Καταξιωμένος εξίσου στα πεδία της λογοτεχνίας και της διανόησης, ο Στέφανος Κωνσταντινίδης συνδυάζει και τις δύο αυτές ιδιότητες του στο αντισυμβατικό μυθιστόρημα «Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου. Στο υφαντό του ’21», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Βακχικόν. Αντλώντας στοιχεία από τις επιστημονικές γνώσεις, τα λογοτεχνικά αναγνώσματα και την εκτενή έρευνα του, ο συγγραφέας μας αφηγείται την ιστορία του Υδραίου καπετάνιου Αντώνη Οικονόμου, ενώ παράλληλα επιτρέπει στον εαυτό του μερικά άλματα της φαντασίας προκειμένου να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: Τι θα γινόταν αν ο Οικονόμου δεν είχε δολοφονηθεί; Αν οι κοτζαμπάσηδες δεν είχαν επικρατήσει στον αγώνα για την εξουσία κατά τη διάρκεια της επανάστασης και αργότερα; Αν η ιστορία δεν είχε γραφτεί με εστίαση αποκλειστικά στην εθνική της διάσταση, εις βάρος της κοινωνικής και ταξικής πλευράς της;

Ads

Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του, ο Στέφανος Κωνσταντινίδης, που ξεκίνησε το ταξίδι του από την Πενταλιά της Κύπρου για να καταλήξει στον Καναδά με ενδιάμεσες«στάσεις» στα Πανεπιστήμια Αθηνών και του Παρισιού, μας μίλησε για τις λιγότερο προβεβλημένες πτυχές της ελληνικής επανάστασης, το ρόλο της λογοτεχνίας στη διάσωση της μνήμης και τις αγκυλώσεις της σύγχρονης εθνικής μας αφήγησης.

image

Πώς καταλήξατε στην απόφαση να γράψετε ένα βιβλίο για τον Αντώνη Οικονόμου; Και γιατί ένα «αιρετικό μυθιστόρημα» αντί για ένα δοκίμιο;

Ads

Τον Αντώνη Οικονόμου τον κουβαλούσα μέσα μου για πολλά χρόνια. Άκουσα και διάβασα γι΄ αυτόν στα φοιτητικά μου χρόνια, αλλά επρόκειτο για μια αναφορά σε μορφή υποσημείωσης που ξεχάστηκε κάπως στο υποσυνείδητο μου. Η πρώτη ουσιαστική επαφή μαζί του ήταν πολύ αργότερα διαβάζοντας τον «Μπολιβάρ» του Νίκου Εγγονόπουλου, όπου τον κατέτασσε δίπλα στον Ρήγα Φεραίο και αναφερόταν στον άγριο σφαγιασμό του. Αλλά δεν υπήρχε καμιά αναφορά του ούτε στη συμβατική ιστορία, ούτε στο σχολικό ιστορικό αφήγημα. Μόλις τη δεκαετία του 1980 του αφιερώνονται 2-3 γραμμές στο σχολικό ιστορικό αφήγημα και αρχίζει να
εκδηλώνεται ένα κάποιο ενδιαφέρον για την περίπτωση του.

Στην ουσία περιέσωσε τη μνήμη του ένας ποιητής και όχι οι ιστορικοί. Πέρα από τον «Μπολιβάρ», ο Εγγονόπουλος αναφέρεται υποκρυπτικά στον Αντώνη Οικονόμου και σε άλλα ποιήματα του ενώ υπάρχουν αναπαραστάσεις της επανάστασης του στην Ύδρα, καθώς και της δολοφονίας του, σε διάφορους πίνακες ζωγραφικής του.

Θα μπορούσα βέβαια να γράψω ένα ιστορικό δοκίμιο αλλά προτίμησα ένα μυθιστόρημα επειδή πιστεύω ότι μέσω της λογοτεχνίας διασώζεται καλύτερα η μνήμη του, όπως την διέσωσε άλλωστε και ο Εγγονόπουλος μέσα από το έργο του. Η λογοτεχνία προσφέρει μια ευρύτερη θέαση των γεγονότων, μια διαφορετική οπτική γωνία. Φυσικά σεβάστηκα το πραγματολογικό -ιστορικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο στηρίχτηκε το μυθοπλαστικό στοιχείο της αφήγησης. Άλλωστε στόχευα, όπως το λέει και το δεύτερο μέρος του τίτλου του μυθιστορήματος, «στο υφαντό του ΄21», να θίξω και άλλα θέματα της Επανάστασης που διασυνδέονται με τον ένα ή το άλλο τρόπο με τον Οικονόμου, αλλά και ως μια αναφορά στον ίδιο για όσα συνέβησαν μετά τη δολοφονία του. Αυτή την έννοια της αναφοράς έχει ο τίτλος του μυθιστορήματος, «Γράμμα στον Αντώνη Οικονόμου, στο υφαντό του ΄21». Και για το σκοπό αυτό χρειάστηκε μια σημαντική ιστορική έρευνα.

