Η Εθνική ομάδα καλαθοσφαίρισης δεν προκρίθηκε στις οκτώ καλύτερες του κόσμου ενώ τα γραφεία στοιχημάτων την έδιναν στην πρώτη 4άδα και όλοι οι Έλληνες πίστευαν στο μετάλλιο.  Επίδοση χειρότερη των προσδοκιών που δεν χαροποίησε τους Έλληνες και κυρίως τα νέα παιδιά. Πέρα από την αρνητική επίδραση στη διάθεση των Ελλήνων φιλάθλων, το αποτέλεσμα δεν συμβάλει στην αύξηση της συμμετοχής των νέων παιδιών στον αθλητισμό.

Αθλητές φαινόμενα όπως ο Γκάλης και ο Αντετοκούνμπο και ομάδες αγαπημένες που συγκροτούνται από σπουδαίους διεθνείς αθλητές όπως στην καλαθοσφαίριση και σ’ άλλα αθλήματα, προσελκύουν τα παιδιά στον αθλητισμό¹.  Εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά ασχολήθηκαν με το μπάσκετ μετά την κατάκτηση του Ευρωπαϊκού το 1987.  Από τότε η καλαθοσφαίριση είναι μακράν το δεύτερο πιο δημοφιλές άθλημα στη χώρα, με μικρή διαφορά από το ποδόσφαιρο ως προς τη συμμετοχή των νέων παιδιών. Αυτό έχει θετικές επιδράσεις στην υγεία των παιδιών και γενικά στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη, αφού όπως προτείνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας τα νέα παιδιά  5-17 ετών χρειάζεται να αθλούνται καθημερινά για μια ώρα το λιγότερο!²  

Για βεβαιωμένα ψυχοκοινωνικά οφέλη οι συνθήκες προπόνησης και αγώνων χρειάζεται να έχουν το ενδεδειγμένο ψυχοκοινωνικό κλίμα που διαπαιδαγωγεί σωστά τα παιδιά – το οποίο στην Ελλάδα μόνο δεδομένο δεν είναι!  Δυστυχώς οι Έλληνες επαΐοντες του αθλητισμού έχουν μέτρια ως κακή σχέση με τους καλούς Έλληνες επιστήμονες του αθλητισμού οι οποίοι έχουν ανεβάσει την αθλητική επιστήμη στην 23^η θέση διεθνώς, όταν το σύνολο των άλλων επιστημών βρίσκονται στην θέση 29 παγκοσμίως³. Η αδιαφορία τους είναι πιο έντονη σε θέματα παιδοψυχολογίας στον αθλητισμό, όμως και η σχέση τους με την αθλητική ψυχολογία στον υψηλό αγωνιστικό αθλητισμό δεν είναι σπουδαία⁴. Δύο μόνο παραδείγματα από την πρόσφατη εμπειρία της εθνικής μπάσκετ: Ελεύθερες βολές και momentum.

Ελεύθερες βολές

O προπονητής της Ελληνικής ομάδας καλαθοσφαίρισης στις πρώτες δηλώσεις του μετά τον αποκλεισμό από την Τσεχία απέδωσε το αποτέλεσμα και στην καλύτερη επίδοση στις ελεύθερες βολές της Τσεχίας (21/22 ή 95.5%) απ’ ότι η ομάδα μας (10/18 ή 55.6%). Για εμάς τους αθλητικούς ψυχολόγους 55% είναι αδικαιολόγητη επίδοση για παίκτες αυτού του επιπέδου. Πριν χρόνια σε μια γυναικεία ομάδα Α’ εθνικής είχα ζητήσει από τις παίκτριες να κάνουν μόνες τους σε συνθήκες ηρεμίας 20 συνεχόμενες ελεύθερες βολές. Όλες έκαναν 20 στις 20 επιτυχημένες βολές, μόνο μία έκανε 16 στις 20. Η επίδοσή τους στον αγώνα πέφτει λόγω πίεσης του αγώνα, έντασης, κούρασης, μείωσης της αυτοπεποίθησης που μειώνουν τα επίπεδα ηρεμίας, καθαρής σκέψης και προσοχής τους.  Οι αθλητικοί ψυχολόγοι εκπαιδεύουμε τους αθλητές να εμπεδώσουν και να αυτοματοποιήσουν ψυχολογικές δεξιότητες που αυξάνουν την προσοχή και αυτοσυγκέντρωσή τους στην εκτέλεση των βολών.  Η δουλειά χρειάζεται να γίνεται πρωτίστως όσο οι αθλητές είναι στα τμήματα ανάπτυξης ώστε να εδραιώνουν υψηλά ποσοστά επιτυχίας στις ελεύθερες βολές πριν φτάσουν στις επαγγελματικές ομάδες. Όμως και οι επαγγελματίες αθλητές αυξάνουν τις επιδόσεις τους όταν υποστηρίζονται από αθλητικό ψυχολόγο που τους βοηθά.

