Στο ξεκίνημα μιας ακόμη σχολικής χρονιάς, η έρευνα που διεξήχθη την άνοιξη του 2017 σε γυμνάσια και λύκεια όλης της χώρας, με πρωτοβουλία του Συνηγόρου του Παιδιού και σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας, θέτει και πάλι στο δημόσιο λόγο το ερώτημα σχετικά με τη σχολική δημοκρατία: Σε ποιον βρίσκονται οι ευθύνες για το ζωντάνεμα και την ουσιαστική συμμετοχή των μαθητών στις αποφάσεις της σχολικής ζωής και με ποιο τρόπο μπορούν οι μαθητικές κοινότητες να αποτελέσουν εργαλείο εμπέδωσης της δημοκρατίας στη συνείδηση όλων των μελών των σχολικών κοινοτήτων;

Η έρευνα που διεξήχθη σε 377 γυμνάσια και λύκεια της χώρας και στην οποία απάντησαν 37.488 μαθητές και μαθήτριες (τα ευρήματα της οποίας υπάρχουν αναλυτικά στον ιστοχώρο του Συνηγόρου του Παιδιού www.0-18.gr) δείχνει ότι οι έφηβοι ζητούν από τον κόσμο των ενηλίκων να ξανασκεφτούμε τους τρόπους με τους οποίους τους δίνεται η δυνατότητα να νοιώθουν και να είναι πρωταγωνιστές στη σχολική τους καθημερινότητα. Πραγματοποιώντας τακτικά συνελεύσεις στις τάξεις τους με ουσιαστικό περιεχόμενο και συζητήσεις, έχοντας στο πλάι τους σταθερά εκπαιδευτικούς που θα τους εμπνέουν και θα τους ακούν, εκλέγοντας υπεύθυνα τους εκπροσώπους τους, συμμετέχοντας στις αποφάσεις για θέματα που αφορούν το σχολικό περιβάλλον, τις σχέσεις εκπαιδευτικών – μαθητών, την αξιολόγηση της ποιότητας της εκπαίδευσης, την επίλυση συγκρούσεων και διαφωνιών και όλα τα θέματα της σχολικής ζωής.

Οι μαθητές και οι μαθήτριες μέσα από την έρευνα δήλωσαν σαφώς ότι περιμένουν από τους υπεύθυνους χάραξης της εκπαιδευτικής πολιτικής αλλά και από τους εκπαιδευτικούς τους να καταβάλλουν περισσότερες προσπάθειες και να βρουν τρόπους ώστε οι μαθητικές κοινότητες να μην είναι απλά ένα θνησιγενές εργαλείο ανάδειξης των δημοφιλών μαθητών και εκπροσώπησης τους μόνο σε έκτακτες καταστάσεις, αλλά να δίνουν στην καθημερινότητα τους ευκαιρίες συζήτησης και ανταλλαγής για όλα τα θέματα που τους επηρεάζουν, να ενεργοποιούν τον διάλογο που συχνά παραμελείται μέσα σε ένα σχολικό σύστημα ανταγωνισμού και έμφασης στους βαθμούς και τις εξετάσεις, να δώσουν αφορμές για θετική ενεργοποίηση τους και συμμετοχή σε ομάδες, καλλιτεχνικές και αθλητικές δραστηριότητες, διατύπωσης γνώμης και τοποθέτησης για κοινωνικά ζητήματα που απασχολούν το σχολείο αλλά και την κοινωνία.

Σε μια πρόσφατη επίσκεψή μου σε Φινλανδικό σχολείο και συζήτηση με εκπαιδευτικούς και μαθητές – μαθήτριες, είδα στην πράξη πως χώρες που έχουν διακριθεί για το εκπαιδευτικό τους σύστημα αντιμετωπίζουν τα θέματα συμμετοχής των μαθητών στις αποφάσεις. Τακτικές συζητήσεις στις τάξεις, εκπροσώπηση μαθητών όλων των τάξεων σε συναντήσεις σχεδιασμού εκπαιδευτικών δράσεων μία φορά το μήνα και διαρκής επικοινωνία της διεύθυνσης με μικρή ομάδα μαθητών για ζητήματα χειρισμών της καθημερινότητας, ενώ παράλληλα ήταν ενεργείς ομάδες διαμεσολάβησης συνομηλίκων και καλλιτεχνικών – πολιτιστικών δράσεων στο σχολείο. Παρόμοια παραδείγματα όμως υπάρχουν και στη χώρα μας, έστω και αν δεν είναι ευρέως γνωστά. Εμπνευσμένοι διευθυντές σχολείων και σύλλογοι διδασκόντων, που έχουν αντιληφθεί τη σημασία της προώθησης της δημοκρατίας στο σχολείο, έχουν προσπαθήσει και πετύχει εξαιρετικές πρακτικές που φέρουν ικανοποίηση και αυτοπεποίθηση στα μέλη των σχολικών κοινοτήτων.

Η νομοθεσία για τις μαθητικές κοινότητες που ισχύει στη χώρα μας από το 1986 περιλαμβάνει αρκετές προβλέψεις που εφαρμόζονται ατελώς στα σχολεία και άλλες που χρειάζονται αναθεώρηση. Όμως, κύριο αίτημα μαθητών και εκπαιδευτικών, που εκτός από την έρευνα έχει αναδειχθεί και μέσα από τις πολυποίκιλες δράσεις του Συνηγόρου του Παιδιού που λειτουργεί στο πλαίσιο της ανεξάρτητης αρχής Συνήγορος του Πολίτη εδώ και 14 χρόνια, είναι η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Για το πώς ακούν τα παιδιά, πώς τα καθοδηγούν και τα εμπνέουν στο δικό τους διάλογο, πώς τους μαθαίνουν μέσα από το παράδειγμά τους, τον σεβασμό στις δημοκρατικές διαδικασίες και την εμπιστοσύνη στην ομαδικότητα και στην επικοινωνία.

Το στοίχημα παραμένει ανοικτό και δεν αφορά μόνο τα σχολεία μας. Αφορά ένα μήνυμα που χρειάζεται να απευθύνει η κοινωνία των ενηλίκων προς τη νέα γενιά: «Σας εμπιστευόμαστε και σας υποστηρίζουμε να πάρετε ευθύνες και πρωτοβουλίες για όσα όμορφα μπορείτε να διεκδικήσετε και να πετύχετε και για όσα άσχημα θέλετε να αλλάξετε και να μετατρέψετε».
Στο χέρι της Πολιτείας, των εκπαιδευτικών αλλά και όλων των παραγόντων που ασχολούμαστε με τα δικαιώματα των παιδιών είναι να ακούσουμε τη φωνή τους και να ανταποκριθούμε, αναζητώντας την ουσία στη λειτουργία των μαθητικών κοινοτήτων και επιδιώκοντας την εφαρμογή της δημοκρατίας στα σχολεία μας.