Δεν είναι «εκλήματα πάθους», αλλά γυναικοκτονίες, των οποίων η θλιβερή λίστα που έχουν σημειωθεί στη χώρα μας το 2021 διαρκώς αυξάνεται, αποκαλύπτοντας την ένταση του προβλήματος της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας. Ένα ζήτημα, το οποίο ωστόσο δεν είναι σημερινό και η ανάγκη για τη νομική τους αναγνώριση είναι πιο αναγκαία από ποτέ.

Στη Δάφνη, στα Γλυκά Νερά, στη Φολέγανδρο, στη Μακρινίτσα και σε τόσες άλλες υποθέσεις γυναίκες έχασαν τη ζωή τους από τα χέρια των συντρόφων τους. Και είναι μόνο κάποιες από τις πιο πρόσφατες ιστορίες γυναικών που δολοφονήθηκαν από τα χέρια των ανθρώπων που αγάπησαν και εμπιστεύθηκαν. Ανατρέχοντας στο παρελθόν θα βρούμε και την ιστορία της Παναγιώτας, της πρωταγωνίστριας του βιβλίου του Λουκά Κονανδρέα «Καλύτερα Σκοτωμένη παρά Χωρισμένη», το οποίο έχει αποσπάσει 8 βραβεία στην Αμερική όπου πρωτοεκδόθηκε.

Το «Καλύτερα Σκοτωμένη παρά Χωρισμένη», είναι μια αληθινή ιστορία, σε μια εποχή που οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Μια ιστορία που οδήγησε σ’ έναν αναγκαστικό γάμο και κατέληξε στο έγκλημα. Μέσα από τη συγκλονιστική ιστορία της Παναγιώτας, ζωντανεύει η ελληνική επαρχία των προπολεμικών, κατοχικών και πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, με τη συντηρητική νοοτροπία, τους ιερούς δεσμούς αίματος και την παθολογία της μικρής κοινωνίας. Πρόκειται για ένα βιβλίο δικαίωση στη μνήμη ανθρώπων που τα γεγονότα της ζωής τους άγγιξαν τα όρια της ύπαρξής τους. 

Ο Λουκάς Κονανδρέας, ανιψιός της Παναγιώτας, μίλησε στο tvxs.gr για το βιβλίο του, τη θέση και τα δικαιώματα της γυναίκας στην σημερινή κοινωνία, αλλά και για το προβληματικό σύστημα δικαιοσύνης που πολλές φορές δεν τιμωρεί τους γυναικοκτόνους.

• Εδώ και 35 χρόνια ασκείτε το λειτούργημα του ιατρού στο τμήμα των επειγόντων περιστατικών και έχετε φροντίσει πολλές γυναίκες θύματα ενδοοικογενειακής βίας, ενώ υπήρξατε ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας της κακοποίησης που υπέστη η θεία σας. Αυτό σας παρακίνησε να γράψετε το βιβλίο «Καλύτερα Σκοτωμένη παρά Χωρισμένη- Αληθινή Ιστορία του Φόνου της Παναγιώτας»;

Όχι ακριβώς, στη αρχή τουλάχιστον. Το κίνητρο, στην αρχή πάντα, ήταν η σπουδαιότητα της ιστορίας που αφορούσε στην άμεση οικογένεια, στην Παναγιώτα και τον πατέρα μου. Έπειτα, ήταν ο ένορκος Δημοσθένης Δαπόντες και η θέση που πήρε όταν βγήκε η απόφαση στο πρώτο δικαστήριο στην Αθήνα. Τα υπόλοιπα, όπως οι κοινωνικές παραδοσιακές ιδέες στα θέματα παρθενίας, οι αντανακλάσεις που είχαν οι μαρτυρίες και οι θέσεις μαρτύρων και άλλων παραγόντων, ακολουθούσαν.