Το ψυχολογικό momentum

Όμως στο κρίσιμο παιχνίδι με τη Βραζιλία, το παιχνίδι χάθηκε σε μεγάλο βαθμό λόγω του εις βάρος της Ελλάδος ψυχολογικού momentum στο τέλος του 2^ου δεκαλέπτου και στην αρχή του 3^ου δεκαλέπτου.
6’ και 44’’ πριν το τέλος του 2^ου δεκαλέπτου ήταν 22-26 υπέρ της Ελλάδος. Στα επόμενα 5 λεπτά η Ελλάδα έκανε ένα σερί 1-14, ώστε 1.48 πριν το τέλος του 2^ου δεκαλέπτου η Ελλάδα κατάφερε να προηγείται με 17 πόντους, η διαφορά στο 23-40.  Ενθουσιασμός στον πάγκο της Εθνικής! Όλα φαινόταν να πάνε σύμφωνα με τα προγνωστικά που έδιναν φαβορί την Ελλάδα. Και κάπου εκεί όλα άλλαξαν. Χωρίς τον Γιάννη στο γήπεδο, μέσα στο τελευταίο 1.5 λεπτό η Βραζιλία έκανε ένα σερί 7-0 μειώνοντας την διαφορά στο -10: 30-40.  Ήταν αρκετό ώστε στο ημίχρονο οι παίκτες της Εθνικής Βραζιλίας να πιστέψουν ότι μπορούν να γυρίσουν το ματς. Πραγματικά, παρ’ ότι επέστρεψε ο Γιάννης στον αγώνα, στο πρώτο 1.5 λεπτό του 3^ου δεκαλέπτου η Βραζιλία έκανε ένα επόμενο σερί 6-0 μειώνοντας στο -4, με την Ελλάδα να παραμένει κολλημένη στο 40.   Ένα σερί 13-0 υπέρ της Βραζιλίας σε διάστημα μόλις 3 λεπτών!

Ότι είχε κερδηθεί σε πόντους χάθηκε εντός 3 λεπτών, όμως αυτό που κυρίως τραυματίσθηκε ήταν αυτοπεποίθηση των Ελλήνων παιχτών, ενώ αντίθετα ενισχύθηκε κατακόρυφα η αυτοπεποίθηση των παιχτών της Βραζιλίας.  Αυτό διευκόλυνε την Βραζιλία λίγα λεπτά αργότερα να προηγηθεί με ένα επόμενο σερί 7-0, να κλείσει το 3^ο δεκάλεπτο με 56-52 υπέρ της, και να κρατήσει τη μικρή διαφορά ως το τέλος.    

Τι συνέβη σ’ αυτό το κάκιστο 3λεπτο;  Ενώ στα πρώτα 18 λεπτά η Ελλάδα δεχόταν έναν πόντο ανά 47 δεύτερα, στο τραγικό τρίλεπτο δεχόταν έναν πόντο ανά 14 δεύτερα. Στη συνέχεια η άμυνα δεν βελτιώθηκε πολύ σημαντικά, στα επόμενα 18 λεπτά ως τη λήξη του αγώνα η Ελλάδα δεχόταν έναν πόντο ανά 26 δευτερόλεπτα, σχεδόν 50% χειρότερη απόδοση απ’ ότι στο πρώτο 18λεπτο: ο συντονισμός των Ελλήνων στην άμυνα ήταν κακός ενώ η αποτελεσματικότητα των Βραζιλιάνων κορυφαία.

