Ξεκίνησα το project «2016 Πρωτοσέλιδα» για να καλύψω δυο ανάγκες. Πρώτον, να καταλάβω τον άνθρωπο που κουβαλούσε τον αριθμό ταυτότητας Χ730059. Δεύτερον, να ψηλαφίσω τη γενικότερη ανθρώπινη λειτουργία.

Οι λέξεις μου με προσδιορίζουν

Μέσα από μια σειρά συμπτώσεων και συνεπαγωγών, διάλεξα για εργαλείο μου το λεξιλόγιο. Αναρωτήθηκα: αν καταγράψω τις λέξεις που χρησιμοποιώ καθημερινά μπορώ να με προσδιορίσω; Το ενδιαφέρον δεν άργησε  να στραφεί προς το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί ο δημόσιος λόγος και τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων έγιναν αυτόματα η πρώτη ύλη μου.

Οι λέξεις τους ερχόντουσαν στον εγκέφαλο ως εισερχόμενα, διαμόρφωναν σκέψεις και συναισθήματα, έβγαιναν στην πορεία ως εξερχόμενα μέσα από τη γραφή.

Ως Χ730059, παρακολούθησα 23 εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας για 488 συνεχόμενες μέρες, έγραψα ποιήματα μόνο με το λεξιλόγιο των πρωτοσέλιδών τους.

Το ξέθαψε ο εγκλεισμός

Όταν ολοκληρώθηκε το εγχείρημα έμεινε θαμμένο στη μνήμη του υπολογιστή για τέσσερα χρόνια. Στη δική μου μνήμη δεν βρισκόταν πουθενά – ελάχιστες φορές επέστεψα στο αρχείο. Εκείνο που το έφερε στο επιφάνεια ήταν η συνθήκη του κατ’ οίκον περιορισμού. Όλα όσα μεσολάβησαν από το πρώτο lockdown μέχρι τη συνάντησή μου με τον Θέμη Καραμίνη θα μπορούσαν να αποτυπωθούν με εξαιρετικές λογοτεχνικές περιγραφές. Όμως, τα προσπερνάω.

Ο Καραμίνης έχει έδρα το Λονδίνο. Είναι senior lecturer στο τμήμα Ψυχολογίας στο Edge Hill University στο Ormskirk. Η έρευνά του εστιάζει στο γεγονός ότι διαφορετικοί άνθρωποι προσλαμβάνουν την ίδια πληροφορία με διαφορετικό τρόπο. Χρησιμοποιεί συμπεριφορικά πειράματα, παρακολούθηση ματιών, υπολογιστική μοντελοποίηση, μηχανική μάθηση και γλωσσολογία σωμάτων.

Όλα τα παραπάνω προκειμένου να προσδιορίσει τις πιθανές αιτίες και συνέπειες σε αυτό που συνοπτικά ονομάζεται «νευροδιαφορετικότητα». Οι θεματικές περιοχές που έχει εργαστεί αφορούν: τον αυτισμό και τον τρόπο με τον οποίο τα αυτιστικά παιδιά επεξεργάζονται οπτικά ερεθίσματα, τη γλωσσική ανάπτυξη και την ειδική γλωσσική διαταραχή,  την αναγνώριση λόγου και το ρόλο του θορύβου. Τον τελευταίο καιρό, με θέμα του τον αυτισμό, αναλύει τη χρήση της γλώσσας στις βρετανικές εφημερίδες.

Τα πρωτοσέλιδα ως μέσο έρευνας

Όταν μιλήσαμε πρώτη φορά για το αν μπορούμε να αποκωδικοποιήσουμε το περιβάλλον μας μέσα από την παρατήρηση των πρωτοσέλιδων των εφημερίδων, η απάντηση του ήταν συγκεκριμένη: «Τα πρωτοσέλιδα είναι σίγουρα ένας κατάλληλος τρόπος για τη χαρτογράφηση του περιβάλλοντος. Σε πρώτη προσέγγιση, δείχνουν την ατζέντα. Τα θέματα δηλαδή που (θα έπρεπε να) συζητάμε στην πολιτική και κοινωνική ζωή σύμφωνα με τα μέσα ενημέρωσης.»

