Κάθε χρόνο στις 21 Μαΐου, κατά την καθιερωμένη εορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στη βόρεια Ελλάδα αναβιώνει το έθιμο της τελετουργίας των Αναστενάριων.  Οι Αναστενάρηδες βιώνουν την «πνευματική κατοχή» τους από τον Άγιο Κωνσταντίνο που σε συνδυασμό με την πυροβασία περικλείει αρκετά ειδωλολατρικά στοιχεία. Το έθιμο τελείται από τις αρχές του 20ου αιώνα από πρόσφυγες του νομού Θράκης. Της Δήμητρας Καρδακάρη

Ads

Οι απαρχές του εθίμου εντοπίζονται στα διονυσιακά και ορφικά οργιαστικά μυστήρια. Πρόκειται για μια «αποτελεσματική τελετουργία» που γονιμοποιεί, εξαγνίζει και προστατεύει σαν τα αρχαιότερα έθιμα. Αυτό προκύπτει από την ομοιότητα με αρχαιότερα έθιμα, όπως η θυσία του ταύρου, η χρησιμοποίηση του ιαματικού νερού, των αγιασμάτων, ο χορός, τα όργανα, η φωτιά.     
           
Η Κατερίνα Κακούρη μέσα από το έργο της «Διονυσιακά» έδωσε μια ζωντανή περιγραφή των Αναστεναρίων, αναφέροντας ότι οι Θράκες «Βάκχοι-χριστιανοί», διατηρούν ακόμη την πανάρχαια ιερή βακχεία. Όμως είναι αμφίβολο αν θα κατορθώσουν να διατηρήσουν για πολύ ακόμα αυτήν την προγονική κληρονομιά στα προηγμένα χωριά της νέας μακεδονικής πατρίδας τους. Γι’ αυτό τον λόγο, η συγγραφέας θέλησε μέσα από τις επιτόπιες έρευνες, φωτογραφίες και την αυτοψία, να διασώσει πιθανά τεκμήρια του αρχαίου διονυσιασμού στην ύστατη αναλαμπή τους.[1]       
                                  
Ορισμένοι ανθρωπολόγοι βέβαια, θεωρούν ότι η τελετουργία των Αναστεναρίων ανάγει τις ρίζες της στις αφρικανικές τοτεμιστικές λατρείες, όπου λατρεύονται πνεύματα: Προσωποποιημένα όντα, καλά ή κακά, που κατοικούν σε φυσικά όντα ή αντικείμενα (άνθρωποι, δέντρα, ζώα, λίμνες, ποτάμια, βουνά, εδάφη, φυσικά φαινόμενα και ανθρώπινες καταστάσεις), καθώς και πρόγονοι, ψυχές νεκρών λατρεύονται γιατί θεωρούνται ότι προστατεύουν την οικογένεια, εξασφαλίζουν γονιμότητα, υγεία και ευημερία.

Στα αφρικανικά θρησκεύματα η επικοινωνία με τα πνεύματα επιδιώκεται με την πνευματοληψία και τη λατρεία μέσω διαβατήριων τελετών, όπου ένα άτομο περνά από ένα στάδιο ζωής σε άλλο όπως η γέννηση κλπ. Σημαντικότερος τρόπος λατρείας, είναι οι προσφορές συνήθως τροφής και οι θυσίες  ζώων, που γίνονται κυρίως για τα πνεύματα προγόνων, ώστε αυτά να συντηρηθούν και να φροντίσουν με τη σειρά τους για την ευημερία του λάτρη, της οικογένειας και της κοινότητας. Επομένως, εύλογα μπορεί να καταλάβει κανείς γιατί το έθιμο των Αναστεναρίων συνδέεται για ορισμένους άρρηκτα με τον σαμανισμό, απόηχο των αφρικανικών τελετουργιών.      
                                                       
Η όλη ψυχοσύνθεση των Θρακών, οι ιδιαίτερες γεωφυσικές συνθήκες, οι ιστορικές καταβολές ευνοούσαν να γεννηθεί ένα τέτοιο έθιμο καθώς και άλλα ήθη και έθιμα, όπως οι Καλόγεροι, και γενικά οι συνήθειες και οι πίστεις, οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις, η πλούσια γενικά λαογραφία που χαρακτηρίζει τον λαό αυτό.

*****

Τα Αναστενάρια αρχικά γίνονταν από Έλληνες και χριστιανούς ορθόδοξους σε χωριά, και ειδικότερα στο βορειοανατολικό τμήμα της υπό-οθωμανικής κατοχής Θράκης (σημερινή Βουλγαρία). Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1914), οι Αναστενάρηδες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους.

Λίγα χρόνια αργότερα κατά την διάρκεια της μικρασιατικής καταστροφής, το 1923, με την υπογραφή της Συνθήκη της Λωζάννης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ των Τούρκων, των Ελλήνων και των Βουλγάρων, οι Αναστενάρηδες εγκαταστάθηκαν γύρω από την πόλη της Θεσσαλονίκης.

Εκεί είχαν την δυνατότητα να διοργανώνουν την τελετουργία των Αναστεναρίων ιδιωτικά πάνω από 20 χρόνια, καθώς γνώριζαν την θέση της Εκκλησίας η οποία τους απειλούσε με το πρόσταγμα του διωγμού αλλά και του τοπικού πληθυσμού, ο οποίος αντιτίθεντο στην τέλεση τους.

 
Οι συνθήκες αλλάζουν μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά το πέρας του οποίου τα Αναστενάρια εκτελούνται για πρώτη φορά δημόσια στην Ελλάδα. Έκτοτε η τελετουργία των Αναστεναρίων απέκτησε ευρεία φήμη όχι μόνο σε τοπικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο.

Μετά την πρώτη δημόσια εκτέλεση του τελετουργικού το 1947, η Εκκλησία καταδίκασε τα Αναστενάρια και αρνήθηκε την πρόσβαση των συμμετεχόντων στη θεία λειτουργία και τα άλλα μυστήρια. Παρόλα αυτά, οι Αναστενάρηδες, που και τότε θεωρούσαν τους εαυτούς τους χριστιανούς ορθόδοξους, συνέχισαν να εκτελούν την τελετουργία αυτή παρά την ένσταση της Εκκλησίας. Μέχρι τη δεκαετία του 1990, η σχέση μεταξύ των Αναστενάρηδων και της Εκκλησίας παρέμενε τεταμένη, αλλά με την πάροδο των χρόνων έχει βελτιωθεί, αν και η θέση της Εκκλησίας παραμένει αμετάβλητη.[2]         
                                            
Το τελετουργικό

Οι Αναστενάρηδες, έχουν ως ανώτατο αρχηγό τους το «αναστενάρικο εικόνισμα του Αγίου» και ανώτατο ιεράρχη τους, τον Αρχιαναστενάρη. Οι εικόνες που κουβαλούν μαζί τους, είναι οι λεγόμενες «χάρες» που παριστάνουν το ιερό ζεύγος των Αγίων και τους δίνουν την ικανότητα να βαδίζουν στη φωτιά. 
 
Ο χορός των Αναστενάρηδων, σ’ όλη τη διάρκεια του εθίμου, μπορεί να διαχωριστεί σε τρεις φάσεις: α) πριν την πυροβασία β) κατά το ξεκίνημα και γ) κατά την επιστροφή από την πυροβασία.      
              
Το δρώμενο περιστρέφεται γύρω από το πανηγύρι των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Κύρια στοιχεία του, είναι τα εκστατικά φαινόμενα και οι τελετουργίες που έχουν σαν χαρακτηριστικό τους την κίνηση. Σε αυτές συμμετέχουν άνθρωποι από όλες τις περιοχές της χώρας. Κορύφωσή τους είναι η πυροβασία: ο χορός πάνω στα αναμμένα κάρβουνα, που φανερώνει την επαφή με τη φωτιά και την συμφιλίωση με το φόβο που απορρέει από την επαφή με αυτό το στοιχείο. Αυτή μπορεί να υποκατασταθεί και από άλλες κινήσεις του Aναστενάρη, όπως για παράδειγμα το πιάσιμο και το παίξιμο με τα αναμμένα κάρβουνα. [3]   

Στην περιφέρεια της κεντρικής εκδήλωσης του δρώμενου, της επαφής δηλ. με τη φωτιά, εκδηλώνονται και άλλες τελετουργίες, απαραίτητες για να δημιουργήσουν το κατάλληλο κλίμα: το σφάξιμο του μαύρου πρόβατου, για παράδειγμα, ή το ξενύχτι στο κονάκι (σπίτι) του αρχιαναστενάρη, του Γιαβάση. Όλα στο δρώμενο πρέπει να τηρούνται με τάξη και σχολαστικότητα. Οποιαδήποτε παρέκκλιση από αναστενάρη ή ακόμη και από τον παρατηρητή, μπορεί να θυμώσει τον Άγιο και να δημιουργήσει προβλήματα σε αυτόν που θα το έκανε. Οι τελετές αυτές εκτελούνται κυρίως από γυναίκες, σύμφωνα με τις οποίες, ο  Άγιος Κωνσταντίνος έχει τη δύναμη να προκαλεί και να θεραπεύει τα προβλήματά τους, και με αυτόν τον τρόπο μέσα από την συμμετοχή τους στην τελετουργία των Αναστενάρηδων, θα μπορέσουν να αποκτήσουν τον έλεγχο των προβλημάτων τους.[4]       