«Αιρετικό» μυθιστόρημα βέβαια γιατί δεν ακολουθεί την ορθοδοξία της μυθιστορηματικής γραφής αλλά κινείται περισσότερο σε αυτό που θα λέγαμε αντιμυθιστόρημα με ό,τι αυτό σημαίνει. «Αιρετικό» επίσης γιατί αναδεικνύει και ερμηνεύει ιστορικά γεγονότα που αποφεύγει να θίξει η συμβατική ιστορία.

Η Μαρία Κουντουριώτου είναι υπαρκτό πρόσωπο ή προϊόν μυθοπλασίας;

Είναι προϊόν μυθοπλασίας. Όμως όσα αναφέρει έχουν μια ιστορική βάση. Χρειαζόμουν ένα αφηγητή σύγχρονο του Οικονόμου για την πειστικότητα της διήγησης. Το μυθιστόρημα είναι άλλωστε πολυαφηγηματικό. Εκτός από τον κεντρικό αφηγητή και την Μαρία Κουντουριώτη παρεμβάλλονται και άλλοι αφηγητές, παρεμβάλλονται ημερολόγια και αποσπάσματα άλλων μυθιστορημάτων που δεν είναι τίποτε άλλο από μια αφηγηματική τεχνική.

Σε τι (και ποιους;) ωφελεί η διδασκαλία μιας παραποιημένης εκδοχής της ιστορίας στα ελληνικά σχολεία; Δεν θα έπρεπε η αλήθεια να έχει αποκατασταθεί ύστερα από δύο αιώνες;

Η ιστορία δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Και εξυπηρετεί σκοπιμότητες. Εξυπηρετεί συμφέροντα. Είναι συνήθως ιδεολογικοποιημένη. Στο επίσημο ιστορικό αφήγημα του ‘21 παραλείπεται ή υποβαθμίζεται η δράση σημαντικών δρώντων της Επανάστασης.  Ο Οικονόμου είναι μια από αυτές τις περιπτώσεις. Ήταν ένας επαναστάτης που ενοχλούσε κατεστημένα συμφέροντα της εποχής, στήριζε τους αδικημένους, ήταν κοντά στο λαϊκό πληβειακό στοιχείο. Επιπλέον ήταν ένας επαναστάτης που διέκρινε το ατομικό από το συλλογικό και υπηρετούσε το εθνικό και το συλλογικό συμφέρον. Ενοχλούσε λοιπόν τότε, αλλά ενοχλεί και σήμερα κατεστημένα και συμφέροντα. Και είναι γι’ αυτό το λόγο που τον δολοφόνησαν οι κοτζαμπάσηδες. Και που τον έθαψε η παραδοσιακή ιστοριογραφία.

Χρειάστηκε ένας ποιητής, του κύρους του Νίκου Εγγονόπουλου, για να τον αναδείξει μέσα από την ποίηση και τη ζωγραφική του. Και να τον τοποθετήσει δίπλα στο Ρήγα Φεραίο και τον Σίμωνα Μπολιβάρ. Μπολιβάρ! Είσαι του Ρήγα Φεραίου παιδί, Του Αντωνίου Οικονόμου ‒που τόσο άδικα τον σφάξαν‒ και του Πασβαντζόγλου αδελφός. Τ’ όνειρο του μεγάλου Μαξιμιλιανού ντε Ρομπεσπιέρ ξαναζεί στο μέτωπό σου. Υπενθυμίζω τη γνωστή ρήση του Όργουελ για την Ιστορία: «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει το παρελθόν.»

image

Πώς ερμηνεύετε τη διαχρονική δημοφιλία του Κολοκοτρώνη μολονότι η επίσημη ιστορία γράφτηκε από τους ανθρώπους, που διέταξαν τη σύλληψη του;

