Χτύπησε την πόρτα για να ζητήσει βοήθεια. Υπαγόταν στην κατηγορία «Ρωσίδες κουκλίτσες στο μπαρ της περιοχής σας». Ήταν η πόρτα κάποιας Μ.Κ.Ο. για τη φιλοξενία θυμάτων trafficking που, μάλλον για να προβάλει το έργο, ανάφερε τη διεύθυνση του ξενώνα στο site της! Η κοπέλα εξαφανίστηκε…

Τι χρειάζεται ένα άστεγος; Μα… σπίτι. Οι σχεδιαστές του προγράμματος αγνοούσαν την εμπειρική έρευνα που εξηγούσε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των αστέγων ήθελε να κοιμάται έξω, για ψυχολογικούς κυρίως λόγους (πριν την οικονομική κρίση).

Κρατικό πρόγραμμα εμβολιασμού των παιδιών Ρομά στις κοινότητές τους. Οι περισσότεροι στη χώρα μας είναι ημινομαδικοί πληθυσμοί και δεν έμεναν μόνιμα σε έναν τόπο. Κάτι που δεν είχε ληφθεί υπόψη στο επιχειρησιακό πλάνο του Υπουργείου Υγείας. Κάποια παιδιά μετακινήθηκαν σε άλλες κοινότητες και έκαναν διπλό εμβόλιο, ενώ άλλα παρέμειναν ανεμβολίαστα….

Πρόγραμμα «Ψυχαργώς» για την αποασυλοποίηση των ψυχικά ασθενών και τη στέγασή τους σε ξενώνες ημιαυτόνομης διαβίωσης. Οι περισσότερες οργανώσεις που συμμετείχαν δεν είχαν φροντίσει να εξασφαλίσουν τη συνέχισή του μετά τη λήξη της χρηματοδότησης, ως όφειλαν. Αρκετοί ασθενείς αναγκάστηκαν να γυρίσουν πίσω σε κλειστές δομές, με τις ανάλογες συνέπειες…

Τα ανωτέρω είναι περιπτώσεις προβληματικής διάγνωσης και αντιμετώπισης κοινωνικών προβλημάτων κατά τη δεκαετία του millennium. Δεν θα αναφερθώ σε πιο σύγχρονα παραδείγματα, γιατί θα παραπέμψουν σε πρόσωπα και οργανισμούς και δεν είναι αυτός ο σκοπός του κειμένου.

Επίσης, πόσες φορές έχουμε ακούσει τα «συναντήσαμε αντιδράσεις και γι’ αυτό σταματήσαμε», «δεν έφτασαν τα χρήματα», «θα προχωρήσουμε σε διορθώσεις – τροποποιήσεις – παρεμβάσεις – βελτιώσεις» και άλλα παρόμοια; Ενώ, όλοι υπήρξαμε κάποτε μάρτυρες σε πιο ήσσονος σημασίας «αντιξοότητες». Όπως, «είχε πρόβλημα το μικρόφωνο γι’ αυτό δεν ακουγόταν ο ομιλητής»…

Όλα αυτά αποδίδονται συνήθως σε ατυχίες, απρόβλεπτους και αστάθμητους παράγοντες. Τα ακούμε όμως τόσο συχνά που τα έχουμε εντάξει στη σφαίρα του φυσιολογικού! Στο 95% των περιπτώσεων είναι απλώς κακός σχεδιασμός.

Ποιες είναι οι αιτίες; Δεν θα διαφωνήσω με εκείνους που τις αποδίδουν συχνά σε αναξιοκρατικές επιλογές προσώπων. Ωστόσο, σχετίζονται και με ποικίλους λόγους που έχουν να κάνουν με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε. Ιδού οι κύριες αιτίες:

