπακού και η Άγκυρα, γνωρίζουν ότι σε περίπτωση ρωσικής επέμβασης δεν θα είχαν και πολλές ελπίδες. Γι’ αυτό δύσκολα θα ωθούσαν τις καταστάσεις σε αυτό το σημείο, απειλώντας την ίδια την Αρμενία. Η Αρμενία αποτελεί ένα de facto ρωσικό προτεκτοράτο.

Προς το παρόν οι Αζέροι περιορίζουν τις επιθέσεις τους στον τομέα του Ναγκόρνο Καραμπάχ, θέλοντας να πάρουν τη ρεβάνς για την ήττα τους το 1992-1994 και να ανακαταλάβουν όσα μπορούν από τα χαμένα εδάφη, ακόμη τον ίδιο τον αρμενικό θύλακα του Καραμπάχ.

Ωστόσο, όπως εύστοχα είχε παρατηρήσει ο Αντρέι Ζαχάρωφ κατά την αρχή αυτής της αιματηρής σύγκρουσης: «Για το Αζερμπαϊτζάν, το ζήτημα του Καραμπάχ είναι ζήτημα φιλοδοξίας. Για τους Αρμένιους όμως του Καραμπάχ, είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου».