Μέσα στα πολλά κοινωνικά, οικονομικά και υγειονομικά προβλήματα γιατί κάποιος να ασχολείται (και) με την ευζωία των ζώων και για μια νέα ηθική απέναντι στους υπόλοιπους κατοίκους του πλανήτη μας αλλά και στον ίδιο τον πλανήτη; Υπάρχουν κυρίως δύο λόγοι, εξίσου σημαντικοί:

• Ο πρώτος είναι ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες εξαρτώνται απολύτως από την καλή κατάσταση τόσο του πλανήτη όσο και όλων των κατοίκων του, ενώ η (καλή ή κακή) υγεία του πλανήτη επηρεάζει την δική μας υγεία, όπως, για παράδειγμα, προειδοποιούν ορισμένες σοβαρές ασθένειες που έχουν εμφανιστεί τις τελευταίες δεκαετίες ως αποτέλεσμα της οικολογικής κρίσης.
• Ο δεύτερος λόγος είναι ότι οι αξίες και αντιλήψεις αλλάζουν, τα δικαιώματα των ζώων είναι κάτι που ευαισθητοποιεί ένα μεγάλο  κομμάτι της κοινωνίας, όχι μόνο τους νέους και τις νέες. Αυτό το επιβεβαιώνει και η εμπειρία από το “κλείσιμο στα σπίτια” και η σημασία που (διαπιστώνουμε ότι) έχει η συμβίωσή μας όχι μόνο με ανθρώπους που αγαπάμε αλλά και με ζώα που φροντίζουμε και μας συντροφεύουν στα δύσκολα.

Η ανάγκη για ΜΙΑ ΥΓΕΙΑ (ONE HEALTH)

Ένα από τα μαθήματα που πρέπει να πάρουμε από την πανδημία COVID-19 είναι ότι οι πολιτικές για την υγεία πρέπει να προσεγγίζουν το θέμα ολοκληρωμένα, να αναγνωρίζουν ότι η υγεία μας εξαρτάται από κοινωνικούς, πολιτιστικούς και οικολογικούς παράγοντες (“οικολογία της ασθένειας“). Για να διασφαλιστεί η δημόσια υγεία πρέπει να αντιμετωπίζονται από κοινού τα θέματα της ανθρώπινης υγείας, της υγείας των οικοσυστημάτων και του περιβάλλοντος σε όλα τα επίπεδα συμπεριλαμβανομένης και της έρευνας.
 
Στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας έχουμε διαφορετικές ασθένειες και διαφορετικές επιπτώσεις που σχετίζονται με την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού καθώς και με τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον (περιβαλλοντικοί παράγοντες) και τους υπόλοιπους ανθρώπους και τις κοινωνικές συνθήκες (κοινωνικοί παράγοντες). Καταγράφονται ασθένειες που μετατράπηκαν σε θανατηφόρες επιδημίες κι εξόντωσαν εκατομμύρια ανθρώπους λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών στις πόλεις (μαύρη πανώλη για παράδειγμα σε μεσαιωνικές πόλεις) ή της εισβολής του ανθρώπου σε υγροτόπους (ελονοσία, μαλάρια) ή άθλιων συνθηκών ζωής (τύφος, δυσεντερία, γαστρεντερίτιδα κ.ά.).
 
Από τον 19ο αιώνα αλλά κυρίως από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά παρατηρείται μια μεγάλη εισβολή των ανθρώπινων κοινωνιών σε φυσικά οικοσυστήματα, ενώ προκαλείται τις τελευταίες δεκαετίες και μια ραγδαία ανατροπή του κλίματος. Αυτά συμβαίνουν, μάλιστα, σε μια εποχή μεγάλων μετακινήσεων, παγκοσμιοποίησης και στενών επαφών που δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες για μεταφορά ιών και παθογόνων από μία κοινωνία σε άλλη αλλά και από τα άγρια ζώα στους ανθρώπους. Οι ιοί αυτοί είναι, συνήθως, ακίνδυνοι στα άγρια ζώα, αλλά στον ανθρώπινο οργανισμό μπορεί να μετατραπούν σε θανατηφόρους, μια και δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμα φυσικά αντισώματα για αυτές τις ασθένειες.

