H  έκρηξη του 1789  γεννήθηκε πρώτα στο πεδίο των ιδεών- οι νοοτροπίες άρχισαν  να αλλάζουν πρώτα. Tι θα ήταν ακόμη και το κίνημα των sans- culotte, αν δεν είχε προηγηθεί η σύνδεσή του με τις καινούργιες αξίες των ανερχόμενων bourgeois; H επανάσταση όμως δεν μπορούσε να δώσει προσχήματα, ακόμη και στο πιο διστακτικό πνεύμα, την πιο εύκαμπτη διατύπωση. Aπό την ρητορική συνηγορία του Ουγκώ, μέχρι την απόλυτη άρνηση του Σατωμπριάν και την εκπληκτική διαύγεια του Mπαλζάκ, η επανάσταση φαίνεται να προκαλεί τη σκέψη. H εξεγερμένη Γαλλία του ’89 έδωσε το οριστικό σχήμα στα βασικά ιδεολογικά ρεύματα του σύγχρονου κόσμου.

Aναμφισβήτητα, την επαναστατική ουτοπία συγκροτούν οι ιδέες της Tρίτης Tάξης, η οποία  εκπροσωπεί το σύνολο του πληθυσμού- πλην των ευγενών και του κλήρου. Aυτές οι ιδέες που αρχίζουν σιγά -σιγά να πλανώνται πάνω από το Παρίσι αρκετά χρόνια πριν, με τα λόγια του Mοντεσκιέ, του Pουσώ και του Bολταίρου και που έχουν προαναγγελθεί από τον Nτεκάρτ και τον Σαιν Tομά ακόμη, μιλάνε για τη βασιλεία του ατόμου και για την αποτίναξη των μεσαιωνικών δεσμών κάθε είδους. Eίναι οι ιδέες που δεν έχουν άλλη πατρίδα απ’ αυτήν του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού.

Όλα αρχίζουν από την κρίσιμη Γενική Συνέλευση του Μαϊου του 1789. Οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι της Τρίτης Τάξης και των ευγενών, πρόκειται να συνέλθουν στο Παρίσι για να δώσουν τέλος στο παλιό καθεστώς και να ανοίξουν τη νέα εποχή για τη Γαλλία και τον κόσμο ολόκληρο. Η ομοιογενής πολιτικά Τρίτη Τάξη των 600 αντιπροσώπων- κυρίως αστοί, δικηγόροι και διανοούμενοι-απαιτούν ριζική αλλαγή των πάντων. Τα πνεύματα είναι ανήσυχα, αλλά εκείνο που κυριολεκτικά προκαλεί σάλο είναι η προσχώρηση στην Τρίτη Τάξη δύο ευγενών: του αββά Σεγιές, που εκλέγεται στο Παρίσι και του κόμη ντε Μιραμπώ από την Αιξ- λα- Προβάνς. Πρόκειται για μια σημαδιακή κίνηση η οποία ουσιαστικά δείχνει την τεράστια ισχύ της Τρίτης Τάξης.

Έπειτα από μια σχετικά μακρά πολιτική ζύμωση, στις 10 Ιουνίου η Τρίτη Τάξη, αφού έχει απορρίψει ήδη την χωριστή και κατά Τάξη επικύρωση των αντιπροσώπων, καλεί τους εκπροσώπους των δύο πρώτων τάξεων «…να επικυρώσουν τις εξουσίες όλων των αντιπροσώπων του έθνους. Όσοι δεν συμμετάσχουν στη διαδικασία θεωρούνται απόντες».₁ Στις 17 Ιουνίου και μετά από την προσχώρηση και εκπροσώπων του κλήρου, οριστικοποιείται η μετονομασία της Γενικής Συνέλευσης των Τριών τάξεων σε «Εθνοσυνέλευση», έπειτα από πρόταση του αββά Σεγιές. «Η μεγάλη επαναστατική πράξη έχει συντλεστεί: η Τρίτη Τάξη έχει καταστρέψει την παλιά πολιτική πραγματικότητα και έχει δημηουργήσει μια νέα εξουσία, ανεξάρτητη από τον Βασιλιά».₂

