“Εταιρείες που δούλευαν για λογαριασμό των Ναζί, το 2020 θα συνεχίζουν να βγάζουν εκατομμύρια ευρώ και μια από αυτές θα συμμετέχει στην κατασκευή της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Αυτή η τράπεζα, σύμφωνα με τα λόγια της Προέδρου της, “δε θα είναι εκεί για να κλείνει τα spreads” που ανεβαίνουν λόγω μιας πανδημίας, καθώς “δεν είναι η δουλειά της”. Η φράση της αυτή θα εκφωνηθεί το 2020 και θα απευθύνεται κυρίως προς την Ιταλία, η οποία παραδόξως θα ελπίζει για κάτι διαφορετικό. Παραδόξως, γιατί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα  θα δείξει “ποια είναι η δουλειά της”, μόλις εννιά χρόνια πριν, το 2011, όταν και θα είναι εκεί, ακριβώς, για να ανοίξει τα spreads(11:10-12:55). Τι άλλο όμως θα συμβεί στο μέλλον το 2020;

Α ναι,  η νούμερο 1 στον κόσμο εταιρεία σε έσοδα, η Walmart, θα κερδίζει χρήματα όταν κάποιοι από τους εκατομμύρια εργαζομένους της πεθαίνουν. Θα είναι η ίδια εταιρεία, όπου μαζί με άλλες, θα χρησιμοποιεί φυλακισμένους ως εργατικό δυναμικό, δίνοντας τους συνήθως από 0-2 cents ανά ώρα εργασίας. Δεν ξέρω αν είναι αυτονόητο από τώρα, αλλά αυτή η εταιρεία θα εδράζεται στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Στην πρώτη εκ των δύο “πιο ανεπτυγμένων χωρών του Πλανήτη”, όπου α)θα βρίσκεται το 25% του πληθυσμού των φυλακισμένων ολόκληρου του πλανήτη, β) το 1/4 των Αμερικανών πολιτών θα αναβάλλει την περίθαλψη του για σοβαρά θέματα υγείας, λόγω κόστους και γ) το δικαστικό σύστημα θα επηρεάζεται από δύο παράγοντες που ξεκινούν με τα γράμματα “χ” και “ρ”: χρώμα, χρήμα. Η δεύτερη “πιο ανεπτυγμένη χώρα”, θα είναι η Κίνα και από εκεί θα ξεκινήσει μια πανδημία, ονόματι COVID-19.”
 
Εάν ένας “προφήτης” εκφωνούσε αυτό το λόγο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘50, πιστεύετε πως θα έπειθε το κοινό του;
 
Πριν βιαστείτε να απαντήσετε, η απάντηση είναι πολύ πιο σύνθετη. Και αυτό το κείμενο, αν και έως τώρα δεν έχει γίνει αντιληπτό, έχει ξεκάθαρα σχέση με τις συνθήκες καραντίνας που (θέλω να πιστεύω) πως όλοι βιώνουμε αυτές τις ημέρες. Η Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία εξέδωσε τις προηγούμενες ημέρες μια ανακοίνωση, στην οποία ανέφερε τα εξής: “Δεν έχει νόημα να παρακολουθούμε αδιάκοπα ειδήσεις ή να διαβάζουμε όλα όσα γράφονται στο διαδίκτυο. Επιλέγουμε μία αξιόπιστη πηγή ενημέρωσης και παρακολουθούμε μία φορά την ημέρα τις εξελίξεις και τις νέες οδηγίες.” Τι σχέση όμως δύναται να έχουν η ανακοίνωση της Ελληνικής Ψυχολογικής  Εταιρείας και ο λόγος του “υποτιθέμενου προφήτη” της δεκαετίας του ‘50 που προαναφέρθηκε;
 
