Η ποίηση και η ζωγραφική από χιλιετίες ακολουθούν δρόμους παράλληλους, συχνά ανταγωνιστικούς. Σε πολλές μελέτες έχει φανεί η αμφίδρομη σχέση μεταξύ ποίησης και εικαστικών τεχνών. Ιστορικά για τη σχέση ποίησης–ζωγραφικής ενδιαφέρον έχει η λεγόμενη ιαπωνική σχολή, με τα χάιγκα, έναν συνδυασμό χαϊκού και μικρής γωνιακής ζωγραφικής στην ίδια σελίδα από τον ίδιο δημιουργό. Ανάλογη τάση εμφανίζεται και στην Κίνα, όπου η γραφή αποκτά μία έννοια ζωγραφικής ως καλλιγραφική τέχνη στην οποία ο ποιητής κατά κανόνα ταυτίζεται με τον ζωγράφο. Στη σύγχρονη εποχή συχνά τα όρια συμπλέκονται.

Ads

Οι ποιητές που ασχολούνταν με τη ζωγραφική στα ελληνικά γράμματα δεν ήταν λίγοι. Ο Ελύτης με το κολάζ, ο Ρίτσος στο σχέδιο όπως και ο Νάνος Βαλαωρίτης, ή οι ελαιογραφίες του Έκτορα Κακναβάτου και τα σχέδια με μολύβι του Σαχτούρη είναι μερικές μόνο σχέσεις των δύο καλλιτεχνικών ειδών, χωρίς να ξεχνάμε τους Εγγονόπουλο, Κόντογλου Χουλιαρά και Πεντζίκη. «Ζωγραφισμένη» χαρακτηρίζει την ποίησή του ο Σαχτούρης, ενώ ο Νάνος Βαλαωρίτης έλεγε «μα εγώ δε γράφω, ζωγραφίζω» οδηγώντας σε καλλιτεχνικό συγκρητισμό τους δύο εκφραστικούς τρόπους.

Η υπερρεαλιστική ποίηση και ζωγραφική συμπορεύονται και λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. «H έντονα εικονιστική γραφή είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της μεταπολεμικής υπερρεαλιστικής ποίησης, η οποία απαρτίζεται ειδικότερα από ποιήματα-πλέγματα εικόνων, με αποτέλεσμα να συμβάλλει καταλυτικά στην συνειρμική αλληλοδιαδοχή εικόνων στην ποίηση γενικότερα». Στη σύγκλιση των δύο τεχνών επαληθεύεται και το αξίωμα του Οράτιου, ut pictura poesis. Το δόγμα είχε «τη μεγαλύτερη επίδραση στις νεοκλασικές θεωρίες για την τέχνη του 17ου και του 18ου αιώνα, οι οποίες προέκριναν το αναπαραστατικό ιδεώδες έναντι του εκφραστικού, την —κατά το δυνατό— αδιαμεσολάβητη αποτύπωση του περιβάλλοντος ως σκοπό της Τέχνης αντί για την εξωτερίκευση του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη μέσα από αυτή (που αποτέλεσε αισθητική αρχή της επόμενης περιόδου, του ρομαντισμού)».

Αρχαία ή μοντέρνα στην προέλευσή της, το δόγμα ut pictura poesis εξακολουθεί να τροφοδοτεί την κριτική με αφορμές για πλούσιους προβληματισμούς και τις δύο τέχνες με αφορμές για νέους πειραματισμούς. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Νικόλα Ευγένιου και της συλλογής του «στιγμιόκλειδα» (Αλφειός, 2017), όπου ρηματικές και πλαστικές πραγματώσεις ανταποκρίνονται σ’ αυτή την ιδέα και βασίζονται στο διακαλλιτεχνικό αίτημα για ενότητα, αμφισβητώντας τα συνηθισμένα ειδολογικά πλαίσια των τεχνών.

Ads

Ο εικονικός λόγος της ποίησής του και οι αμφίσημες και αφαιρετικές κονδυλιές του ραπιδογράφου, πάνω από ποιητικές πρόζες που λειτουργούν ως κλειδί ερμηνείες της ζωγραφιάς, ταυτίζονται μεταξύ τους. Η ποίηση παρουσιάζεται ως ηχητική απεικόνιση και η ζωγραφική ως βουβή ποίηση -παραφράζοντας ελαφρώς τον Σιμωνίδη τον Κείο- καταδεικνύοντας τις πλευρές μιας εσωτερικής ανάγκης εξωτερίκευσης των αγωνιών του μέσα από τον καλλιτεχνικό πειραματισμό.