Οι προετοιμασίες των Αναστεναρίων αρχίζουν στις 27 Οκτωβρίου, όταν γίνονται οι αγερμοί για να συγκεντρωθούν μέσα στα αμανέτια τα χρήματα για την αγορά του ιερού θύματος. Η μέρα αυτή ονομάζεται «Μέρα του Σκλάβου», μια ονομασία που προέρχεται από τα κατ’ Αγρούς Διονύσια της αρχαιότητας. Στις 18 Ιανουαρίου αγοράζουν το «μπικάδι», το ζώο δηλαδή που θα θυσιαστεί. Προτιμούν τον ταύρο, που συνδέεται με τις αρχαίες ηλιακές λατρείες του Θεού Μίθρα και του Διόνυσου. Ο ορφικός μύθος λέει ότι όταν οι Τιτάνες προσπάθησαν να πιάσουν τον Διόνυσο για να τον σκοτώσουν, το μικρό παιδί πήρε μορφές διάφορων ζώων για να ξεφύγει. Μεταμφιέστηκε σε λιοντάρι, τίγρη, ίππο και όταν τέλος πήρε τη μορφή του ταύρου, τον έπιασαν οι Τιτάνες και τον διαμέλισαν. Σήμερα συνηθίζεται να θυσιάζουν ένα μαύρο κριάρι, σύμβολο κι αυτό του Θεού Διόνυσου.   

Αρχικά η τέλεση του εθίμου διαρκούσε οκτώ ημέρες, ενώ σήμερα περιορίζεται στις τρεις ημέρες. Την παραμονή της γιορτής του Κωνσταντίνου και Ελένης οι Αναστενάρηδες συγκεντρώνονται μέσα στο κονάκι, για να προετοιμαστούν με την Αγρυπνία. Το πρωί της 23ης Μαΐου ομάδα Αναστενάρηδων, κρατώντας τις εικόνες κάνει αγερμούς στα σπίτια των Αναστενάρηδων. Οι νοικοκύρηδες τους κερνούν σταφίδα και κρασί.

Μετά γίνεται η «ιερή συνεστίαση» στο σπίτι του Αρχιαναστενάρη. Οι μύστες κάθονται στο στρωσίδι κι αφού απλώσουν το μακρυμάντηλο τρώνε καρπούς της γης και του μόχθου τους: φασόλια, κρεμμύδια, ξυνόμηλα και ψωμί.  Ακολουθεί η φάση της αποτροπής του κακού, που γίνεται με το «ζώσιμο του σταυροδρομιού» με κυκλικό χορό. Το «ζώσιμο» είναι γνωστή μαγική ιεροπραξία από την Αρχαιότητα. Μετά το «ζώσιμο του σταυροδρομιού» ξεκινά η τελευταία και κορυφαία πυροβασία.[5]
                       
Στο τέλος χορεύουν τον τελευταίο ομαδικό χορό, τραγουδώντας κατανυκτικά τον «Μικροκωνσταντίνο», θρακική παραλλαγή του ακριτικού έπους.
*****     
                                
Το έθιμο αυτό απασχόλησε και κέντρισε το ενδιαφέρον ελλήνων και ξένων ανθρωπολόγων, οι οποίοι βιώνοντας και εξετάζοντας  μέσα από την επιτόπια έρευνα τις δραστηριότητες του συγκεκριμένου εθίμου, διεξήγαγαν ανάλογες μελέτες. Ανάμεσα τους, ξεχώρισε η μελέτη του Loring Danforth, καθηγητή ανθρωπολογίας στο Bates College των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής μέχρι το 1978.
           
Το έργο του «Τα αναστενάρια της Αγίας Ελένης, Πυροβασία και Θρησκευτική Εμπειρία», πρόκειται, όπως τονίζει ο ίδιος, για ένα βιβλίο που αφορά μία διαδικασία πολιτισμικής ερμηνείας. Επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στον ιεροτελεστικό κύκλο των Αναστεναρίων, όπως αυτός βιώνεται από μία ομάδα προσφύγων, τους Κωστιλίδες από την ανατολική Θράκη, που είναι εγκατεστημένοι στη Μακεδονία. Αυτοί, όπως και οι υπόλοιποι αναστενάρηδες, πιστεύουν ότι ο Άγιος Κωνσταντίνος θα τους προστατεύσει κατά τη διάρκεια της κύριας τελετουργίας τους που είναι η πυροβασία.[6]           

Ο Danforth, παρουσιάζοντας μία ερμηνευτική προσέγγιση της θρησκευτικής θεραπείας υποστηρίζει πως οι ασθένειες είναι σωματικά σύμβολα που εκφράζουν κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα των ανθρώπων. Η πνευματοληψία οδηγώντας στη δυνατότητα απόκτησης μιας υπερφυσικής δύναμης λειτουργεί ουσιαστικά σαν μια διαδικασία της θεραπείας. Παράλληλα, , διαφαίνεται και η ενισχυμένη δύναμη των γυναικών, που ελέγχουν τη ζωή τους, χωρίς όμως να θέτουν σε αμφισβήτηση την ανδρική εξουσία. Τέλος, μέσα από την τελετουργική  διαδικασία ο Danforth πιστεύει ότι αναδύεται συμβολικά η συλλογική ταυτότητα των Κωστιλήδων.