Η λέξη κλειδί είναι μια: πειστικότητα. Η λέξη αυτή , δεν σχετίζεται άμεσα με το ανοσοποιητικό και αναπνευστικό σύστημα του καθενός που διαβάζει αυτό το κείμενο. Σχετίζεται όμως με το πως ο καθένας θα ερμηνεύσει τη νέα αυτή πραγματικότητα που βιώνουμε. Και το πως θα την ερμηνεύσει , σχετίζεται με τις στάσεις του, με όσα πιστεύει. Οι στάσεις, με τη σειρά τους σχετίζονται με όσα βρίσκονται αποθηκευμένα στην μνήμη μας. Και όσα βρίσκονται αποθηκευμένα στην μνήμη, σχετίζονται άμεσα με την προσπελασιμότητα τους από το άτομο, κατά πόσο δηλαδή μπορεί να έχει (εύκολη) πρόσβαση σε αυτά. Σύμφωνα με την γνωστική νεουσυνειρμική θεωρία (Fiske & Taylor, 1991, Hastie & Kumar 1979, Srull & Wyer, 1989), “η μνήμη είναι οργανωμένη σε πληροφοριακά δίκτυα και κάθε δίκτυο αποτελείται από έναν κεντρικό πυρήνα με τον οποίο συνδέονται οι πληροφορίες μέσω συνειρμικών συνάψεων”. Με πιο απλά λόγια η ευκολία με την οποία θα φέρουμε στο μυαλό μας μια πληροφορία από την μνήμη μας , σχετίζεται με το πόσο εύκολα έχουμε πρόσβαση σε αυτήν. Πότε όμως η πρόσβαση μας σε μια πληροφορία είναι ευκολότερη;
 
Οι ερευνητές Chong και Druckman(2007, σελ. 108) ορίζουν την προσβασιμότητα ως εξής: “η πιθανότητα μια διαθέσιμη πληροφορία η οποία είναι αποθηκευμένη στη μακροπρόθεσμη μνήμη μας να ανακληθεί όταν αξιολογούμε μια πληροφορία”. Κάθε πότε λοιπόν εμείς βλέπουμε μια πληροφορία για τον κορονοϊό; Δεκάδες φορές εντός της ημέρας. Κάθε πότε αξιολογούμε μια τέτοια πληροφορία; Επίσης δεκάδες φορές. Το γεγονός ότι βλέπουμε δεκάδες φορές μια είδηση για τον κορονοϊό σημαίνει λοιπόν από μόνο του πως εμείς θα επηρεαστούμε; Όχι.
 
Όμως, η επανάληψη ενός μηνύματος αν συνδυαστεί με ένα συγκεκριμένο χωροχρονικό και κοινωνικό πλαίσιο το οποίο ωθεί άμεσα ή έμμεσα ένα άτομο να νιώσει πως εμπλέκεται σε ένα ζήτημα (του κορονοϊού για παράδειγμα), τότε είναι πολύ πιο πιθανό, το άτομο να χρησιμοποιήσει αυτό που οι Petty και Cacciopo αποτελούν “κεντρική οδό επεξεργασίας”.
 
Με πολύ πιο απλά λόγια, το άτομο θα χρησιμοποιήσει έναν τρόπο σκέψης που εστιάζει πραγματικά στο ζήτημα και θα αξιολογήσει τα επιχειρήματα που του παρέχουν τα Μέσα. Θα το κάνει αυτό, ακριβώς γιατί νιώθει ότι έχει κίνητρο να το κάνει. Προβαίνοντας όμως σε αυτή τη διαδικασία ξανά και ξανά, η στάση ενός ατόμου γίνεται ολοένα και πιο δυνατή. Άρα ένα άτομο με μια φοβική στάση απέναντι στον ιό γίνεται όλο και πιο φοβικό μέρα με τη μέρα;
 
Όχι ακριβώς. Όταν ο Tom Tyler αποφάσισε να πραγματοποιήσει μια έρευνα το 1980 σχετικά με την επίδραση της πληροφόρησης των ΜΜΕ όσον αφορά την εγκληματικότητα, διαπίστωσε πως τα Μέσα Ενημέρωσης ασκούν έναν “απρόσωπο αντίκτυπο”. Με άλλα λόγια, τα Μέσα δεν πείθουν ένα άτομο πως πραγματικά κινδυνεύει σε προσωπικό επίπεδο από την εγκληματικότητα, ακόμα και εάν προβάλλουν σε υπερβολικό βαθμό ειδήσεις κλοπών για παράδειγμα.
Όμως, συμβάλλουν αρκετά στη δημιουργία μιας στάσης από το άτομο για το τι συμβαίνει γενικότερα στην κοινωνία: “η τηλεόραση επηρεάζει μεν τις απόψεις των ανθρώπων σχετικά με τους κινδύνους που διατρέχει κανείς γενικά στην κοινωνία, δεν επιδρά όμως στη συγκινησιακή φόρτιση των υποκειμένων σε σχέση με το άμεσο περιβάλλον τους” (Marchand, 2009, 125). Και τίθεται το εξής ερώτημα: “και ποιος είναι αυτός που επηρεάζει το πότε θα φοβηθώ εγώ, αν δεν είναι τα ΜΜΕ;”
 