Τα ευρύτερα κοινωνικά θέματα, όπως η διεφθαρμένη δικαιοσύνη έρχονταν στο νου κάθε φορά που κάποιο νέο περιστατικό μου φαινόταν άδικο. Εκεί, βέβαια, που ανακαλούσα τις αναμνήσεις της κακοποίησης θείας μου και με κινητοποιούσαν, ήταν στη ιατρική πράξη. Συγκεκριμένα, όταν διαισθανόμουν σημεία κακοποίησης σε κάποια γυναίκα ασθενή, που πολλές φορές από φόβο δήλωνε διαφορετικά συμπτώματα από αυτά της κακοποίησης, πάντα έκανα με τρόπο σχετικές ερωτήσεις και έψαχνα για σημάδια, ακόμη και αν μόνο υπήρχαν απλές υπόνοιες. Στα μετέπειτα στάδια της συγγραφής, η σπουδαιότητα του να φέρω στην επιφάνεια την αληθινή ιστορία κακοποίησης και δολοφονίας της θείας μου απέκτησε μεγαλύτερη σπουδαιότητα και με απασχόλησε πολύ. Ήταν ομολογουμένως το πιο σπουδαίο από τα στοιχεία και θέματα της ιστορίας μου για το σήμερα.

• Για τη συγγραφή του βιβλίου επιστρατεύσατε τις μνήμες σας, τα πρακτικά από τις δύο δίκες που έγιναν, τις εφημερίδες της εποχής, καθώς και άφθονο υλικό από 160 περίπου συνεντεύξεις. Πως και πόσα χρόνια χρειάστηκε για να κάνετε την έρευνα;

Είχα πολύ ζωηρή μνήμη σχετικά με το βράδυ εκείνο, αλλά και την μετέπειτα εξέλιξη της υπόθεσης και την τύχη ο πατέρας μου να μιλά για την ιστορία σε κάθε ευκαιρία και μάλιστα να αναφέρεται σε λεπτομέρειες εξαιρετικά μικρές. Επίσης, ήταν πολύς ο κόσμος που ήθελε να μάθει για την ιστορία αυτή, οπότε την είχα διηγηθεί πολλές φορές. Παρ’ όλα αυτά, τα στοιχεία που είχα στη διάθεσή μου ήταν ανεπαρκή και πολύ πιθανόν και επισφαλή. Έτσι, χρειάστηκε να ψάξω . Οι εφημερίδες ήταν εύκολο να φωτογραφηθούν, αλλά είχε κόστος. Για τα  πρακτικά από τις δίκες ένας θεός ξέρει πώς ωθήθηκα να τα κυνηγήσω, όταν όλοι μου έλεγαν: «στα 25 χρόνια καταστρέφονται, όχι στα 50 που είναι τώρα».

Ήμουν τυχερός που τα βρήκα, καθώς φυλάσσονταν για εκπαιδευτικούς λόγους στο δικαστικό και στο αστυνομικό. Αλλά και πάλι, υπήρχαν αρκετά σκοτεινά σημεία, κυρίως σχετιζόμενα με τις προθέσεις των πρωταγωνιστών, για τα οποία  χρειάστηκαν πάνω από 160 συνεντεύξεις. Αυτό ήταν και το πιο κουραστικό. Το πιο δύσκολο. Η κάθε μια χρειαζόταν προετοιμασία. Να σκεφτώ πώς να προσεγγίσω το συνομιλητή μου ώστε να τον κάνω να αισθανθεί άνετα. Να μπορέσει να ανοιχτεί. Έτσι έκανα μια ανάλυση με βάση τι ήξερα από τον χαρακτήρα του, τις προκαταλήψεις του, την υπομονή του , το πού ανήκε τότε ( σε ποια μεριά) και μετά  να κάνω την επίσκεψη.  Μάλιστα μερικές φορές, επειδή οι περισσότεροι ήταν μεγάλης ηλικίας, χρειάστηκε να κάνω στην αρχή της συνέντευξης ειδικές ερωτήσεις για μια γρήγορη αξιολόγηση της διανοητικής κατάστασης του συνομιλητή,  Γενικά, ήταν μια σκληρή και χρονοβόρα δουλειά, το μέγεθος της οποίας η γυναίκα μου θεώρησε πολλές φορές άσκοπο και εκτενές ( και ήταν, αφού χρειάστηκα 12 χρόνια να ερευνώ). Διαφωνούσα μαζί της, γιατί δεν αισθανόμουν άνετα σε διάφορα σημεία της ιστορίας.

