Στον δημόσιο διάλογο, συχνά κακόφωνο και κάποιες φορές παραγωγικό, ακούγονται πολιτικά κόμματα και πολιτικοί να επικαλούνται την ηθική υπεροχή τους έναντι των άλλων πολιτικών φορέων. Ωστόσο, η επίκληση του ηθικού πλεονεκτήματος δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται από την πολιτική πράξη και να αποτελεί κανόνα που εξυψώνει την πολιτική ζωή.

Είναι εξίσου προβληματικό το γεγονός ότι οι αναφερόμενοι στις ηθικές αρετές τους δεν μπαίνουν στον κόπο να εξηγήσουν, πως ακριβώς εννοούν τον ενάρετο δημόσιο βίο. Όσο πιο γενική και ασαφής η διακήρυξη περί ηθικού πλεονεκτήματος, τόσο πιο εύκολη η καταφυγή σε αντίθετες πράξεις.

Είναι, γι΄αυτό, αναγκαίο, πρώτα απ’ όλα, να συμφωνήσουμε στο νόημα των λέξεων και των διακηρύξεων.

Τι είναι, λοιπόν, στην πολιτική ηθικό πλεονέκτημα, ηθική υπεροχή;

Με έναν ενστικτώδη τρόπο, όταν οι πολίτες αξιώνουν την ύπαρξη ηθικού πλεονεκτήματος, αντιλαμβάνονται ότι η συλλογική ηθική των κομμάτων και η ατομική ηθική των στελεχών τους πρέπει να διαπνέεται από το σεβασμό στη χρηστή διοίκηση των δημοσίων υποθέσεων, με εντιμότητα και αξιοπρέπεια, μακριά από πειρασμούς πλουτισμού ή άλλων αθέμιτων ωφελημάτων.

Αυτή η προσέγγιση είναι αναμφίβολα σωστή. Δεν είναι, όμως, αρκετή. Γνωρίζουμε ότι η εξουσία διαφθείρει. Γνωρίζουμε, ακόμη ότι ο δρόμος που διανύουν τα πολιτικά κόμματα μπορεί, μεν, να είναι στρωμένος με αρκετές καλές προθέσεις, αλλά στο τέλος χαραγμένος από πολλές ασυνέπειες. Για να καταστεί κανόνας η χρηστή διοίκηση των δημοσίων υποθέσεων, δεν αρκεί η εντιμότητα μερικών προσώπων ούτε οι διακηρύξεις των κομμάτων. Χρειάζεται κάτι πολύ περισσότερο.

Χρειάζεται η επαναθέσμιση του πολιτικού και διοικητικού συστήματος. Χρειάζεται, δηλαδή, η θέσπιση κανόνων στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος, η ίδρυση νέων πολιτικών θεσμών και η εισαγωγή διοικητικών προτύπων που διασφαλίζουν την αυτονομία της πολιτικής έναντι ισχυρών κέντρων οικονομικής ισχύος, συντεχνιακών συμφερόντων και πελατειακών εξαρτήσεων.

Θεμελιώδες, συνεπώς, κριτήριο για να κρίνουμε το πόσο ισχυρή και αληθής είναι η δέσμευση ενός πολιτικού κόμματος για την ηθική υπεροχή του, είναι η επίμονη συνέπειά του να διαμορφώσει ένα σαφές πολιτικό και διοικητικό πλαίσιο, που αποτρέπει τις κακόβουλες προθέσεις, τις εξαρτήσεις κομμάτων ή προσώπων και εγκαθιστά τη διαφάνεια στο κέντρο των πολιτικών αποφάσεων.

Η επαναθέσμιση του πολιτικού συστήματος για την αυτονομία της πολιτικής είναι το πρώτο πεδίο στο οποίο αξιολογείται η επίκληση του ηθικού πλεονεκτήματος των κομμάτων. Για να δώσω ένα παράδειγμα από την πρόσφατη πολιτική ιστορία μας. Έχει κανείς αμφιβολία ότι η ίδρυση του ΑΣΕΠ και η νομοθέτηση του ν. 2190/1994 επέφερε πλήγμα σε ένα μέρος των διαμορφωμένων πελατειακών σχέσεων; Έχει κανείς αμφιβολία ότι η «διαύγεια» βοηθά στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας και των ανθρώπων που την ασκούν; Προς αυτή την κατεύθυνση είναι ανάγκη να γίνουν ακόμη πολλά.

Για να δώσω το αντίθετο παράδειγμα. Πώς επικαλούνται ηθικό πλεονέκτημα τα κυβερνώντα σήμερα κόμματα, όταν έχουν ανάγει σε επιστήμη τη σάρωση κάθε τελευταίας κόκκινης γραμμής τους, μετά την εγκατάλειψη και κάθε προηγούμενης;

Αρκούν τα προηγούμενα; Όχι! Απαιτείται ένα ακόμη βήμα. Ηθική υπεροχή ενός κόμματος υπάρχει, όταν υπηρετεί την ηθική της ευθύνης. Η ηθική της ευθύνης σημαίνει δέσμευση των κομμάτων στο καθήκον αληθείας προς τους πολίτες, άρνηση του μικροκομματικού συμφέροντος και της δημαγωγικής, αλλά ανέφικτης, υπόσχεσης. Σημαίνει δέσμευση του πολιτικού κόσμου ότι οι επαγγελίες του είναι ζυγισμένες με ευθύνη και με μέτρο το εθνικό συμφέρον και ότι, γι’ αυτό, είναι αποφασισμένος να τις τηρήσει στην πράξη. Λάθος μπορεί να γίνει, το έγκλημα είναι, όμως, να δείχνεις κυνικά ότι ποτέ δεν πρόκειται να ψάξεις την ευκαιρία να το διορθώσεις.

Χωρίς την ηθική της ευθύνης δεν υπάρχει ο αναγκαίος ηθικός εξοπλισμός προσώπων και κομμάτων. Κραυγάζει το αρνητικό παράδειγμα θεσμικών παραγόντων που το ένα βράδυ ψήφιζαν την κατάργηση του μειωμένου ΦΠΑ στα νησιά και το επόμενο δήλωναν ότι ψήφισαν εγκληματική και αντισυνταγματική ρύθμιση!

Αν, σωρευτικά, η προσωπική εντιμότητα γίνει στάση ζωής, αν θεμελιώσουμε την αυτονομία της πολιτικής, αν μάθουμε την ηθική της ευθύνης, τότε μπορούμε βάσιμα να ελπίζουμε ότι θα παύσει να ισχύει η πικρή διαπίστωση του Alfred Adler: «Είναι ευκολότερο να πολεμάς για τις αρχές σου παρά να ζεις σύμφωνα με αυτές».