Υπάρχει όμως διαχρονικά το ερώτημα του πόσο κατασκευασμένη ή πραγματική είναι αυτή η ατζέντα. Κατά πόσο δηλαδή επιβάλλεται από μια ιδιοτελή εξουσία ή από τις πραγματικές ανάγκες των πολιτών. «Μια πρόσφατη μελέτη συνέκρινε την ατζέντα των μέσων, όπως προκύπτει από το λεκτικό περιεχόμενό εφημερίδων σε 33 χώρες, και τις απαντήσεις πολιτών στο ερώτημα: ποιό πρόβλημα θεωρείτε σημαντικό στη χώρα σας; Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η ατζέντα των μέσων και οι  προτεραιότητες των πολιτών συνάδουν, αν και δεν συμπίπτουν απόλυτα.»1

Παράλληλα όμως με το παραπάνω, μας προτείνει να συνυπολογίσουμε και διαφοροποιήσεις μεταξύ χωρών και μεταξύ ατόμων. Διαφοροποιήσεις που, όπως λέει, έχουν και μεγαλύτερο ενδιαφέρον. «Άνθρωποι που ζουν σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες και με υψηλούς δείκτες ελευθερίας τύπου όπως και νέοι άνθρωποι με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης τείνουν να κρατούν μεγαλύτερες αποστάσεις από την ατζέντα των μέσων.»

Συγκοινωνούντα δοχεία

Στο project «2016 Πρωτοσέλιδα» βέβαια δεν επικεντρωνόμαστε στη θεματολογία των ειδήσεων. Δεν μας απασχολεί τόσο το ποια είδηση (πληροφορία) εισέρχεται στον εγκέφαλο όσο ο τρόπος που αυτό συμβαίνει. Μας απασχολούν, δηλαδή, οι λέξεις που σταδιακά εξοικειωνόμαστε μαζί τους. Εστιάζοντας, λοιπόν, στη (λεκτική) σχέση των μέσων ενημέρωσης με το κοινό, διαμορφώνουμε το λεκτικό μας περιβάλλον ή μας διαμορφώνει;

Καραμίνης: «Για δεκαετίες υπήρξε μία έντονη αντιπαράθεση: η προσωπικότητα διαμορφώνεται από το περιβάλλον και την ανατροφή ή είναι προδιαγεγραμμένη από τη φύση μας;  – “nature vs. nurture”.  Σταδιακά, έχει αναγνωριστεί η σημασία και των δύο παραγόντων.

Όσον αφορά τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο τύπος, κοιτάζοντάς την μπορούμε να ανακαλύψουμε κοινωνικές απόψεις, αντιλήψεις, στερεότυπα, προκαταλήψεις. Υπάρχει μια σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στα μέσα και το κοινό. Στη μία κατεύθυνση αυτής της σχέσης, τα μέσα διαμορφώνουν και αναδιαμορφώνουν απόψεις και αντιλήψεις. Στην άλλη κατεύθυνση, τα μέσα επιδιώκουν να προσαρμόζονται στις ανάγκες και τις προσδοκίες του κοινού. Είναι βέβαια αρκετά δύσκολο να απομονωθούν οι δύο κατευθύνσεις της αλληλεπιδραστικής σχέσης και να προσδιοριστεί ποια επικρατεί κάθε φορά.»

Και η κάθε λέξη της γλώσσας, αυτή καθ’ αυτή, πώς αποθηκεύεται στον εγκέφαλο;

Καραμίνης: «Δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος αποθηκεύει ή αναπαριστά λέξεις. Ωστόσο, η ενεργοποίηση μιας εγκεφαλικής περιοχής στο άκουσμα μιας λέξης θεωρείται ένδειξη ότι η περιοχή αυτή εμπλέκεται στην αποθήκευση ή την επεξεργασία της λέξης. Τεχνολογίες νευροαπεικόνισης μπορούν να δείξουν ποιές περιοχές γίνονται περισσότερο ενεργές στο άκουσμα συγκεκριμένων λέξεων.