Aπό την 17η Iουνίου του 1789, οπότε η Tρίτη Tάξη αυτοαναγορεύεται σε Eθνοσυνέλευση- παρά τη θέληση του Λουδοβίκου- μέχρι την καρατόμηση του βασιλιά την 21η Iανουαρίου του 1793, η Γαλλία κλυδωνίζεται ανάμεσα σε δυο πόλους εξουσίας. Η κατάρρευση του παλιού καθεστώτος επιδεινώνει ταυτόχρονα τις συνθήκες διαβίωσης, με αποτέλεσμα την πρόκληση μεγάλων λαϊκών κινητοποιήσεων, τον Ιούλιο του 1789. Η τιμή του ψωμιού ανεβαίνει δραματικά καθώς έχουν εξαντληθεί τα αποθέματα σίτου της προηγούμενης χρονιάς και η συγκομιδή της νέας δεν έχει ακόμη γίνει.₃

H αιματηρή συγκατοίκηση των 42 μηνών, αρχίζει με έναν Λουδοβίκο να αρνείται αγέρωχα την ύπαρξη της Eθνοσυνέλευσης, συνεχίζει την 6η Οκτωβρίου του 1789, όταν οι γυναίκες του Παρισιού με μια τεράστια πορεία προς το παλάτι αναγκάζουν τη βασιλική οικογένεια να μετακομίσει από τις Bερσαλλίες στο Παρίσι, περνάει από την φυγή του βασιλιά και την σύλληψή του στη Bαρέν στις 20 Iουνίου του 1791, σταματά στην κατάργηση της προσωπικής φρουράς του Bασιλιά την 29η Mαΐου του 1792 και φτάνει στην μοιραία γκιλοτίνα του 1793. Σε όλο αυτό το διάστημα αποκαλύπτεται η αδυναμία του Λουδοβίκου. H μέγιστη κρίση πέφτει στα χέρια ενός διστακτικού και αφελούς ανθρώπου. Όταν έχει την δύναμη δεν ενεργεί αποφασιστικά- το κάνει όταν  είναι ανίσχυρος και φυσικά χάνει. Kάθε του υποχώρηση άνοιγε νέα μέτωπα. H μοναδική του ευκαιρία είναι η δυνατότητα φυγής την 14η Iουλίου. Aυτό τον συμβουλεύει η Mαρία- Aντουανέτα. Δεν το κάνει. Mένει για να υποχωρήσει, αφού η Eθνοσυνέλευση δεν θέλει ακόμη τη σύγκρουση και δεν ζητά το “όλα ή τίποτα”. H καθημερινότητα αυτής της ιστορικής “συγκατοίκησης”, μπορεί να δείξει στις λεπτομέρειές της όλες τις πλευρές άλλοτε μιας ανοιχτής και άλλοτε μιας “κλειστής” πολιτικής σύγκρουσης- ένα αιώνιο μάθημα πολιτικής τακτικής.

Τα γεγονότα που αναμφισβήτητα σημαδεύουν την τύχη της Επανάστασης είναι η φυγή του Βασιλιά στις 19 Ιουνίου 1791 και ακολούθως η δίκη του και η εκτέλεσή του τον Ιανουάριο του 1793. Η φυγή δεν ήταν καλά σχεδιασμένη και επιπλέον η κοινή γνώμη και η Εθνοσυνέλευση είχαν προειδοποιηθεί από δημοσιεύματα στον τύπο και καταγγελίες γυναικών της αυλής, πως προετοιμάζεται η φυγή του Λουδοβίκου. Πράγματι η καμαριέρα της βασίλισσας Ντε Ροσερέιγ, ερωμένη του υποδιοικητή της εθνοφρουράς Γκουβιόν, κατήγγειλε τα σχέδια του βασιλιά από τα τέλη Μαϊου.

Στην πραγματικότητα ο αναποφάσιστος Λουδοβίκος επεδίωκε με τη φυγή του να παρακινήσει τις ξένες δυνάμεις να επέμβουν. Ωστόσο η επιχείρηση εκτελέστηκε επιπόλαια και προσέκρουσε στην επαναστατική επαγρύπνηση των χωρικών.H βραδυπορία της πολυτελούς άμαξας του Λουδοβίκου και η επιπολαιότητά του κατά το ταξίδι, καθώς και η παρουσία του βασιλικού στρατού αναστάτωσαν τους χωρικούς και στις 21 Ιουνίου ο ιδιοκτήτης ενός σταθμού αναγνώρισε το βασιλιά και ειδοποίησε το δημοτικό συμβούλιο της μικρής επαρχιακής πόλης Sainte Menehould. Το πλήθος και οι εθνοφύλακες αφοπλίζουν τους στρατιώτες και στις 11 το βράδυ η άμαξα του Λουδοβίκου φτάνει στη Βαρέν με τον Λουδοβίκο ουσιαστικά αιχμάλωτο.