Η έμφυλη διάσταση του εθίμου

Ο Danforth στο βιβλίο του περιλαμβάνει και προφορικές συνεντεύξεις από τους Αναστενάρηδες περιγράφοντας τα βιώματα και τα προβλήματα που εξαλείφθηκαν μετά το πέρας της τελετουργίας. Για παράδειγμα αναφέρει ότι ο Άγιος Κωνσταντίνος «βοήθησε» την Μαρία Κοντού να αντιμετωπίσει την απώλεια του ανιψιού της και τις  κρίσεις άγχους της: «Έχω ξεπεράσει το άγχος – το ίδιο άγχος αισθάνομαι όταν χορεύω. Το μόνο που μπορούσα να σκεφτώ στον ερχομό για το σπίτι ήταν να φωτίσω την λάμπα μου. Πήγα στο σπίτι και την άναψα, και στη συνέχεια χόρευα. Ο σύζυγός μου προσπάθησε να με σταματήσει, γιατί πίστευε ότι θα γινόμουν χειρότερα, αλλά εγώ τον έσπρωξα μακριά. Αφού χόρεψα για λίγο, κάθισα για να ανάψω λίγο θυμίαμα. Ένιωσα καλύτερα στη συνέχεια. Ηρέμησα. Όλα τα προβλήματα μου εξαλείφθηκαν με τη βοήθεια του Αγίου Κωνσταντίνου».

Παρά την προστασία και τη θεραπευτική δύναμη του Αγίου Κωνσταντίνου που «προσφέρεται» στους πιστούς του, ήταν γνωστός και για την υπερφυσική ικανότητά του να προκαλέσει ασθένεια, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο  την υπόσχεση να πιστεύουν στα Αναστενάρια και να τον λατρεύουν πιστά.

Μέσα από τις προσωπικές ιστορίες των Αναστενάρηδων, κυρίως γυναικών καθώς αυτές θεωρείτο ότι πρέπει να ασχολούνται με «γυναικεία» ζητήματα, όπως η θρησκεία, φανερώνεται η προσωπική σχέση του Αναστενάρη με τον Άγιο. Εκφράζεται η βαθιά πίστη τους για την παρέμβασή του στη λύση των προσωπικών τους προβλημάτων, είτε αυτά προέρχονται από ασθένεια ή από την οικογενειακή ή κοινωνική κατάσταση τους. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να πούμε ότι ο συγγραφέας αναδεικνύει τον κοινωνικό χαρακτήρα της τελετουργίας, καθώς τα Αναστενάρια αποτελούν οδό μετάβασης, κυρίως για ανθρώπους που η κοινωνική τους θέση είναι μειονεκτική.
 
Όπως και ο ίδιος αναφέρει, «τα Αναστενάρια, προσφέρουν ένα πνευματικό ιδίωμα σε άτομα που βρίσκονται σε αδύναμη, τρωτή ή εξαρτημένη σχέση… Με τον χορό, οι κατεχόμενοι Αναστενάρηδες μπορούν να εκφράσουν την κοινωνική, ψυχολογική και φυσιολογική τους κατάσταση και να άρουν τα προβλήματα της καθημερινής ζωής». 

Οι γυναίκες, με λίγα λόγια, μέσα από την τελετουργία των Αναστεναρίων αποκτούν τον έλεγχο της ζωής τους χωρίς να αμφισβηθεί την ανδρική κυριαρχία. Παρόλα αυτά όμως αξίζει να σημειωθεί ότι αν και η Αναστενάρισσα προσπαθεί να ξεπεράσει την μειονεκτική της θέση στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο εξακολουθεί να χρειάζεται την άδεια από τους άνδρες, πριν να αποκτήσουν τον πλήρη έλεγχο. Οι γυναίκες χρειάζονται ακόμα την άδεια από τους άνδρες για να μπορούν να συμμετάσχουν ενεργά στις τελετές των Αναστενάρηδων.[7]                
*****

Στην κοινωνική διάσταση της ερμηνεία του εθίμου, όπως παρατηρεί και ο Danforth, μέσω της πνευματοληψίας των Αναστενάρηδων αναπαράγεται η κοινότητα της εθνοτικής ομάδας με συμβολικό τρόπο  και αναπαρίστανται με εύγλωττο τρόπο τα έθιμα μιας κοινωνίας, που απασχόλησε και συνεχίζει να απασχολεί πληθώρα επιστημών.