Ο Κολοκοτρώνης έγινε θρύλος ενόσω ήταν ακόμη ζωντανός. Ήταν το πιο φωτεινό στρατιωτικό μυαλό, το μεγαλύτερο στρατηγικό μυαλό της Επανάστασης του 1821. Ήταν κοντά στα λαϊκά στρώματα, αγαπήθηκε από τον λαό και μισήθηκε από τα λογής-λογής κατεστημένα. Παρά την καταδίωξη που υπέστη από αυτά τα κατεστημένα έμεινε ανυποχώρητος και στις δύσκολες στιγμές, όπως όταν έγινε η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, ο επαναστατημένος λαός σε αυτόν εναπόθεσε τις ελπίδες του. Μαυροκορδάτοι, Κωλέττηδες και Υδραίοι κοτζαμπάσηδες υποχρεώθηκαν να τον αποφυλακίσουν καθώς όλοι έκριναν πως ήταν ο μόνος που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τον Ιμπραήμ και διασώσει την Επανάσταση.

Αργότερα, επί Βαυαροκρατίας, τον καταδίκασαν σε θάνατο. Έφεραν μάλιστα και λαιμητόμο από τη Γαλλία για την καρατόμηση του. Η θανατική ποινή δεν εκτελέστηκε από φόβο ότι κάτι τέτοιο θα προκαλούσε λαϊκή έκρηξη.

Αυτή η αγάπη του λαού στο πρόσωπο του μεταφερόταν από γενιά σε γενιά και έφτασε ως τις μέρες μας. Θα μπορούσαμε σε αυτή την περίπτωση να μιλήσουμε για αλάθητο λαϊκό κριτήριο. Κι αυτό παρά την προσπάθεια να προβληθεί ο Μαυροκορδάτος ως ο προπάτορας του «εκσυγχρονισμού» που με μια γραμμική συνέχεια η μετενσάρκωση του να φτάνει ως τις μέρες μας, στους σύγχρονους «εκσυγχρονιστές». Οι δημοσκοπήσεις όμως του περίγυρου της «Εθνικής Επιτροπής» της Γιάννας Αγγελοπούλου, έθαψαν τον Μαυροκορδάτο, μαζί του και τον Κωλέττη και τους συμμάχους τους κοτζαμπάσηδες και ανέδειξαν πρώτο τον Κολοκοτρώνη, ενώ στην πρώτη δεκάδα των αναγνωρίσιμων αγωνιστών του ΄21 φιγουράρουν ο Καραϊσκάκης, η Μπουμπουλίνα, ο Ανδρούτσος, ο Παπαφλέσσας, ο Διάκος και η Μαντώ Μαυρογένους.

Πώς θα σχολιάζατε τη νέα εθνική αφήγηση που προωθείται στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από το ’21;

Πρόκειται για μια μονόπλευρη αφήγηση, με τη στήριξη δυστυχώς του επίσημου κράτους. Διότι δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η ιστορία χρησιμοποιείται ως ιδεολογικός μηχανισμός για τη διαμόρφωση μιας ομοιόμορφης κατά το δυνατό αντίληψης  του παρελθόντος που να θεμελιώνει, το ίδιο ομοιόμορφα, το παρόν και το μέλλον. Και αυτό επιτυγχάνεται πιο εύκολα στις μέρες μας με τα διάφορα τηλεοπτικά σίριαλ που απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό. Αλλά και με τους μηχανισμούς εξουσίας όπως αυτοί που χρησιμοποιούνται αυτή τη χρονιά  για τους επίσημους εορτασμούς των 200 χρόνων της Επανάστασης του 1821

Το ‘21 είναι σύνθετο και πολύπλοκο. Αυτή τη σύνθετη πραγματικότητα, που πάει πέρα από τα πρόσωπα και τις ηρωικές μορφές του αγώνα, προσπαθώ να ιχνηλατήσω με αναφορά στις κοινωνικές δομές των τοπικών κοινωνιών αλλά και του ευρύτερου ελληνισμού, την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα που βιώνουν οι Έλληνες παραμονές της Επανάστασης, αλλά και την εξελικτική τους πορεία διαρκούντος του αγώνα, τα ταυτοτικά προβλήματα που αναφύονται σε αναφορά και με τους στόχους της Επανάστασης.

Είναι μια απόπειρα διαφορετικής ανάγνωσης  του ‘21 που πάει πέρα από τα στρατιωτικά και πολιτικά γεγονότα. Κι αυτό γιατί τα γεγονότα αυτά δεν είναι ανεξάρτητα του ευρύτερου κοινωνικού γίγνεσθαι της εποχής..

Συμπερασματικά, χρειάζεται η κριτική σκέψη, ο κριτικός αναστοχασμός για τη μελέτη τής ιστορίας που να πηγαίνει πέρα από τον εξουσιαστικό λόγο, ο οποίος θεμελιώνει την υποταγή.