Μία πρόσφατη μελέτη εφάρμοσε νευροαπεικόνιση σε επτά ενήλικες, ενώ εκείνοι άκουγαν το ίδιο δίωρο ραδιοφωνικό πρόγραμμα. Βάσει αυτών των δεδομένων, η μελέτη παρήγαγε έναν λεπτομερή χάρτη του νοητικού λεξικού. Μια διαδραστική εκδοχή του νοητικού χάρτη λέξεων είναι διαθέσιμη εδώ: https://gallantlab.org/huth2016/.». Ο νοητικός χάρτης δηλαδή φανερώνει τον τρόπο που ο εγκέφαλος μας είναι “κατανεμημένος”;

Καραμίνης: «Ναι, κάπως έτσι. Αυτό που επίσης έχει ενδιαφέρον είναι ότι το άκουσμα μιας λέξης δεν ενεργοποιεί μόνο μία αλλά πολλές εγκεφαλικές περιοχές. Επιπλέον, κάθε περιοχή ενεργοποιείται από πολλές λέξεις οι οποίες συνδέονται εννοιολογικά μεταξύ τους.

Για παράδειγμα ( https://www.youtube.com/watch?v=k61nJkx5aDQ ) το άκουσμα της λέξης “top” ενεργοποιεί μια περιοχή (της μέσης μετωπιαίας έλικας) που αποκρίνεται σε λέξεις σχετικές με την ένδυση και την εμφάνιση. Όμως η ίδια λέξη (top) ενεργοποιεί και δύο ακόμα περιοχές. Η μία εξειδικεύεται σε λέξεις που σχετίζονται με μετρήσεις και αριθμούς και η άλλη σε κτίρια και τοποθεσίες. Θα μπορούσαμε να πούμε πως μια τυχαία πλοήγηση στο χάρτη είναι και η ιχνηλάτηση ενός πιθανού συνειρμού.»

Αναμφίβολα, ο κάθε ένας από εμάς έχει στη διάθεσή του ένα Pc ή Mac. Είναι υπερσύγχρονο, είναι προστατευμένο μέσα στο κρανίο μας. Σήμερα είμαστε σε θέση να το χαρτογραφούμε, ως ανθρωπότητα, να κατανοούμε καλύτερα τον τρόπο λειτουργίας μας. Όμως, ο κάθε ένας από εμάς ερμηνεύει όσα εισπράττει από το περιβάλλον του διαφορετικά. Με άλλα λόγια, γιατί παίρνουμε διαφορετικές αποφάσεις μεταξύ μας;

Καραμίνης: «Ο εγκέφαλός μας παίρνει εκατοντάδες ή και χιλιάδες αποφάσεις κάθε μέρα. Μερικές από αυτές λαμβάνονται σχεδόν αυτόματα χωρίς να το πολυσκεφτούμε: Προλαβαίνω να περάσω το δρόμο απέναντι; Άλλες αποφάσεις είναι πιο δύσκολες: Τι θα ψηφίσω;

Τις τελευταίες δεκαετίες επικρατεί η ιδέα ότι η λήψη όλων αυτών των αποφάσεων υποστηρίζεται από έναν εγκεφαλικό μηχανισμό που προσπαθεί να αποδώσει πιθανότητες σε ενδεχόμενα μελλοντικά περιστατικά. Μια απλή ερμηνεία αυτής της “προβλεπτικής κωδικοποίησης” βασίζεται στο πιθανοτικό θεώρημα του Bayes. Σε αυτό το πλαίσιο (της Bayes-ιανής λήψης αποφάσεων), οι αποφάσεις μας βασίζονται στο συνδυασμό δεδομένων από τον εξωτερικό κόσμο με την πρότερή μας γνώση (prior knowledge). Τη γνώση, δηλαδή, που έχουμε οι ίδιοι εξάγει από όσα έχουμε βιώσει πρόσφατα ή παλαιότερα.  Όμως η πρότερη γνώση διαφέρει τόσο πολύ από άτομο σε άτομο, ώστε όλοι ζυγίζουμε τα ίδια δεδομένα με διαφορετικό τρόπο.»

Εμπιστευόμαστε δηλαδή την πρότερη γνώση με τυφλά μάτια;

Καραμίνης: «Όχι πάντα. Ο συνδυασμός δεδομένων και πρότερης γνώσης είναι αναγκαίος επειδή  στον εξωτερικό κόσμο επικρατεί η αβεβαιότητα. Τις περισσότερες φορές δεν είμαστε σίγουροι ή απλά δεν έχουμε χρόνο να επεξεργαστούμε όλα τα δεδομένα που μας παρουσιάζονται. Η πρότερη γνώση μας επιτρέπει να ερμηνεύσουμε τα οποιαδήποτε νέα δεδομένα πιο γρήγορα.