Η έκθεση του Προγράμματος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον UNEP FRONTIERS 2016 REPORT Emerging Issues of Environmental Concern καταγράφει έξι επείγοντες τομείς περιβαλλοντικής ανησυχίας, μεταξύ των οποίων είναι “η παγκόσμια αύξηση σε ξέσπασμα ασθενειών και επιδημιών ιδιαίτερα από ασθένειες που υπάρχουν στα ζώα και μπορούν να περάσουν από τα ζώα στους ανθρώπους. Η έκθεση περιγράφει πώς “το ξέσπασμα και η επιστροφή εκ νέου ασθενειών που προέρχονται από ιούς των ζώων συνδέονται στενά με την υγεία των οικοσυστημάτων. Ο κίνδυνος του ξεσπάσματος ασθενειών και διάδοσής τους αυξάνει με την εντατικοποίηση ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον περιβάλλοντα χώρο ή και εισβολή στους φυσικούς οικοτόπους, κάνοντας εφικτό το πέρασμα παθογόνων που βρίσκονται στα αποθέματα άγριας ζωής και την διάδοσή τους στα ζώα (κατοικίδια ή κτηνοτροφικά) και από εκεί στους ανθρώπους”.

Μια πρόσφατη περίπτωση είναι σειρά κοροναϊών που έχουν εισβάλει στη ζωή μας τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα τον 21ο αιώνα. Η κλιματική κατάρρευση προκαλεί αλλαγές και στις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως αύξηση της μέσης θερμοκρασίας, μεταβολή στην υγρασία και επέκταση των ορίων κλιματικών ζωνών κάνοντας – σε συνδυασμό με την αύξηση μετακινήσεων και συνδέσεων μεταξύ μακρινών περιοχών – πιο εύκολη την διάδοση ασθενειών σε ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές. Μεγάλος είναι και ο κίνδυνος το λιώσιμο των μόνιμα παγωμένων περιοχών λόγω αύξησης της μέσης θερμοκρασίας να ελευθερώσει ιούς και παθογόνα τα οποία υπήρξαν εκατομμύρια χρόνια πριν αλλά ο άνθρωπος ίσως δεν έχει σήμερα φυσικά αντισώματα για να τα αντιμετωπίσει.
Οι υγειονομικές προκλήσεις της κλιματικής κρίσης είναι πιθανόν, εξετάζοντάς τις υπό το πρίσμα της πανδημίας, πολύ πιο σοβαρές από όσο εκτιμούσαν οι ειδικοί μέχρι σήμερα. Οι ειδικοί προειδοποιούν πάντως ότι η κατάσταση του κλίματος και των οικοσυστημάτων παίζει όλο και πιο σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας μας.

Είναι πολλοί οι ερευνητές που αποδίδουν το πέρασμα διαφόρων ιών από τα άγρια, κυρίως, ζώα στον άνθρωπο στην πίεση που ασκούμε και στην οικολογική καταστροφή που συνεχίζουμε να προκαλούμε στο οικοσύστημα και στον περιορισμό του ζωτικού χώρου για τα άγρια είδη (εκχερσώσεις δασών, αστικοποίηση, επέκταση αγροκτημάτων σε βάρος των φυσικών συστημάτων, μεγάλη υποβάθμιση βιοποικιλότητας κ.ά.). 
Υπό αυτές τις συνθήκες τα άγρια είδη αναγκάζονται να έρθουν πολύ κοντά σε εξημερωμένα είδη (είτε μέσω της αγροτικής – κτηνοτροφικής δραστηριότητας, είτε μέσω αγορών ζώων όπου συνυπάρχουν προς πώληση άγρια είδη με κτηνοτροφικά ή κατοικίδια), κάτι που επιτρέπει το πέρασμα ιών από ένα άγριο είδος σε ένα είδος κοντά στον άνθρωπο και μέσω συχνής επαφής τους με τον άνθρωπο στο πέρασμα και παραμονή του στο ανθρώπινο σώμα.