Μπορούμε να πούμε ότι η ελληνική οικογενειοκρατία και το πελατειακό κράτος του σήμερα αποτελούν «κληρονομιά» των κοτζαμπάσηδων;

Ναι μπορούμε να το πούμε. Το αναφέρω άλλωστε χωρίς περιστροφές. Την Επανάσταση την δήμευσαν οι κοτζαμπάσηδες και το κράτος που γεννήθηκε από αυτή το κληρονόμησαν στους απογόνους τους. Τον 19ο αιώνα κυβερνούν σε συνεργασία με την ξενόφερτη βασιλεία και κάτω από την άγρυπνη ξενική κηδεμονία. Στον εικοστό αιώνα ως τις μέρες μας, μέσα από τις ίδιες κληρονομημένες δομές αναδεικνύονται νέα τζάκια και η γνωστή ως τις μέρες μας οικογενειοκρατία. Το πελατειακό κράτος διαιωνίζεται, ο μεταπρατισμός χωρίς μια αστική τάξη ευρωπαϊκών προδιαγραφών κυριαρχεί στην οικονομία, αλλά ακόμη και στην πνευματική ζωή

Ο επίλογος του βιβλίου περιλαμβάνει ένα κεφάλαιο για τη συμμετοχή των Κυπρίων στην επανάσταση. Θα λέγατε ότι η συμβολή της Κύπρου δεν έχει λάβει την δέουσα προσοχή;

Είναι γεγονός ότι οι μελετητές του ΄21 δεν ανέδειξαν τη σημαντική κυπριακή συμμετοχή σε αυτό. Και δεν αναφέρομαι βέβαια στις σφαγές των Τούρκων στην Κύπρο αλλά στη συμμετοχή εκατοντάδων Κυπρίων μαχητών σε όλα τα πεδία των μαχών από την Μολδοβλαχία ως τον Μοριά και το Μεσολόγγι. Εντούτοις, μελετώντας τις πηγές, συναντούμε παντού αναφορές για την κυπριακή συμμετοχή. Είναι γεγονός όμως ότι τον τελευταίο καιρό όλο και περισσότερες μελέτες αναφέρονται σε αυτή τη συμμετοχή.
Υπενθυμίζω επίσης ότι η μητέρα του Καποδίστρια ήταν κυπριακής καταγωγής και ο ίδιος επέδειξε ευαισθησία στις εκκλήσεις των Κυπρίων να περιληφθεί η Κύπρος στην ελληνική εθνική επικράτεια.

Η ιστορία «δεν γράφεται με το αν», αλλά πιστεύετε ότι η μετέπειτα πορεία της Ελλάδας ίσως να ήταν διαφορετική αν ο Αντώνης Οικονόμου δεν είχε δολοφονηθεί;

Αυτό υποστηρίζουν πολλοί. Ανάμεσα τους και ο κορυφαίος ιστορικός του αγώνα Ιωάννης Φιλήμων. Θυμίζω βέβαια ότι τη δολοφονία του Οικονόμου ακολούθησαν οι πολιτικές δολοφονίες των Οδυσσέα Ανδρούτσου, του Γεωργίου Καραϊσκάκη και του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο Κολοκοτρώνης δυο φορές γλίτωσε τη δολοφονία χάρη στον Ιμπραήμ, τον «κουμπάρο» όπως τον έλεγε ειρωνικά.

Αναφορές σε όλα αυτά υπάρχουν στο μυθιστόρημα.

Αυτό που ξέρουμε είναι ότι τόσο ο Οικονόμου όσο και οι άλλοι, που δολοφονήθηκαν ή παραμερίστηκαν, είχαν μια διαφορετική αντίληψη του μετεπαναστατικού ελληνικού γίγνεσθαι. Ποια θα ήταν η πορεία της χώρας αν επικρατούσαν αυτοί και ειδικά αν δεν δολοφονείτο ο Καποδίστριας, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Τα δείγματα γραφής τους πάντως ήταν διαφορετικά από αυτά της ιεράς συμμαχίας των Φαναριωτών πολιτικών με τους κοτζαμπάσηδες, που κυβέρνησαν τη χώρα μαζί με την ξενική βασιλεία και κάτω από τη ξένη κηδεμονία.

Και αν η Ιστορία δεν γράφεται με τα αν, αυτά τα αν μας επιτρέπουν τουλάχιστον να ονειρευόμαστε!