• Σας επηρέασε κατά τη συγγραφή το γεγονός ότι εμπλέκεστε συναισθηματικά με την ιστορία; Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε;

Δυσκολίες υπήρξαν, ιδιαίτερα στην αρχή. Το συναίσθημα ερχόταν στην επιφάνεια και χρειαζόταν πολλές φορές ιδιαίτερη προσπάθεια για να κατασταλεί. Επίσης, μου ήταν δύσκολο το γεγονός ότι υπήρξαν άνθρωποι από την οικογένεια που ενοχλούνταν από μέρος των γραφομένων μου, για τα οποία σε κάποιο στάδιο έλαβαν γνώση. Δεν ήθελαν να ξεθάψω μερικά παλαιά άπλυτα δικά μας ή άλλων. Με βοήθησε πολύ η αποφασιστικότητα και η βοήθεια της γυναίκας μου, ωστόσο και κάπως έτσι επιδόθηκα σε μια ειλικρινή καταγραφή, χωρίς ευαισθησίες και επηρεασμούς. Επίσης, βοήθησε ο χρόνος που μου πήρε- δώδεκα χρόνια- να τελειώσω. Έδινα χρόνο στον εαυτό μου, αν το συναίσθημα με εμπόδιζε σε κάποια στιγμή ή χρειαζόταν να σκεπτώ αν μερικοί δικοί μου έχουν δίκαιο και συνεπώς ο ίδιος έκανα λάθος. Έπειτα μου έδινε κουράγιο το γεγονός ότι όπως έγραφα καταλάβαινα καλύτερα την ψυχοσύνθεση των χαρακτήρων της ιστορίας και τα δυναμικά τους. Την ψυχολογία τους στις στιγμές που αποφάσισαν να κάνουν ή να πουν κάτι.

Τις στιγμές που έδειξε ο καθένας ποιος ήταν. Με κέντριζε πολύ η ανάλυση αυτή. Ζουσα μέσα από την ιστορία την ζωή τους και μάθαινα πολλά. Υπήρξαν πολλές στιγμές που είπα: «Αυτόν που θυμάμαι σαν τόσο απλό άτομο μπόρεσε στα αλήθεια να σκεφτεί έτσι; Μπόρεσε να αντέξει την πίεση σε στιγμές που η οικογένειά του και η ζωή του μερικές φορές κρεμόταν στην συγκεκριμένη ενέργεια και στιγμή; Έτσι η ανασύσταση των χαρακτήρων των προσώπων,  η ανάδυση όλης εκείνης της εποχής και των ανθρώπων από το παρελθόν, μου προξενούσε ικανοποίηση και ανακούφιση, ώστε να συνεχίσω ως το τέλος. Οι περισσότεροι ήταν άνθρωποι απλοί, αγράμματοι ή είχαν βγάλει τις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Αν ήταν να αναφερθώ στο ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία στη συγγραφή του βιβλίου, θα έλεγα χωρίς σκέψη ότι ήταν και με διαφορά οι αμφιβολίες για το αν έχω την απαραίτητη συγγραφική ικανότητα να το κάνω.

• Το βιβλίο σας κυκλοφόρησε πρώτα στα αγγλικά στην Αμερική και έχει λάβει αρκετές διακρίσεις. Γιατί πρώτα στα αγγλικά;

Ακόμη και μετά από 48 περίπου χρόνια που μένω στις ΗΠΑ, τα ελληνικά μου πιστεύω είναι ακόμη ανωτέρα των Αγγλικών μου, τουλάχιστον στον προφορικό λόγο. Αλλά τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούσα πολύ πιο πολύ τα Αγγλικά, οπότε αποφάσισα να προχωρήσω έτσι.  Επίσης, η γυναίκα μου ήταν αυτή που με ώθησε να γράψω την ιστορία και η οποία ήθελα να μου κάνει την κριτική της και να παρακολουθεί την πρόοδό μου και της ήταν πιο εύκολο αυτό να γίνει στ’ Αγγλικά. Το ίδιο ισχύει και με τους γιους μου, καθώς τα αγγλικά είναι η μητρική τους γλώσσα. Ακόμη, ήξερα ότι θα χρειαζόμουν να με βοηθήσει στο τέλος, κυρίως στην διασύνδεση των κομματιών της ιστορίας, κάποιος κριτικός. Για το σημείο αυτό ήταν πιο εύκολο να βρω άνθρωπο εδώ και για να είμαι ειλικρινής πίστευα ότι θα μπορούσα να συνεννοηθώ πιο εύκολα με τον άνθρωπο αυτόν, αφού οι ιστορίες True Crime είχαν και έχουν παράδοση στην Αμερική και είναι σχεδόν ανύπαρκτες στην Ελλάδα.