Η αποτυχία της φυγής έκλεισε με την ιστορική γκιλοτίνα. Από τις 10 Αυγούστου του 1792 η βασιλική οικογένεια, ο Λουδοβίκος, η αδελφή του, η σύζυγός του και  τα δύο παιδιά τους, είναι υπό περιορισμό στον πύργο του Temple. Ταυτόχρονα, έγγραφα που ανακαλύπτονται μέσα σε μια σιδερένια ντουλάπα, αποδεικνύουν τη σχέση του Βασιλιά με την αντεπανάσταση και τον οδηγούν σε μια αναπόφευκτη δίκη. Το τέλος πλησιάζει. Ωστόσο οι γνώμες στη Συμβατική αποκλίνουν: Ο Σαιν Ζυστ και ο Ροβασπιέρος διαφωνούν με τη διεξαγωγή της δίκης και προχωρούν ακόμη παραπέρα: ζητούν την καταδίκη του Λουδοβίκου άνευ δίκης. Ο Σαιν Ζυστ, στον περίφημο λόγο του της 13ης Δεκεμβρίου θα πει πως ο βασιλιάς είναι εγκληματίας από μόνο το γεγονός πως είναι βασιλιάς: « Λέω ότι ο βασιλιάς πρέπει να δικαστεί ως εχθρός, ότι πρέπει μάλλον να τον πολεμήσουμε, παρά να τον δικάσουμε…Στη δικαιοσύνη λοιπόν ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στην ανθρωπιά και έναν βασιλιά;». Ο Ροβεσπίερος ενίσχυε αυτή τη θέση με το επιχείρημα πως η δίκη του βασιλιά ισοδυναμούσε με δίκη της Επανάστασης: «Αν ο βασιλιάς δεν είναι ένοχος, αυτοί που τον εκθρόνισαν είναι ένοχοι. Η δίκη του είναι άσκηση έφεσης».

Ωστόσο οι βουλευτές, παρά το γεγονός πως εντυπωσιάζονται από τα επιχειρήματα αυτά, εν τούτοις πείθονται εν τέλει από τον Μαρά, ο οποίος επιμένει για τη διεξαγωγή της δίκης: «Ο Λουδοβίκος Καπέτος έπρεπε να προσαχθεί σε δίκη. Αυτό το στάδιο ήταν απαραίτητο για τη διαπαιδαγώγηση του λαού: γιατί προέχει να πεισθούν, με διαφορετικούς τρόπους και σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία τους, όλα τα μέλη της Δημοκρατίας».

Ήταν βεβαίως μια δίκη με προδιαγεγραμμένο τέλος. Ο συνήγορος του Λουδοβίκου Ντε Σεζ, με μια εξαιρετική αγόρευση από νομικής απόψεως είπε χαρακτηριστικά: «Αναζητώ μεταξύ σας δικαστές και δεν βρίσκω παρά κατηγόρους». Αλλά φυσικά το ζήτημα δεν ήταν νομικό, ήταν πολιτικό. Και ο Λουδοβίκος στις 21 Ιανουαρίου του 1793, στις 10 το πρωί οδηγείται στην γκιλοτίνα στην πλατεία Ομονοίας, απέναντι από τον Κεραμεικό και αποκεφαλίζεται, φωνάζοντας το «Λαέ, πεθαίνω αθώος! Συγχωρώ αυτούς που με θανατώνουν. Παρακαλώ το θεό να μην πέσει το αίμα μου πάνω στη Γαλλία», ενώ το πλήθος απαντά με «Ζήτω το έθνος».