Για τρεις πρόσφατες περιπτώσεις επιδημιών από ιούς που πέρασαν από άγρια είδη στον άνθρωπο τον 21ο αιώνα, στηρίζονται σε κάποιες υποθέσεις:

• SARS-CoV: ο ιός που προκαλεί Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS). O κοροναϊός αυτός εμφανίστηκε στον άνθρωπο το 2002. Κάποιος παρόμοιος ιός υπάρχει σε μερικά είδη νυχτερίδων (horseshoe bats), με ποσοστό ομοιότητας 88-92%. Αυτές τις νυχτερίδες σε κάποιες περιοχές (Ν.Α. Ασία και Υπο-σαχάρια Αφρική) τις κυνηγάνε για τροφή, ενώ σε άλλες (Βιετνάμ, Νεπάλ, Ινδία, Σενεγάλη) τις χρησιμοποιούν στην παραδοσιακή ιατρική. Πάντως εκείνη η ασθένεια κινητοποίησε πολλούς ερευνητές και έγιναν έρευνες για εντοπισμό κοροναϊών, ιδιαίτερα σε είδη νυχτερίδων, που εν δυνάμει θα μπορούσαν να αποτελέσουν κίνδυνο για επιδημία ή και πανδημία. Μερικές έρευνες έδειξαν ότι ο τύπος κοροναϊό που εντοπίστηκε στους ανθρώπους στην πρώτη φάση της επιδημίας ήταν πολύ κοντά στον τύπο κοροναϊού σε νυχτερίδες που διακινούνταν σε αγορές ζώων. Επειδή τα πρώτα περιστατικά εμφανίστηκαν σε εργαζόμενους σε εστιατόριο που σέρβιραν τις νυχτερίδες ως εξωτικό φαγητό, έγιναν έρευνες τόσο σε αγορές ζώων στις οποίες υπήρχαν διάφορα άγρια ζώα που είχαν συλληφθεί πρόσφατα για να καταλήξουν σε εξωτικές κουζίνες, σε αγορές κρέατος όσο και σε ανθρώπους που διαχειρίζονται τα ζώα. Οι κινέζοι ερευνητές εκτιμούν ότι οι αγορές άγριων ζώων αποτελούν το κατάλληλο έδαφος για τα περάσουν κοροναϊοί στο ανθρώπινο σώμα.
• MERS-CoV: O κοροναϊός που προκαλεί το Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (Middle East Respiratory Syndrome – MERS-CoV). Είναι γνωστή ως “γρίπη των καμηλών”, γιατί ανιχνεύεται στις δρομάδες καμήλες αλλά και σε μερικά είδη νυχτερίδων που υπάρχουν στην Μ. Ανατολή και στη Αφρική. Αυτά τα ζώα εμφανίζουν αντισώματα. Δεν είναι γνωστό πώς πέρασε από τις καμήλες στον άνθρωπο. Το πρώτο περιστατικό καταγράφηκε επίσημα το 2012.
• SARS-CoV-2: O κοροναϊός που προκαλεί την πανδημία COVID-19. Σχετικά έχει πραγματοποιηθεί και δημοσιοποιηθεί ένας σημαντικός αριθμός ερευνών. Το ξέσπασμα της επιδημίας συνδέεται κατά πάσα πιθανότητα με μια μεγάλη ψαραγορά και αγορά κρέατος όπου συνυπάρχουν άγρια και κατοικίδια, κτηνοτροφικά ζώα. Ο συγκεκριμένος ιός εντοπίζεται σε άγρια ζώα, όπως ορισμένα είδη νυχτερίδας και στο asian palm civet, είδη τα οποία βρίσκονται όχι μόνο σε δάση και φυσικές περιοχές αλλά πλέον και στις αγορές ζώων της Κίνας και άλλων χωρών της Ν.Α. Ασίας. Οι νυχτερίδες ως εξωτικό φαγητό, ενώ το asian palm civet συλλαμβάνεται και πωλείται στις αγορές ζώων για “επεξεργασία του καφέ”. Τα ζώα αυτά τρέφονται με “κόκκους καφέ” (coffee cherries) που ενδημούν σε δάση κάποιων χωρών της Ν.Α. Ασίας. Όταν αποβάλλουν αυτούς τους κόκκους θεωρείται ότι αυτοί έχουν ξεχωριστό άρωμα ως αποτέλεσμα των βιολογικών και χημικών διεργασιών που προκαλούνται κατά την πέψη. Παλιότερα συνέλεγαν τους σπόρους αυτούς από τις περιοχές όπου ζουν τα ζώα (δάση) για να φτιάξουν το ρόφημα καφέ Kopi luwak. Η αυξημένη “ζήτηση” του kopi luwak έχει, όμως, οδηγήσει πλέον σε μια εντατική εκμετάλλευση των ζώων αυτών, τα οποία συλλαμβάνονται και μεταφέρονται από τα δάση σε “μονάδες μαζικής παραγωγής”, όπου τα κρατάνε σε κλουβιά και τα ταΐζουν συνεχώς με κόκκους για να παράγουν αυτή την “ποικιλία καφέ”.