• Στην εποχή που ζούσε η Παναγιώτα, οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Από τότε μέχρι τώρα πόσα πράγματα έχουν τελικά αλλάξει;

Στον κόσμο της Δύσης πολλά έχουν αλλάξει, προς το καλύτερο. Η γυναίκα μπορεί πιο εύκολα σήμερα να προστατευτεί και από μόνη της, αλλά και από τον νόμο. Η παρθενιά δεν λογίζεται όπως παλαιά. Ο θεσμός της προίκας δεν υπάρχει πλέον από ό,τι ξέρω. Ο φόβος εγκυμοσύνης είναι πολύ μικρότερος, αφού υπάρχουν τρόποι προστασίας. Το διαζύγιο δεν θεωρείται μεγάλο αμάρτημα. Η γυναίκα μπορεί να υποστηρίξει τον εαυτό της οικονομικά, αφού μπορεί πιο εύκολα να σπουδάσει ή ακόμη και να απομακρυνθεί από το σπίτι για δουλειά. Τα παιδιά παραμένουν σε περιπτώσεις διαζυγίων μαζί της και σπάνια καταλήγουν στον άνδρα. Βοηθά πολύ και η αλλαγή νοοτροπίας του άνδρα που έχει καταλάβει ότι η αυτοδιάθεση της γυναίκας είναι και για εκείνον σημαντική. Δυστυχώς, τα πράγματα δεν είναι παντού έτσι. Και φαίνεται από τις στατιστικές. Ο αριθμός των κοριτσιών που παντρεύονται με το ζόρι πριν τα 18 ανέρχεται παγκοσμίως στα 11.250.000. Στο Αφγανιστάν ο αριθμός των γάμων με το ζόρι ανέρχεται στο 80%. Οι γάμοι από προξενιό  είναι το 53,25% επί του συνόλου παγκοσμίως. Τα ποσοστά των γάμων με προξενιά που καταλήγουν σε διαζύγια είναι 6,3% , ποσοστό πολύ μικρό. Στην Ινδία οι γάμοι με προξενιά ανέρχονται στο 88,4%. Τα διαζύγια στην Ινδία είναι μόνο 1,1%. Οπότε, σε παγκόσμιο επίπεδο το πρόβλημα παραμένει.

• Η λίστα με τις γυναικτοκονίες που έχουν σημειωθεί στη χώρα μας το 2021 διαρκώς αυξάνεται, αποκαλύπτοντας την ένταση του προβλήματος της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας. Μόνο την τελευταία εξαετία έχουν πραγματοποιηθεί 118 γυναικοκτονίες στην Ελλάδα, ενώ ανατρέχοντας πίσω στο χρόνο, τα περιστατικά είναι πολλά. Ποιο είναι το μήνυμα που θέλετε να στείλετε σε αυτές τις γυναίκες;

Υπάρχει σε σεβαστό ποσοστό η αντίληψη ότι «αφού δεν με δέρνει  ο άνδρας μου όλα είναι εντάξει». Αλλά πολλές γυναίκες δεν ξέρουν ότι η ψυχολογική κακοποίηση φέρνει πολύ ευκολότερα την φυσική, καθώς αδυνατίζει την αξιοπρέπεια και την αντίστασή της. Οι γυναίκες πρέπει να ξέρουν πότε να πουν «αρκετά». Να μην το κρατούν μέσα τους, όπως έκανε η Παναγιώτα που δυο εβδομάδες πριν την δολοφονήσουν είπε σε μια συγχωριανή της: «Έχω πολλά βάσανα και δεν έχω κανέναν να τα πω». Ενώ είχε.  Να μιλούν, λοιπόν, οι γυναίκες στους δικούς της και σε καλούς φίλους και να ζητούν βοήθεια. Να ξέρουν ότι οι γιατροί, οι υπηρεσίες και ο νόμος υπάρχουν και είναι ικανοί να τις προστατέψουν.