Σύμφωνα και πάλι με τον Tyler, πρόκειται για τις κοινωνικές σχέσεις αλλά και τις προσωπικές εμπειρίες του καθενός. Αυτές είναι που πείθουν το άτομο πως κινδυνεύει. Ασφαλώς βέβαια, τα ΜΜΕ, παρά το γεγονός πως δεν μας “τρομάζουν” επί του προσωπικού, συμβάλλουν στη δημιουργία κάποιων στάσεων. Με βάση αυτές τις στάσεις, οι άνθρωποι προβαίνουν σε συμπεριφορές. Όταν λοιπόν γίνεται λόγος για “κοινωνικές σχέσεις”, γίνεται λόγος στην ουσία για κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, δηλαδή, για ανθρώπινες συμπεριφορές των ανθρώπων σε μια ομάδα. Οι συμπεριφορές αυτές, μας επηρεάζουν. Και αν αυτές οι συμπεριφορές είναι φοβικές, γιατί η στάση τους επηρεάστηκε από τα Μέσα, είναι απολύτως πιθανό να επηρεάσουν και τις δικές μας.
 
Πως όμως είναι δυνατόν ενώ τα ΜΜΕ δε μας επηρεάζουν προσωπικά, να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας στάσης;
 
Αν και ο Daniel Kahneman έχει γράψει ένα βιβλίο 700 σελίδων για αυτό (“Σκέψη: Αργή και Γρήγορη”), εγώ θα αρκεστώ σε δύο-τρεις προτάσεις και ένα πείραμα. Αρχικά, το μυαλό δεν είναι όσο έξυπνο όσο νομίζουμε και πολλές φορές σκέφτεται πολύ γρήγορα και όχι ορθολογικά. Για να το καταφέρει αυτό, κάνει γενικεύσεις. Γενικεύσεις, οι οποίες δε βασίζονται σε πραγματικά στοιχεία, αλλά σε χαρακτηριστικά δευτερευούσης σημασίας. Όπως και στο πείραμα που διεξήγαγαν ο Kahneman και ο Tversky το 1973, όταν και ζήτησαν από συμμετέχοντες να διαβάσουν έναν κατάλογο με τα ονόματα 39 προσωπικοτήτων και έπειτα να απαντήσουν στο ερώτημα: “Ποιοι ήταν περισσότεροι; Οι άνδρες ή οι γυναίκες;”
Στον έναν κατάλογο βρίσκονται 20 ανδρικά ονόματα και 19 γυναικεία και στη δεύτερη περίπτωση το αντίθετο. Όμως, σε κάθε περίπτωση από τις δύο, στο φύλο που είχε τα λιγότερα ονόματα, οι πειραματιστές είχαν βάλει ονόματα ανθρώπων πιο διάσημων. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως σε ποσοστό 80 % , οι συμμετέχοντες πείστηκαν πως ακόμα και όταν τα γυναικεία ονόματα ήταν 19 και τα ανδρικά 20, τα γυναικεία ήταν περισσότερα (Marchand, 2009, 126).
 
Όπως και να έχει λοιπόν, είναι απόλυτα δύσκολο να αντιμετωπίσουμε ένα ζήτημα όπως ο κορονοϊός με απόλυτη ψυχραιμία. Το ίδιο μας το “χαζό” μυαλό, δεν μας το επιτρέπει στο 100%. Όμως, από την άλλη, αν ακολουθήσουμε όσα μας λέει η Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία, και αν δεν ψάξουμε για “προφήτες” αλλά στραφούμε στην γνώση των ειδικών, τότε είναι σίγουρο πως, τουλάχιστον νοητικά, δε θα επιβαρυνθούμε τόσο πολύ.
 
Βιβλιογραφία:
1. Marchand P. (2009) . Κοινωνική Ψυχολογία των Μ.Μ.Ε. (μεταφρασμένο) . Αθήνα. Εκδόσεις Πεδίο.
2. Chong D. & Druckman J. (2007). A Theory of Framing and Opinion Formation in Competitive Elite Environments . Journal of Communication.