Μια ειδική περίπτωση σχέσης ζώων και COVID-19 είναι η τραγωδία των μινκ, των ζώων που εκτρέφονται κατά εκατομμύρια σε ασφυκτικά στενά κλουβιά για μόνο λόγο τη γούνα τους.Ο νέος ιός SARS-COV-2 μεταδίδεται από τον άνθρωπο στα μινκ (mink) που βρίσκονται σε κλουβιά και στη συνέχεια διαδίδεται αστραπιαία στα άλλα ζώα. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι ο ιός πέρασε από τους ανθρώπους στα μινκ (βιζόν) στις βιομηχανίες γούνας και είναι πιθανόν τα ζώα αυτά να τον μεταδίδουν ξανά σε ανθρώπους. Αλλά ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι σε κάποιες περιπτώσεις το στέλεχος του ιού που εντοπίστηκε έχει διαφοροποιηθεί, μεταλλαχθεί.

Το στέλεχος αυτό – γνωστό ως cluster 5 –  δεν φαίνεται να είναι πιο επικίνδυνο αλλά εμφανίζει διαφορετική συμπεριφορά απέναντι σε αντιβιοτικά και υπάρχει φόβος ότι (το συγκεκριμένο μεταλλαγμένο στέλεχος) θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα στην παραγωγή αντισωμάτων μετά από εμβολιασμό. Στην Δανία θανατώθηκαν εκατομμύρια, στην Ελλάδα άγνωστος αριθμός (εκτρέφονται 1.000.000 μινκ). Η Ολλανδία έχει θανατώσει 1.000.000 ζώα mink και η Ισπανία 100.000. 
Στη φύση έχουν απομείνει μόνο 2.000-2.500 ευρωπαϊκά μινκ (βιζόν) αλλά εκτρέφονται σε κλουβιά εκατομμύρια ευρωπαϊκά ή αμερικάνικα για παραγωγή γούνας κι άλλων ειδών ρουχισμού. Μπορεί να περάσει ο (μεταλλαγμένος) ιός και στα άγρια ζώα οδηγώντας τα στην εξαφάνιση;

Τα mink και οι άνθρωποι έχουν παρόμοια βιολογικά χαρακτηριστικά, κάτι που κάνει πιο εύκολη τη μόλυνση από έναν ιό που έχει προσαρμοστεί στον άνθρωπο. Όπως αναφέρουν ειδικοί “θηλαστικά όπως τα μινκ μπορεί να είναι πολύ καλοί υποδοχείς του ιού ιδιαίτερα όταν είναι στοιβαγμένα σε μεγάλους αριθμούς, το ένα δίπλα στο άλλο σε κλουβιά”.
 