• H ιστορία που μοιράζεστε  με τον αναγνώστη, περνά πολλά ακόμη μηνύματα, όπως το θάρρος και το υψηλό αίσθημα χρέους και δικαίου. Άλλωστε, ο πατέρας σας ήταν αυτός που, υπερβαίνοντας τις δυνατότητές του, με προσωπικό και οικονομικό κόστος, αγωνίστηκε σκληρά για ν’ αποδοθεί δικαιοσύνη. Πόσο σαθρό είναι τελικά το σύστημα δικαιοσύνης;

Η κατάσταση στην δικαιοσύνη θεωρώ ότι παραμένει, από την εποχή που δολοφονήθηκε η Παναγιώτα έως και σήμερα, αμετάβλητη. Το έζησα ο ίδιος όταν έτυχε και ανακατεύτηκα, σχετικά πρόσφατα, με μια υπόθεση που είχε να κάνει με το χωριό μου, το Κουπάκι Φωκίδας. Και φανταστείτε ήταν για το καλό του χωριού! Ο βαθμός διαφθοράς που συνάντησα στο χωριό μου, από συγχωριανούς που λειτουργούσαν με βάση μικροσυμφέροντα δικά τους, ήταν απίστευτος. Μάλιστα επεκτεινόταν και πέραν του χωριού και τουλάχιστον μέχρι τα όρια της επαρχίας, αν όχι τα όρια του νομού. Και όταν το θέμα έφτανε στην Αθήνα, όπου και έφτασε τελικά, υπήρχε αδράνεια. Αλλά και από ό,τι διαβάζω η διαφθορά σε μέρος του δικαστικού υπάρχει ακόμη σήμερα και σε πανελλήνια κλίμακα, όπως στο ποδόσφαιρο, στις απαλλαγές ατόμων με ιστορίες ναρκωτικών, ατιμωρησίες πολιτικών και πάει λέγοντας. Αλλά και εκτός των ελληνικών συνόρων, το 50% των Αμερικανών πιστεύει ότι δεν υπάρχει δίκαιη δικαιοσύνη στη χώρα τους. Και έζησα  μερικές τέτοιες άδικες αποφάσεις  ο ίδιος, όχι μόνο από την Ελλάδα που είπα πριν, αλλά και από δικαστήρια εδώ, των μεγάλων ΗΠΑ.

• Κάθε μυθιστόρημα έχει τη δική του γοητεία. Εσείς μπορείτε να ξεχωρίσετε κάποιο αγαπημένο σας;

Διαβάζω από όλα, αλλά προτιμώ τις αληθινές ιστορίες. Τις ιστορίες που προέρχονται από αυτούς που τις έζησαν. Επίσης έχω ιδιαίτερη αδυναμία στους αρχαίους φιλοσόφους και στον Καζαντζάκη.

• Υπάρχει κάποια ανάγκη που σας ωθεί να γράφετε; Τι σας δίνει έμπνευση;

Έμπνευση έχω όταν μπορώ ο ίδιος να ταυτιστώ με τα γεγονότα κάποιας ιστορίας. Αν αυτό συμβαίνει, τότε έχω την ανάγκη να ψάξω περαιτέρω και να γράψω.

• «Η συζυγική σχέση στην ιστορία μου είχε στοιχεία που καθαρά έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή του ενός από το ζευγάρι και έπρεπε να έχουν γίνει ενέργειες για να αποφευχθεί το κακό, αλλά η αγάπη σε συνδυασμό με κοινωνικούς περιορισμούς δεν το επέτρεψαν. Γίνεται ακόμη και σήμερα», γράφετε για το βιβλίο σας. Πως θα μπορούσε να αλλάξει αυτή η κατάσταση;

Καταρχήν, χρειάζεται εκπαίδευση που θα πρέπει να αρχίζει από το σχολείο. Επίσης, η ίδια η γυναίκα θα πρέπει να μάθει ν’ αναγνωρίζει επακριβώς τι είναι, όχι μόνο φυσική αλλά και ψυχολογική και σεξουαλική κακοποίηση και να λαμβάνει μέτρα. Να ξέρει πότε να πει  «αρκετά». Επίσης, οι γιατροί και οι κοινωνικές, κρατικές και άλλες υπηρεσίες-όλοι να είναι σε εγρήγορση ώστε να αξιολογούν ακόμη και την απλή υποψία. Και φυσικά να προστατεύουν και τα παιδιά, γιατί πολλές φορές οι γυναίκες υπομένουν για χατίρι τους. Από την πλευρά της, η δικαιοσύνη θα πρέπει να προστατεύει πιο πολύ τις γυναίκες. Τέλος, το στίγμα που κουβαλούσαν μέχρι πρότινος οι χωρισμένες γυναίκες θα πρέπει να εξαλειφθεί. Άλλωστε, το 24% των γυναικών στην Ελλάδα και το 50% στις ΗΠΑ είναι χωρισμένες.