Εξήντα χρόνια μετά τη λήξη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, η επιστημονική έρευνα για τη δεκαετία του 1940 βρίσκεται σε ένα σημείο καμπής. Η έκρηξη του ενδιαφέροντος από τη δεκαετία του 1990 μέχρι σήμερα έχει δημιουργήσει νέα δεδομένα. Πλήθος άρθρων, τόμων και μονογραφιών έχουν εκδοθεί, πολλά συνέδρια έχουν διοργανωθεί ενώ η δεκαετία του 1940 κατέχει πλέον εξέχουσα θέση στη δημόσια συζήτηση. Θέματα άγνωστα ή αποσιωπημένα έχουν ενταχθεί στην έρευνα, άλλοι, πέραν της ιστορίας, επιστημονικοί κλάδοι έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους στην επίμαχη δεκαετία, διαφορετικές μεθοδολογικές προτάσεις έχουν κατατεθεί και μια σειρά νέων επιστημόνων ασχολούνται με θέματα εκείνης της περιόδου.

Όλες αυτές οι θετικές εξελίξεις εγγράφονται στο πλαίσιο της ανανέωσης του ενδιαφέροντος για τη δεκαετία του 1940 αλλά αναδεικνύουν κάποιες αδυναμίες και όρια. Η μελέτη της δεκαετίας του 1940 τείνει να αυτονομηθεί ως ερευνητικό αντικείμενο και να αποσπαστεί από την υπόλοιπη ιστοριογραφία. Οι αλλαγές και ρήξεις που σημειώνονται τη δεκαετία του 1940 δεν συσχετίζονται με τις ιστορικές εξελίξεις που προηγήθηκαν στο Μεσοπόλεμο ούτε με αυτές που ακολούθησαν μετεμφυλιακά. Αντίστοιχα τα φαινόμενα τα οποία μελετώνται δεν εντάσσονται ούτε στο πλαίσιο ούτε στη συζήτηση της σύγχρονης ευρύτερης ελληνικής ιστοριογραφίας (π.χ. τη μελέτη του εργατικού κινήματος, της νεολαίας, των γυναικών, κλπ.). Επιπλέον, η ανάδειξη κάποιων, αναμφίβολα σοβαρών, ζητημάτων (όπως η βία) τείνει να υπερκαθορίσει την προσέγγιση της περιόδου και να μετατραπεί στο προνομιακό πρίσμα μελέτης της περιόδου με τον υπαρκτό κίνδυνο να υποβαθμιστούν οι υπόλοιπες, εξίσου σοβαρές, πτυχές της κρίσιμης δεκαετίας και να διαστρεβλωθεί η ιστορική πραγματικότητα. Τέλος, συχνά οι νέες μελέτες επιστρέφουν σε παλαιότερα ερμηνευτικά σχήματα τα οποία μέχρι πριν λίγα χρόνια είχαν απορριφθεί ως οριστικά ξεπερασμένα. Αυτά τα παρωχημένα ερμηνευτικά σχήματα θέτουν εκ των πραγμάτων και τα όρια της όποιας ανανέωσης.

Υπάρχει η ανάγκη η μελέτη της δεκαετίας του 1940 να συνδεθεί με τη μελέτη της κοινωνίας κατά τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει οι πολιτικές συγκρούσεις να συνδεθούν με τις κοινωνικές αντιθέσεις, οι πολιτικοί φορείς με κοινωνικά υποκείμενα και ομάδες, να ερευνηθεί το οικονομικό υπόβαθρο των κοινωνικών αλλαγών, οι ιδέες και τα προτάγματα να συνδυαστούν με πρακτικές και αξίες, να μελετηθούν οι σχέσεις πόλης-υπαίθρου, τοπικών ελίτ-πολιτικής ηγεσίας, να συμπεριληφθεί η κοινωνική τάξη και το φύλο στην ιστορική διαπραγμάτευση, να διερευνηθεί ο ρόλος της πολιτισμικής διαφοράς στην πολιτική αντιπαλότητα. Η «στροφή στο κοινωνικό» θα επιτρέψει να ενταχθεί η μελέτη της δεκαετίας του 1940 στο σύνολο της σύγχρονης ιστοριογραφίας και να εντοπιστούν οι ρήξεις και οι συνέχειες. Θα επιτρέψει να ερευνηθεί το βάθος των κοινωνικών αλλαγών, η ποικιλία των διακυβευμάτων και η ένταση των αντιθέσεων. Η «στροφή στο κοινωνικό» προσδιορίζει και το ερευνητικό ζητούμενο: εργαλεία, αναλυτικές κατηγορίες, μεθοδολογικές προτάσεις, υποθέσεις εργασίας που θα ανατέμνουν την ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια της «μακράς δεκαετίας» του 1940.

Η επιστημονική συνάντηση «Δεκαετία 1940: η εποχή των ρήξεων» έχει ως στόχο να θέσει αυτά τα ζητήματα σε συζήτηση. Οι βαθιές αλλαγές που συντελούνται στη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου σε επίπεδο πολιτικής, ιδεολογίας, οικονομίας και κοινωνίας αποτελούν πρόσφορο πεδίο για την ανάπτυξη του ιστορικού προβληματισμού σε μια σειρά από θέματα όπως η σχέση πόλης-υπαίθρου, η ανασυγκρότηση του κράτους, ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων, η ξένη βοήθεια, η κοινωνική δυναμική των στρατιωτικών και πολιτικών συγκρούσεων, κοκ.

Κείμενο των Πολυμέρη Βόγλη, Φλώρα Τσιλάγα, Μενέλαου Χαραλαμπίδη και Ιάσονα Χανδρινού