Αντίθετα, σ’ αυτό το κρίσιμο 3λεπτο η άμυνα της Βραζιλίας δεν δέχθηκε κανέναν πόντο, μια βελτίωση που έδωσε πίστη στους Βραζιλιάνους ότι μπορούν να σταματήσουν τους Έλληνες, αφού ως τότε η άμυνά τους δεχόταν σχεδόν 7 πόντους ανά τρίλεπτο. Όμως αυτό που τους έδωσε πολύ περισσότερο πίστη για νίκη ήταν η δυνατότητά τους να πλήττουν την Ελλάδα με έναν πόντο ανά 14 δεύτερα, μια τεράστια βελτίωση συγκριτικά με τον ένα πόντο ανά 47 δεύτερα που είχαν καταφέρει στα 18 πρώτα λεπτά!

Τα τελευταία χρόνια πολλές έρευνες και οι ιδιαίτερα πειραματικές όπου εξετάζεται η σχέση αίτιου- αποτελέσματος, μας έχουν οδηγήσει στη βέβαιο συμπέρασμα ότι το psychological momentum είναι γεγονός.  Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστο κάποιοι παίκτες, επηρεάζονται θετικά ή αρνητικά από το psychological momentum. Το momentum εξηγείται με μεταβολές κυρίως στην αυτοπεποίθηση των παικτών λόγω της ξαφνικής αλλαγής στη έκβαση του αγώνα.  Από το psychological momentum κερδίζουν ιδιαίτερα τα θεωρούμενα αουτσάιντερ που καταφέρνουν να κάνουν την ανατροπή: η ανεβασμένη αυτοπεποίθηση τους βοηθά να παίζουν «με καθαρό μυαλό». Αντίθετα χάνουν τα φαβορί που ξαφνικά τη θέση της απόλυτης βεβαιότητας στο μυαλό τους την παίρνουν οι αμφιβολίες, οι οποίες περιορίζουν τον μέγιστο βαθμό προσοχής που απαιτείται σ’ έναν αγώνα κορυφής.  Στο ματς εναντίον της Βραζιλίας φαβορί ήταν η Ελλάδα του Γιάννη που την περίμεναν στην 4ετράδα. Στο 18^ο λεπτό του πρώτου ημιχρόνου οι παίκτες της εθνικής μας ήταν σίγουροι για τη νίκη, ο Γιάννης βγήκε για να ξεκουραστεί, αλλά όταν επέστρεψε η πτώση είχε ξεκινήσει και δεν σταματούσε! Η αγωνία ήταν έκδηλη στα πρόσωπα των Ελλήνων παικτών.

Χαρακτηριστικό του πλήγματος της αυτοπεποίθησης των Ελλήνων παικτών ήταν η κρίσιμη χαμένη ελεύθερη βολή του έμπειρου Σλούκα στην λήξη του αγώνα. Του Σλούκα που πήγε στην Κίνα με 93% στις ελεύθερες βολές σε σύνολο 68 αγώνων στις δύο τελευταίες σεζόν 2017-2019!  Εντελώς αντίθετη εικόνα παρουσίασαν οι Βραζιλιάνοι παίκτες που από το 19^ο λεπτό και μετά έπαψαν να τρομάζουν στη θέα του Γιάννη και της Ελλάδος, όπως ο 37χρονος Βαρεζάο που «ψώνιζε» την άμυνά μας με 59% επιτυχία!

