Στην Αρχαία Ελλάδα, παρόλο που δεν υπήρχε ένας  θεσμοθετημένος εορτασμός για τις μητέρες, η μητρότητα κατείχε ξεχωριστή θέση τόσο στις λατρευτικές πρακτικές όσο και στους μύθους. Οι γυναίκες, ως σύμβολα γονιμότητας, έπαιζαν κρίσιμο ρόλο στην κατανόηση του κόσμου των αρχαίων, ακόμα κι αν αυτός ο ρόλος συνοδευόταν από πόνους και σιωπές.

Η γυναίκα στη σκιά της πατριαρχίας

Στην Αρχαία Ελλάδα οργανώνονταν γιορτές προς τιμήν θεοτήτων που σχετίζονταν με τη μητρότητα. Η Ήρα, σύζυγος του Δία, λατρευόταν ως προστάτιδα του γάμου και της γονιμότητας, ενώ η Κυβέλη, θεά της γης και Μητέρα των Θεών, αντιπροσώπευε την απόλυτη μητρική δύναμη.

Αυτές οι εορτές, ωστόσο, στηρίζονταν κυρίως στη γυναικεία συμμετοχή και οργάνωση, γεγονός που υποδεικνύει ότι ο δημόσιος χώρος παρέμενε ανδροκρατούμενος, με τις γυναίκες να δραστηριοποιούνται κυρίως εντός του οικιακού και του λατρευτικού πλαισίου.

Η καθημερινότητα των γυναικών στην Αρχαιότητα απέχει πολύ από τις εξιδανικευμένες απεικονίσεις της μητρότητας. Οι πηγές είναι αποσπασματικές, αλλά αποκαλυπτικές. Ο Ησίοδος, ποιητής του 8ου αιώνα π.Χ., θεωρούσε φυσικό να παντρεύονται τα κορίτσια λίγα χρόνια μετά την εφηβεία, με άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας. Η γυναίκα θεωρούνταν κατώτερη από τον άνδρα, ενώ η ταυτότητά της οριζόταν σχεδόν αποκλειστικά από τη δυνατότητά της να τεκνοποιεί.

Οι γυναίκες γεννούσαν κατά μέσο όρο έξι παιδιά, αλλά η παιδική θνησιμότητα ήταν τόσο υψηλή που η απώλεια παιδιού θεωρούνταν σχεδόν αναμενόμενη.

Οι μαρτυρίες από ταφικές επιγραφές σκιαγραφούν μια θλιβερή πραγματικότητα: η Πραξω πέθανε κατά τον τοκετό στα 21 της, η Καινίς σε ηλικία 20 ετών ύστερα από επίπονη γέννα, ενώ η Πλάουτα, που πέθανε στο δεύτερο τοκετό της, μνημονεύεται για την αγάπη του θρηνούντος συζύγου της.

Η θνησιμότητα πάνω στη γέννα ήταν εξίσου υψηλή , σε κάποιες περιόδους υπολογίζεται ότι έως και το 30% των γυναικών πέθαιναν κατά τον τοκετό.

Τελετουργικά και παιδική αβεβαιότητα

Η γέννηση ενός παιδιού συνοδευόταν από τελετουργικές πρακτικές, δείγμα του φόβου για τη μεγάλη παιδική θνησιμότητα.

Τα βρέφη λάμβαναν το όνομά τους μόλις την δέκατη ημέρα, και δεν καταγράφονταν επίσημα ως μέλη της πατρικής οικογένειας παρά μόνο μετά το πρώτο έτος.

Οι πατέρες, συχνά απόμακροι στα πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού, ενδέχεται να κρατούσαν συναισθηματική απόσταση μέχρι να σιγουρευτούν ότι το παιδί θα επιβιώσει.

Οι μητέρες στους μύθους και την επική ποίηση

Παρόλο που η επική παράδοση παρουσιάζει κατά κανόνα ηρωικές ανδρικές μορφές, η μητρική φιγούρα έχει βαθιά παρουσία στον κόσμο των αρχαίων μύθων. Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας, όταν κατεβαίνει στον Άδη, συναντά τη μητέρα του Αντίκλεια, η οποία πέθανε από θλίψη για την απουσία του. Ο πόνος της αποκτά μεταφυσική διάσταση, επαναφέροντας την ανάγκη για επιστροφή, ρίζες και οικειότητα.

Στην Ιλιάδα, η Θέτις, μητέρα του Αχιλλέα, παρεμβαίνει θεϊκά για να υπερασπιστεί την τιμή του γιου της. Η κραυγή της για τη σύντομη ζωή του παιδιού της, προτού εκείνος αναμετρηθεί με τον Έκτορα, λειτουργεί ως προφητεία θανάτου και ως έκφραση απόλυτης μητρικής απόγνωσης.

Η πιο συγκλονιστική μητρική εικόνα, ωστόσο, είναι αυτή της Εκάβης, μητέρας του Έκτορα. Την ώρα που εκείνος ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει τον Αχιλλέα, εκείνη τον εκλιπαρεί, δείχνοντάς του το στήθος της, να μη φύγει και σκοτωθεί. Η σκηνή είναι σπαρακτική: η μητέρα δεν προστάζει, δεν επιχειρηματολογεί  παρακαλεί μέσα από τη μνήμη της φροντίδας και της τρυφερότητας.

Μετά τον θάνατο του Έκτορα, η σύζυγός του Ανδρομάχη δεν θρηνεί μόνο τον άντρα της αλλά και το μέλλον του γιου τους, Αστυάνακτα. Οι θεατές της εποχής ήξεραν ότι το αγόρι θα θανατωνόταν από τους Έλληνες. Το δράμα της μητέρας, που βλέπει το παιδί της να παραδίδεται στον θάνατο, ξεπερνά τα όρια της μυθοπλασίας και αποκτά διαχρονική, οικουμενική διάσταση.

Μητρική θυσία και ανθρώπινη υπόσταση

Οι μητέρες στην αρχαία ελληνική μυθολογία και ιστορία δεν είναι απλώς παθητικές φιγούρες. Αποτελούν φορείς αγάπης, συναισθηματικής επιβίωσης και ανθρώπινης συνείδησης. Οι αρχαίοι Έλληνες κατανοούσαν μέσα από αυτές τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος σε έναν κόσμο γεμάτο κινδύνους, θυσίες και θάνατο.

Όπως σημείωναν και οι αρχαίοι τραγικοί, η μητρική αγάπη ήταν από τις πιο ισχυρές ανθρώπινες δυνάμεις. Ο Σοφοκλής έγραφε ότι «τα παιδιά είναι οι άγκυρες της ζωής της μητέρας», ενώ ο Ευριπίδης προέτρεπε: «Αγαπάτε τη μητέρα σας, παιδιά, δεν υπάρχει αγάπη πιο γλυκιά απ’ αυτή».

Μέσα από τις τελετές, τους μύθους και τις επιτύμβιες επιγραφές, η αρχαιότητα μας μεταφέρει την επίγνωση ότι η μητρότητα είναι εμπειρία οριακή, σωματική και ψυχική, τραγική και μεγαλόπρεπη. Κι έτσι παραμένει διαχρονικά, από την Κυβέλη και την Εκάβη, έως τις μητέρες του σήμερα.

Πηγή: The Conversation