Ήδη από τα πανεπιστήμια δεν διακρίνουμε συχνά τις δεοντολογικές από τις οντολογικές διαστάσεις ενός κοινωνικού ζητήματος. Δηλαδή πως πρέπει να ερμηνεύουμε τα φαινόμενα και πώς είναι πραγματικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι «η πυραμίδα του ανθρώπινων αναγκών» του Μaslow (1943). Τουλάχιστον στα τμήματα ψυχολογίας, κοινωνικής εργασίας και μάρκετινγκ αρκετοί σπουδαστές τη θεωρούν ως υπεράνω αμφιβολίας… Ο ίδιος ο Μaslow είχε δηλώσει ότι είναι μια ανθρωπιστική θεώρηση. Ωστόσο, αρκετοί τη χρησιμοποιούν εργαλειακά σαν να είναι εμπειρική, πραγματική. Ενδεικτικά, η θεωρία αντιμετωπίζει τις βιολογικές ανάγκες ως κύριες που πρέπει να ικανοποιηθούν, και κατόπιν όλες οι άλλες. Προσωπικά θυμάμαι τον άστεγο που μου έπιασε κουβέντα στο δρόμο. Εγώ νόμιζα ότι θέλει χρήματα για να φάει. Μόλις έβγαλα να του δώσω, έφυγε προσβεβλημένους. Ήθελε απλά να συνομιλήσει…

Αρκετοί έχουν μία προβληματική αντιμετώπιση της στατιστικής επιστήμης και βγάζουν ισοπεδωτικά συμπεράσματα. Το διαπιστώνουμε συνέχεια στους δημοσιογράφους των καναλιών που με τρεις, τέσσερις απόψεις κάποιων στην πλατεία Συντάγματος, καταλήγουν «οι Αθηναίοι λένε αυτό». Οι περιστασιακές περιπτώσεις και οι προσωπικές μας εμπειρίες δεν αποτελούν αποδείξεις ύπαρξης ενός προβλήματος ούτε και των χαρακτηριστικών του.

Οι ανθρώπινες σχέσεις, οι κοινωνικές πραγματικότητες και, κατ’ επέκταση, τα προγράμματα και οι πολιτικές δεν εντάσσονται στις λογικές των θετικών επιστημών. Δεν ισχύουν οι συνεπαγωγές του τύπου «αν πιάσω γυμνά καλώδια και περνάει ρεύμα τότε θα με χτυπήσει». Οι διαλεκτικές μέθοδοι συλλογισμού και οι γραμμικές συνεπαγωγές αιτίας – συνέπειας σπάνια ισχύουν στις ανθρώπινες κοινωνίες. Έτσι το «αν κάποιος πεινάει… τότε θέλει να φάει» μπορεί να είναι λάθος. Ίσως να μη θέλει για θρησκευτικούς λόγους (στο ραμαζάνι οι μουσουλμάνοι δεν τρώνε και δεν πίνουν τίποτα από την αυγή μέχρι τη δύση του ήλιου), πολιτικο-ιδεολογικούς (κάνει απεργία πείνας), ψυχολογικούς (πάσχει από νευρική ανορεξία), πολιτισμικούς (θέλει να μοιάσει σε κάποιο φωτομοντέλο) κ.α. Και πάλι, σε διαφορετικό τόπο και χρόνο, ο ίδιος άνθρωπος μπορεί τελικά να επιλέξει να φάει, με ποικίλα κριτήρια απόφασης. Επίσης, οι αιτίες δεν είναι ανεξάρτητες.

Διαπλέκονται με άλλες και αλληλοδιαμορφώνονται. Τέλος, αν δεν προσφέρουμε το φαγητό με τον τρόπο που αρμόζει, ίσως και να τον προσβάλλουμε.

Οι άνθρωποι έχουν κρίση, νοημοσύνη, σκέφτονται, επηρεάζονται, αλληλοεπιδρούν και αντιδρούν. Και οι κοινωνίες δεν είναι καλώδια ρεύματος… Είναι δυναμικά και μεταβαλλόμενα συστήματα.