Όμως, όσα έχουμε εισπράξει π.χ. από το περιβάλλον μας συμφύρονται με ό,τι εισπράττουμε αυτή τη στιγμή με ευέλικτο τρόπο. Τελικά, όσο λιγότερο σίγουροι είμαστε για τα δεδομένα που λαμβάνουμε από τις αισθήσεις μας, τόσο περισσότερο βασιζόμαστε στην πρότερη γνώση. Για παράδειγμα, η απόφαση μας να διασχίσουμε ένα δρόμο θα είναι διαφορετική σε συνθήκες καλής ορατότητας και υπό ομίχλη.»

Ομιχλώδες  το τοπίο σήμερα

Στις 5 Φεβρουαρίου 2016, μια ημέρα πριν γράψω το ποίημα «Αυγή», η ομίχλη γύρω μου ήταν αρκετή και κράτησα τη σημείωση: «Τα λεκτικά δεδομένα των πρωτοσέλιδων μού δημιουργούν ένα ολοκληρωμένο αίσθημα ανασφάλειας. Απόδειξη οι ατέρμονες νοητικές μετακινήσεις μου στο παρελθόν και στο μέλλον. Πόσο ενεργοβόρο αυτό το τένις. Είναι δυνατόν να ζήσω σε άλλο χρόνο πέρα απ’ τον Ενεστώτα;»

ΑΥΓΗ

χτες
το θετικό κλίμα ολοκληρώθηκε
αύριο
σφίγγουν τον κλοιό
σήμερα
ο τελευταίος γύρος

χτες
οι δρόμοι ανοιχτοί
αύριο
στα μεθοριακά περάσματα ποτάμια
σήμερα
αναμενόμενη αυτοψία

χτες
αύριο
χτες αύριο
σε βαθμό πρωτόγνωρο οι διάλογοι
έκκληση
Αυτές Τις Μέρες Ζω
χτες αύριο
το δικό μου αντίο

To ποίημα οικοδομήθηκε αποκλειστικά από λέξεις του πρωτοσέλιδου της 6ης Φεβρουαρίου 2016 της εφημερίδας Η Αυγή.

Για να παρακολουθήσετε το project«2016 Πρωτοσέλιδα» ακολουθήστε τη σελίδα: https://www.facebook.com/protoselida2016

1. Vu, H. T., Jiang, L., Chacón, L. M. C., Riedl, M. J., Tran, D. V., & Bobkowski, P. S. (2019). What influences media effects on public perception? A cross-national study of comparative agenda setting. International Communication Gazette, 81(6–8), 580–601. https://doi.org/10.1177/1748048518817652

2. Huth, A., de Heer, W., Griffiths, T. et al. Natural speech reveals the semantic maps that tile human cerebral cortex. Nature 532, 453–458 (2016). https://doi.org/10.1038/nature17637

Clark A. Whatever next? Predictive brains, situated agents, and the future of cognitive science. Behav Brain Sci. 2013 Jun;36(3):181-204. doi: 10.1017/S0140525X12000477. Epub 2013 May 10. PMID: 23663408.

Η ευαισθησία του ογκοστοιχείου (voxel) 10,63,25 του δεξιού ημισφαιρίου σε λέξεις από τις κατηγορίες: social, mental, person, violent . Η εικόνα έχει παραχθεί από το https://www.gallantlab.org/brainviewer/Deniz2019/.

*Η Στέλλα Τενεκετζή σπούδασε διοίκηση επιχειρήσεων και αρχιτεκτονική εσωτερικού χώρου. Η συλλογή διηγημάτων «Του Επαγγέλματός της» (εκδ. Απόπειρα) είναι το πρώτο της βιβλίο. Ποιήματά της δημοσιεύονται κατ’ εξακολούθηση σε λογοτεχνικά περιοδικά. Εργάζεται ως κειμενογράφος. Μέσα από το project «2016 Πρωτοσέλιδα» ερευνά τον τρόπο που σχετιζόμαστε με το λεξιλόγιο του δημόσιου λόγου.