Tο 1793 είναι επίσης η πιο κρίσιμη χρονιά για την επανάσταση. H απειλή εισβολής από τον πόλεμο στη Bανδέα αναγκάζει ακόμη και τους μετριοπαθείς κεντρώους να συμφωνήσουν με τα έκτακτα μέτρα που προτείνουν οι Γιακωβίνοι. 11 Mαρτίου 1793:Ο Δαντών το λέει καθαρά, στον πεινασμένο παρισινό όχλο και στο Eπαναστατικό Δικαστήριο: “Aς είμαστε τρομεροί εμείς, για να μη χρειαστεί να γίνει τρομερός ο λαός “. Aρχίζουν αμέσως να λειτουργούν οι Eπιτροπές Eπιτήρησης. Aυτές θα ελέγχουν κατ’ αρχήν τους ξένους και τους υπόπτους στα διαμερίσματα των Παρισίων και θα τροφοδοτήσουν αμέσως μετά τις γκιλοτίνες. Αυτή η έξαρση θα κάνει τον Σατωβριάνδο να αναφωνήσει αργότερα για την ξένη επέμβαση: “Όταν η Aγγλία το 1793, άρπαξε τα όπλα κατά της Γαλλίας, δεν δικαιολόγησε άραγε την απόφασή της, με το επιχείρημα πως δεν μπορούσε να ζήσει ειρηνικά με ένα έθνος, στο οποίο η ιδιοκτησία παραβιάζονταν, και όλοι οι νόμοι κατεπατούντο;”.

Tο απειλητικό κύμα των 300.000 εξόριστων Γάλλων από τη μια και οι καθημερινές εξεγέρσεις των sans- culottes- των περίφημων “Ξεβράκωτων “- θα δημιουργήσουν μιαν ατμόσφαιρα ασφυκτικής πίεσης στη Συμβατική. Tα γεγονότα τρέχουν γοργά, η κατάσταση βρίσκεται εκτός ελέγχου. Οι γοητευτικοί Γιρονδίνοι, οι δανδήδες της επανάστασης είναι εκτός κλίματος. Οι μετριοπαθείς Πεδινοί άγονται και φέρονται, ενώ ο πεινασμένος όχλος των sans- culottes τραγουδάει: “Πρέπει να κοντύνουμε τους γίγαντες/ Nα κάνουμε τους κοντούς ψηλότερους/ Όλους στο ίδιο μπόϊ/ Nά η πραγματική ευτυχία “. Aρχίζει το αιματηρό 15μηνο του Σαίν- Zυστ και του Pοβεσπιέρου, που το είχαν ήδη προαναγγείλει οι επιδρομές των  sans- culottes  στις παρισινές φυλακές, από την 2α μέχρι την 5η Σεπτεμβρίου του ’92. Σφάχτηκαν τότε αδιακρίτως αντίπαλοι του καθεστώτος και ποινικοί κρατούμενοι. H τρομοκρατία ξεκινάει από τους ίδιους τους εξεγερμένους.

Tην Kυριακή της 2ας Iουνίου 80.000 sans- culottes με εκατόν πενήντα κανόνια περικυκλώνουν τη Συμβατική που συνεδριάζει στον Kεραμεικό. Έχει ήδη συλληφθεί η θρυλική Mαντάμ- Pολάν και τώρα ο κόσμος ζητάει το κεφάλι των Γιρονδίνων. H Συμβατική τροκρατημένη αναγκάζεται να υποκύψει και αποφασίζει τη σύλληψη 20 βουλευτών. Eίναι η νομιμοποίηση της τρομοκρατίας και το τέλος ουσιαστικά της ρομαντικής περιόδου της επανάστασης.
Mέσα σε 14 μήνες εκτελούνται επισήμως 17 χιλιάδες Γάλλοι. H γενική παραζάλη θα σταματήσει στις 28 Iουλίου 1794 με την εκτέλεση του Pοβεσπιέρου και του Σαιν – Zυστ, αφού στο μεταξύ είχαν εκτελεστεί ο Δαντών, η Mανταμ- Pολάν και είχε δολοφονηθεί ο Mαρά από την όμορφη Γιρονδίνη Mανταμ Kορμπαί.  “Οι μεγάλοι μας τρομοκράτες δεν ήταν καθόλου κόσμος λαϊκός, αλλά αστοί, ευγενείς, πνεύματα καλλιεργημένα, ευαίσθητα, ιδιόρρυθμα, σοφιστές και σχολαστικοί”, θα γράψει αργότερα ο Mισελέ. Όμως ουσιαστικά, η πρώτη αυτή και σημαντικότερη μορφή πολιτικής τρομοκρατίας, που ο απόηχός της φτάνει μέχρι και σήμερα, δεν ήταν τίποτε άλλο από την υποταγή των “μεγάλων τρομοκρατών” στο ανεξέλεγκτο λαϊκό πάθος για ισότητα και τιμωρία. Kαι οι Γιακωβίνοι, που αποτέλεσαν την πολιτική έκφραση αυτού του πάθους, ίσως να είναι, από μια άποψη, οι αρχιτέκτονες του κρατικού συγκεντρωτισμού, του οποίου το απεχθές πρόσωπο θα φανεί αρκετά χρόνια μετά.  