Τα ανωτέρω είναι μάλλον αυτονόητα για έναν κοινωνικό επιστήμονα. Κι όμως, σε πολλά προγράμματα και πολιτικές ηγούνται ή τα σχεδιάζουν δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί… Αυτή η παρατήρηση δεν έχει να κάνει με κάποιου είδους «επιστημονικό ρατσισμό» ούτε με υποτίμηση της νοημοσύνης τους. Το είδος της εκπαίδευσης διαμορφώνει τον τρόπο που συλλογιζόμαστε, αναλύουμε φαινόμενα και δημιουργεί ιδιαίτερες συνάψεις νευρώνων στον εγκέφαλό μας. Συνοδεύεται από επιλεκτικές οπτικές, στερεότυπα, επιστημονικά «τοτέμ και ταμπού», ιδεοληψίες και προκαταλήψεις που συχνά διαστρεβλώνουν την εικόνα που σχηματίζουμε για την πραγματικότητα, με συνακόλουθη επίπτωση στην επιλογή πρακτικών παρέμβασης.

Σε επίπεδο εφαρμογής χρειάζεται να απεγκλωβιστούμε από τις παραψυχολογικές δοξασίες του τύπου «όλα θα πάνε καλά», «αν θέλουμε κάτι πολύ, το σύμπαν θα συνωμοτήσει για να πετύχουμε» ή τις περισσότερο λογικοφανείς «έχουμε κοινωφελή σκοπό, για αυτό θα μας βοηθήσουν και άλλοι».1ον Ποτέ τα πράγματα δεν πηγαίνουν «όλα» καλά, και σίγουρα ούτε από μόνα τους. 2ο Το σύμπαν δεν ασχολείται με συνωμοσίες… Αλλά και να το έκανε, ας μην είμαστε τόσο ναρκισσιστές που θα ασχοληθεί ειδικά με εμάς! 3ον, και σοβαρότερο, ακόμη και στο πιο υπέροχο κοινωφελές έργο είναι βέβαιο ότι θα συναντήσουμε και από αδιάφορους μέχρι εχθρούς.

Τέλος, αν αντιγράψουμε κάποια πετυχημένα προγράμματα από το εξωτερικό, δεν σημαίνει ότι θα πετύχουν και στην Ελλάδα. Και αυτό γιατί οι συνθήκες του περιβάλλοντος υλοποίησης είναι πάντοτε διαφορετικές. Οι αποκαλούμενες «καλές πρακτικές» μας δίνουν ιδέες για το τί πέτυχε σε δεδομένο τόπο και χρόνο. Χρειάζονται γνώσεις και από «κακές πρακτικές», γιατί αυτές μας κάνουν σοφότερους. Αν και αυτές συνήθως αποκρύπτονται.

Τα ανωτέρω δεν είναι εντελώς ξεκάθαρα για πολλούς υπεύθυνους/σχεδιαστές. Ο κοινωνικός/κοινωνιακός σχεδιασμός, στην πιο διασταλτική περιγραφή, είναι η οργάνωση της ανθρώπινης δράσης με σκοπό να μεταβούμε από μια κατάσταση Α, που κρίνουμε μη ικανοποιητική ή προβληματική, στην καλύτερη δυνατή Β. Μπορεί να εφαρμοστεί από την οργάνωση μίας υπηρεσίας, μίας δενδροφύτευσης από εθελοντές, μέχρι τη μείωση της ενδοοικογενειακής βίας στη χώρα μας. Όσο και αν μας φαίνονται διαφορετικά, οι θεμελιώδεις αρχές και λογικές σχεδιασμού είναι οι ίδιες. Με διασκεδάζει πάντοτε, να βλέπω την έκπληξη στα πρόσωπα των φοιτητών/τριών όταν τους λέω ότι «όποιος/α μπορεί να σχεδιάσει το τέλειο πάρτι, τότε έχει αποκτήσει τη μισή – βαθιά γνώση του σχεδιασμού κοινωνικών προγραμμάτων και πολιτικών». Και αυτό δεν είναι υπερβολή. Έχει να κάνει με τον τρόπο που σκεφτόμαστε…

Για όσους/ες ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν περισσότερο στα ανωτέρω μπορούν να παρακολουθήσουν το συγκεκριμένο σεμινάριο, το οποίο οδηγεί σε πιστοποίηση στον Κοινωνικό Σχεδιασμό (βλ. www.inansx.gr).

*Ο Παναγιώτης Ζάννης είναι Δρ. Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής και επιστημονικός διευθυντής του Ινστιτούτου Ανάλυσης και Σχεδιασμού Κοινωνιακών Συστημάτων.