Ποιο πρόσφατες πειραματικές μελέτες δείχνουν ότι το αρνητικό momentum επηρεάζει και την αντίληψη ομαδικής αποτελεσματικότητας, τη συνοχή και το συντονισμό της ομάδας. Αυτό εξηγεί τον κακό συντονισμό της Ελληνικής άμυνας κατά της Βραζιλίας. Ενώ στα πρώτα 18 λεπτά δεχόταν έναν πόντο ανά 47 δεύτερα, στα επόμενα 22 λεπτά δεχόταν έναν πόντο ανά 23 δεύτερα, η συνοχή και ο συντονισμός της Ελληνικής ομάδας στην άμυνα μειώθηκε πάνω από 50%!

Δυστυχώς η εθνική Ελλάδος δεν έμαθε από το δικό της θετικό psychological momentum το 2006 εναντίον των ΗΠΑ. Τότε ήταν η Ελλάδα το αουτσάιντερ. ΟΙ ΗΠΑ είχαν ένα σερί 11-2 παίρνοντας κεφαλή 33-21 όμως στη συνέχεια η Ελλάδα αντέδρασε με 24-8 πηγαίνοντας στο ημίχρονο με 45-51 υπέρ της. Η αυξημένη αυτοπεποίθηση των Ελλήνων τους βοήθησε να προσθέσουν άλλους 50 πόντους στο δεύτερο ημίχρονο και να κρατήσουν τη διαφορά: τελικό 95-101 υπέρ Ελλάδος!

Το πώς θα αντιδρούσε αποτελεσματικά ένα team προπονητών και ψυχολόγων εξαρτάται από την  ψυχολογική προετοιμασία της ομάδας πριν τον αγώνα και την προηγούμενη εμπειρία τους στην επιτυχημένη διαχείριση φαινομένων psychological momentum. Το σίγουρο είναι ότι στον αγώνα με τη Βραζιλία, το φαβορί η Ελλάδα, δεν αντέδρασε αποτελεσματικά. Η κακή ψυχολογία της ομάδας στο 2^ο ημίχρονο δεν ήταν τυχαίο γεγονός αλλά οφείλεται σε έλλειψη αποτελεσματικής προετοιμασίας για πρόληψη ή αντιμετώπιση ενός τέτοιου φαινομένου.

* Ο Αθανάσιος Παπαϊωάννου είναι Καθηγητής αθλητικής ψυχολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλίας

1. Στις 9/10/2019, στο ΤΕΦΑΑ Τρικάλων, το πανεπιστήμιο Θεσσαλίας θα τιμήσει τον κ. Παναγιώτη Γιαννάκη, πρώην αθλητή και προπονητή της Εθνικής ομάδας καλαθοσφαίρισης και πτυχιούχο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του πανεπιστημίου Αθηνών, με την ανώτερη διάκριση του επίτιμου διδάκτορα διότι συνέβαλε στην προσέλκυση και παρακίνηση των νέων παιδιών στον αθλητισμό, προβάλλοντας πάντα αρχές και μηνύματα που προάγουν την άθληση για υγεία και τη θετική ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των νέων.
2. https://www.who.int/dietphysicalactivity/factsheet_young_people/en/
3. https://www.scimagojr.com/countryrank.php?category=3699&year=2018&order=h&ord=desc
4. Στο ΤΕΦΑΑ του πανεπιστημίου Θεσσαλίας από το 2010 λειτουργεί ανελλιπώς διετές Ευρωπαϊκό μεταπτυχιακό πρόγραμμα στην αθλητική ψυχολογία από το οποίο έχουν αποφοιτήσει ως τώρα πάνω από 60 διεθνείς και πάνω από 100 Έλληνες ψυχολόγοι ή αθλητικοί επιστήμονες που εξειδικεύτηκαν στην αθλητική ψυχολογία. Το 93% των διεθνών αποφοίτων εργάζονται στο εξωτερικό σε χώρους που έχουν σχέση με την αθλητική ψυχολογία. Οι Έλληνες απόφοιτοι αν και εργάζονται δεν βρίσκουν ακόμη τις ίδιες ευκαιρίες απασχόλησης ως αθλητικοί ψυχολόγοι όπως οι συνάδελφοί τους στο εξωτερικό.