Τα δικαιώματα των ζώων

Το δικαίωμα των ζώων – είτε άγρια είναι αυτά είτε κατοικίδια και ζώα συντροφιάς – στην ευζωία είναι ουσιαστικο δικαίωμα. Τα ζώα έχουν κι αυτά δικαιώματα. Οι ανθρώπινες κοινωνίες πρέπει να αλλάξουν τη σχέση τους με τα υπόλοιπα είδη και ως πρώτο βήμα να εγκαταλείψουν βάρβαρες πρακτικές του παρελθόντος, είτε αφορούν τους ανθρώπους είτε τα ζώα.

Κάποτε πρακτική που κυριαρχούσε σε πολέμους, επαναστάσεις, εμφυλίους ήταν ο βιασμός ή και αποκεφαλισμός και η περιφορά κομμένων κεφαλών για εκφοβισμό των εχθρών. Δεν είναι μόνο στην επανάσταση του 1821 που διαβάζουμε για παρόμοιες πρακτικές ένθεν κι ένθεν αλλά και πιο πρόσφατα στον ελληνικό εμφύλιο.

Το ίδιο ισχύει με την δολοφονία και πέταμα των πτωμάτων σε πηγάδια ή σκουπιδότοπους. Στην Κύπρο η Επιτροπή Αγνοουμένων προσπαθεί να ανακαλύψει και να ταυτοποιήσει τα οστά περίπου 3000 “αγνοουμένων” ελληνοκυπρίων και τουρκοκυπρίων – δολοφονημένων από ακραίους αντιπάλους – που συχνά εντοπίζονται σε σκουπιδότοπους (σκυβαλότοπους).

Σήμερα, δικαίως, παρόμοιες πρακτικές από φανατικούς ισλαμιστές ή στα πολεμικά πεδία προκαλούν φρίκη σ’ όλους μας, είναι απομεινάρια άλλων εποχών. Ακόμα και ο πόλεμος (πρέπει να) έχει “κανόνες”. Μιλάμε για εγκλήματα πολέμου, μέσα στον πόλεμο!
Το ίδιο και με τα ζώα. Οι αντιλήψεις αλλάζουν. Τα δικαιώματα των ζώων είναι στο προσκήνιο, αποτελούν μέρος της πολιτικής συζήτησης, τα αναδεικνύουν ευρύτερες δυνάμεις, όχι μόνο όσοι/ες δεν τρώνε κρέας για λόγους ηθικής απέναντι στα ζώα.
Η περιπέτεια πλοίου ELBEIK με ασθενή ζώα που γυρνάει στη Μεσόγειο χωρίς ένα λιμάνι να το δέχεται ανέδειξε ξανά το θέμα της μεταφοράς ζωντανών ζώων σε μεγάλες αποστάσεις & τις συνθήκες μεταφοράς τους. 

Πολλά σκάνδαλα σχετίζονται με τις συνθήκες εκτροφής, διαβίωσης και αντιμετώπισης των ζώων στη βιομηχανικής κλίμακας κτηνοτροφία. 

Iδιαίτερη πτυχή είναι ο τρόπος σφαγής των ζώων χωρίς αναισθησία που προκαλεί μεγαλύτερο πόνο κι άγχος στα ζώα (ενώ οι τοξίνες που δημιουργούνται είναι επικίνδυνες και για τον άνθρωπο).

Πρέπει να δουλέψουμε μαζί με πολιτικούς – το Ευρωκοινοβούλιο έχει επιδείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον-, οργανώσεις για τα δικαιώματα των ζώων, επαγγελματικούς φορείς, τις τοπικές κοινωνίες για από κοινού λύσεις ακόμα και στα δύσκολα ζητήματα.

Νίκος Χρυσόγελος, Πρώην ευρωβουλευτή Πράσινων, Μέλος του Συμβουλίου των Πράσινων