Και ενώ τα «λογόσχημα» (Φαρφουλάς, 2012) ήταν ένα αμιγώς ζωγραφικό βιβλίο, όπου ο Νικόλας Ευγένιος ακολουθώντας το προηγούμενο των υπερρεαλιστών ζωγράφων τιτλοφορούσε τα έργα του με ποιητικές λεζάντες, στα «στιγμιόκλειδα» (Αλφειός, 2017) έχουμε μία άρρηκτη συνύπαρξη των δύο τεχνών. Η μία τροφοδοτεί με θέματα κι ερμηνείες την άλλη αφήνοντας τον αναγνώστη εκείνος να δει με άλλο μάτι τα έργα και τις δύο τέχνες όπως αποτυπώνονται στη σελίδα. Η αναγνωστική πρόσληψη στα «στιγμιόκλειδα» αποκτά μία άλλη βαρύτητα, αλλάζοντας τη σημασιοδότηση της εικόνας ή των ποιημάτων.
Οι εικόνες μοιάζουν με μία ποίηση βραχύλογη, ισοδυναμώντας με σύντομες συνθέσεις μέσα σε μία σπάνια αφαιρετικότητα στο χαρτί και πάντα με ένα χρώμα (μαύρο πάνω στο λευκό της σελίδας). Την ίδια στιγμή οι ποιητικές συνθέσεις αποτελούν αναπόσπαστο λεκτικό συμπλήρωμα με οργανική συνέχεια των οπτικών κειμένων, με τα οποία επικοινωνούν μέσα από μια άλλη γλώσσα, εκείνη των αισθήσεων και των συναισθημάτων, διατηρώντας μία σχέση διαλεκτική μεταξύ τους. Άλλωστε, η ζωγραφική και η ποίηση είναι δύο μορφές γλώσσας μέσα από τις οποίες η ψυχή του καλλιτέχνη εκφράζει τα οράματά της, κατά τον John Ruskin. Μάλιστα ο Άγγλος θεωρητικός δεν υπερασπίστηκε τη ζωγραφική πάνω στη βάση της μίμησης, αλλά εκκινώντας από τη θεωρία της ποίησης, που τη συνέδεσε με τις εικαστικές τέχνες.

Τα «στιγμιόκλειδα» είναι το αποτέλεσμα ενός βαθύτερου ποιητικού και εικαστικού διαλόγου του ποιητικού υποκειμένου με αντίχτυπο στις αισθήσεις και τα συναισθήματα του αναγνωστικού κοινού. «Ο λόγος της ποίησης εμπεριέχει την εικόνα, ο λόγος της ζωγραφικής είναι η εικόνα. Στη συμβίωση και παράλληλη ανάπτυξη των δύο, η εικαστική παράσταση προσφέρεται ως εμπνέουσα αφορμή, ο ποιητικός λόγος ως ιδέα προς απεικόνιση, ενώ συχνά οι ρόλοι εναλλάσσονται ή συνεργούν ή συνυπάρχουν σε συγγενείς μορφές της κάθε τέχνης». 

Και μολονότι κατά τον Lessing η ποίηση είναι  τέχνη του χρόνου και η ζωγραφική τέχνη του χώρου, στα «στιγμιόκλειδα» καταγράφεται μία σύντηξη του χρόνου και του χώρου συνδέοντας το ατομικό με το κοινό. Δεν είναι λίγες οι σχεδιαστικές διασυνδέσεις προσώπων με πόλεις, ενώ συχνά μέσω της σχεδίασης πολεμίστρας-κάστρου επιφέρει και μία χρονική σύντηξη. Το άτομο ως πρόσωπο γίνεται μέρος του όλου, γίνεται δάκρυ, ή γέφυρα και μάτι. Την ίδια στιγμή μία διαρκής κίνηση γεμίζει τις σελίδες του βιβλίου.

Επιλογικά, στο βιβλίο του Νικόλα Ευγενικού συναντάμε δύο πειραματικού τύπου καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, που εξωτερικεύονται ως αποτέλεσμα πολλαπλών εσωτερικών διεργασιών του δημιουργού και αναθεωρήσεων αναφορικά με τη λειτουργία και τη φύση. Ο αναγνώστης-θεατής λειτουργεί ως ενεργός συντελεστής της διακαλλιτεχνικής διαδικασίας ερμηνεύοντας και αποδομώντας τις εικόνες, ρηματικές ή οπτικές.

 

1 Πανταζής Μάντζιος (2013), Ποίηση και Ζωγραφική στους Έλληνες Μεταπολεμικούς Υπερρεαλιστές, ανέκδοτη

διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωάννινων.

2 όπως η ζωγραφική, έτσι και η ποίηση (Ars poetica: 361-365).

3 Μαρία Αθανασοπούλου (2015), Ut pictura poesis: το παράλληλο μεταξύ λογοτεχνίας και εικαστικών τεχνών σε

νεοελληνικό και ευρωπαϊκό περιβάλλον, σελιδοδείκτες για την ανάγνωση της λογοτεχνίας, Κέντρο Ελληνικής

Γλώσσας, Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας Και Θρησκευμάτων, Έκδοση Εκτός Εμπορίου, Θεσσαλονίκη.

4 «την μεν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπώσαν προσαγορεύει, την δε ποίησιν ζωγραφίαν λαλούσαν».

5 John Ruskin (1819-1900), Άγγλος θεωρητικός της τέχνης, συγγραφέας και ζωγράφος.

6 Κυρίαρχη θεωρία της λογοτεχνίας μέχρι το 1914.

7 Μάρω Παπαδημητρίου, ποίηση και εικόνα, poetica.

8Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781).