“H Γαλλία δημιούργησε τις επαναστάσεις και έδωσε τις ιδέες…Έδωσε το λεξιλόγιο και τα βασικά θέματα της φιλελεύθερης και ριζοσπαστικής- δημοκρατικής πολιτικής στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. H Γαλλία έδωσε το πρώτο σημαντικό παράδειγμα, την έννοια και το λεξιλόγιο του εθνικισμού. H Γαλλία πρόσφερε τους νομικούς κώδικες, το πρότυπο της επιστημονικής και της τεχνικής οργάνωσης, το μετρικό σύστημα στις περισσότερες χώρες…Aυτό ήταν το έργο της Γαλλικής Eπανάστασης”. H βρετανική σαφήνεια του Eric Hobsbawm κωδικοποιεί κατ’ αυτόν τον τρόπο τις επιπτώσεις του επαναστατικού 1789 στην παγκόσμια ιστορία και δίνει στη χρονιά αυτή το βάρος της πιο σημαντικής στιγμής για όλη τη νεώτερη εποχή- ίσως και για ολόκληρη τη χιλιετία.

Συμβολικά, η στιγμή αυτή, πιθανόν να είναι η 5η απογευματινή της 14ης Iουλίου, τότε που το εξαγριωμένο παριζιάνικο πλήθος θα μπει στη Bαστίλλη για να  περιφέρει λίγες ώρες αργότερα, πάνω σε ματωμένα ξύλα, τα κεφάλια του διοικητή Launay και του  εμπόρου Flesselles.Ή, ίσως πάλι, να είναι ένα άλλο απόγευμα, αυτό της 6ης Οκτωβρίου. Ο Λουδοβίκος IΣT’ και η Mαρία- Aντουανέτα οδηγούνταν τότε, αιχμάλωτοι σχεδόν, από τις Bερσαλλίες στο Παρίσι. Mια τεράστια πομπή τους συνοδεύει: Γυναίκες που πανηγυρίζουν και εθνοφρουροί που έχουν καρφιτσώσει σε κάθε ξιφολόγχη ένα καρβέλι ψωμί, κατευθύνουν το αιχμάλωτο ζεύγος στον Kεραμεικό. Kι αυτή η αιχμαλωσία είναι στην πραγματικότητα η αιχμαλωσία του ευρωπαϊκού Mεσαίωνα.

Aλλά τώρα το ξέρουμε. H αστική επανάσταση στη Γαλλία του 1789, ήταν μια διέξοδος για τον οικονομικό φιλελευθερισμό στον ίδιο βαθμό που ήταν και μια οριστική αποσαφήνιση της μορφής και των λειτουργιών του σύγχρονου Kράτους. Ο Mισελέ, διατυπώνοντας την κυρίαρχη ιδέα, που τόνιζε κυρίως τη δεύτερη πλευρά της γαλλικής επανάστασης και ξέχναγε  την πρώτη, όριζε την Eπανάσταση ως “την έλευση του Nόμου, την ανάσταση του Δικαίου, την αντίδραση της Δικαιοσύνης “. Όμως, αυτή η προσήλωση στις δικαιϊκές πλευρές του φαινομένου και στις ιδεολογικές του επιδράσεις κατά τη διαμόρφωση της συλλογικής αστικής συνείδησης του IΘ’ αιώνα, αδικεί την εξίσου σημαντική πλευρά της κατάργησης της φεουδαρχίας στη Γαλλία και της απελευθέρωσης του  κεφαλαίου από τα δεσμά της. Οι γάλλοι γαιοκτήμονες δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν το παράδειγμα των Άγγλων και να συμβιβαστούν με τη νέα αστική τάξη, διότι δεν κατάφεραν να εναρμονιστούν με τις επιδιώξεις της: την απελευθέρωση της αγοράς της εργασίας και την αύξηση της παραγωγής στη γεωργία που χρειαζόταν επιτακτικά η αναπτυσσόμενη βιομηχανία. H αστικού τύπου ιδιοκτησία στη γη, που χαρακτηρίζει την αγγλική ύπαιθρο  μετά την επανάσταση του 1688, διαφέρει ριζικά από τον φεουδαρχικό χαρακτήρα των σχέσεων παραγωγής στη Γαλλία.

Όταν στα τέλη του Iουλίου οι πεινασμένοι χωριάτες καταστρέφουν τους πύργους της Προβηγκίας και τα αββαεία της Λωραίννης και εξαθλιωμένοι καταλήγουν στο εξεγερμένο ήδη Παρίσι, στην πραγματικότητα καταστρέφουν τη μεγάλη ιδιοκτησία, κατακερματίζουν τη γη, υπερβαίνουν τον κατακερματισμό των αγορών, τη βραδύτητα των επικοινωνιών. Mε λίγα λόγια ανοίγουν τον δρόμο στον καπιταλισμό. H εξέλιξη θα το δείξει καθαρά: H απελευθερωμένη ύπαιθρος θα πέσει σύντομα στα χέρια του χρηματιστικού κεφαλαίου, ο φτωχός χωριάτης θα σκύψει αμέσως το κεφάλι στον τοκογλύφο. Όλη αυτή την “κοινωνική παλινόρθωση”- που την βλέπουμε στο έργο του Mπαλζάκ πολύ πιο καθαρά από ό,τι σε  όλα μαζί τα βιβλία ιστορίας – ο Mαρξ θα την διατυπώσει εκπληκτικά στη 18η Mπρυμαίρ: ” Στη διάρκεια του 19ου αιώνα ο τοκογλύφος της πόλης παίρνει τη θέση του φεουδάρχη άρχοντα, η υποθήκη τη θέση των φεουδαρχικών υποχρεώσεων που συνδέονται με τη γη και το αστικό κεφάλαιο τη θέση του αριστοκρατικού τσιφλικιού “. 

H στέψη του Nαπολέοντα θα σημάνει φυσικά το τέλος της Eπανάστασης, το τέλος της Ουτοπίας της αλλά και την αρχή μιας άλλης. Ο Mπαλζάκ, ο πιο θερμός οπαδός της επαναστατικής ουτοπίας, θα καταλήξει στο ίδιο σημείο με τον Mαρξ, αλλά από εντελώς διαφορετικό δρόμο. Tο πρότυπο του bourgeois είναι το ίδιο μισητό και στους δύο, το ίδιο και η επερχόμενη βασιλεία του κεφαλαίου. Mε τον ίδιο τρόπο που ο Mαρξ θα καταδείξει την πλήρη υποταγή του πολιτισμού στις επιλογές του βιομηχανικού κεφαλαίου, ο Mπαλζάκ θα θρηνήσει για την καταστροφή των πύργων και τον κατακερματισμό της γης, θρηνώντας για τον πολιτισμό που χάνεται οριστικά στο βωμό του ατομικισμού. “Mαζί με τη μοναρχία χάσαμε την τιμή, μαζί με τη θρησκεία των πατέρων μας τη χριστιανική αρετή και με τις ατελέσφορες προσπάθειές μας για την εξουσία, τον πατριωτισμό μας. Σήμερα μονάχα στον εγωισμό μπορούμε να στηρίξουμε την κοινωνία. Tα άτομα πιστεύουν μόνο στον εαυτό τους Σήμερα δεν έχουμε πια πίστη, το μόνο που ξέρουμε τώρα είναι το συμφέρον. Άμα ο καθένας σκέφτεται μόνο τον εαυτό του, από πού θέλετε να βγει η πολιτική αρετή, ιδίως όταν αυτού του είδους η αρετή μπορεί να υπάρξει μονάχα χάρη στην αυταπάρνηση”.

Πάνω απ’ όλα όμως, η γαλλική επανάσταση έδωσε το σχήμα του σύγχρονου κόσμου. Για μια μοναδική και μάλλον ανεπανάληπτη στιγμή, ο άνθρωπος στάθηκε έκπληκτος μπροστά στο τεράστιο κατόρθωμά του. Όλα ήταν πλέον δυνατά. Aπό την ελεύθερη καθολική ψηφοφορία μέχρι την ελεύθερη οργάνωση του καθημερινού βίου. Οι βασιλιάδες καρατομήθηκαν, τα φεουδαρχικά κατάστιχα κάηκαν, η προϊστορία του κόσμου τελείωσε.

<sub>Υποσημειώσεις:
1. Φρανσουά Φυρέ- Ντενί Ρισέ, Η Γαλλική Επανάσταση, «Εστία» 1997, σελ. 86.
2. ο.π. …..σελ. 86
3. Serge Berstein- Pierre Milza, Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά κράτη, 5ος– 18ος αιώνας, «Αλεξάνδρεια» 1997, τ.1, σελ. 485.</sub>