Καταδικάζουμε τη βία από όπου και να προέρχεται, ναι αλλά από που προέρχεται;

Εδώ και πολύ καιρό παρακολουθούμε την επαναλαμβανόμενη σχεδόν καθημερινά ειδησεογραφία για εγκλήματα ποικίλου χαρακτήρα με δράστες νέους κυρίως ανήλικους παιδιά ακόμα και του δημοτικού αλλά και του γυμνασίου και του λυκείου.

Η αγριότητα που διέπει αυτά τα περιστατικά σε κάποιες περιπτώσεις είναι εντυπωσιακή και κυρίως προκαλεί σοβαρές ανησυχίες, λύπη για τα παιδιά αλλά και πανικό για το «που πάμε» και «τι θα γίνουμε».

Χαρακτηριστικό πιο πρόσφατων περιστατικών είναι ότι πρόκειται για καταστάσεις που συμμετέχουν πολλοί εναντίον ενός, που η βία κατά του θύματος είναι χωρίς όριο ενώ χρησιμοποιούνται συχνά και όπλα – μαχαίρια αλλά και αυτοσχέδια όπλα ρόπαλα κλπ.

Αλλά δεν είναι μόνον τα παιδιά του σχολείου. Πλήθος εγκλημάτων δείχνει μια ένταση της διαπροσωπικής κοινωνικής βίας ως αντίδραση σε καταστάσεις θυματοποίησης των δραστών ή για λόγους εκδίκησης ή στο πλαίσιο άλλων λόγων.

Η απάντηση που επίσημα δίνεται σε αυτές τις καταστάσεις είναι η καταστολή: είτε ως αύξηση του ύψους της ποινής, είτε αυστηροποίηση των όρων εγκλεισμού είτε με επίταση της αυστηρότητας απέναντι στους γονείς και κηδεμόνες κλπ.

Τα στοιχεία που έρχονται στη δημοσιότητα για αυτές τις κατηγορίες εγκλημάτων με δράστες νέους και ιδίως ανήλικους, είναι θολά και συχνά δεν επιδέχονται συγκρίσεων, ενώ δημοσιεύονται με σημαντικές καθυστερήσεις. Κατά καιρούς επίσης δημοσιεύονται στοιχεία που περισσότερο εντυπωσιάζουν παρά πληροφορούν ή αποτυπώνουν τις τάσεις της εγκληματικότητας.

Έτσι για παράδειγμα στις αρχές Σεπτεμβρίου δόθηκε στη δημοσιότητα έκθεση της αστυνομίας που αν προσέξει κάποιος καλύτερα αφορά το έτος 2022 (δηλαδή, δυο χρόνια πριν σχεδόν) και επίσης, αφορά το οργανωμένο έγκλημα αλλά και για κάτι μικρο-συμμορίες ρομά.

Τις τελευταίες μέρες απασχολεί πάλι η εγκληματικότητα των ανηλίκων με δράστες αγόρια ή κορίτσια που δρουν πάλι ομαδικά σε βάρος ενός, εξευτελίζουν ή βιαιοπραγούν εναντίον συμμαθητών τους. Η συνέχεια γνωστή: γονείς και δράστες υπό επιτήρηση, προαναγγελία νέας καταστολής και ψυχολόγοι και άλλοι ειδικοί που εξηγούν τη διαδικασία εμπλοκής με το έγκλημα.

Από την άλλη μεριά, πληθαίνουν τα περιστατικά βίας μεταξύ συγγενών που αποτελούν τη «λύση» σε προσωπικά προβλήματα.

Σε όλο αυτό το σύνθετο σκηνικό το κοινό, η κοινή γνώμη, αυτή η νεφελώδης στην οριοθέτησή της ομάδα πίεσης που οι αντιδράσεις της κινητοποιούν τις αρχές και τη θέσπιση επίσημων μέτρων και πολιτικών, έχει πεισθεί εν πολλοίς, ότι βρισκόμαστε ενώπιον μιας νέας «επιδημίας βίας».

Μια τέτοια γενική αντίληψη όμως όχι μόνον οδηγεί σε αδιέξοδο, αλλά διαμορφώνει και περίσκεψη σχετικά με την καταστολή και τη χρησιμότητά της. Μήπως τελικά δεν υπάρχει άλλος δρόμος από την καταστολή;

Κι όμως σε όλο αυτό το ζήτημα λείπουν κάποια σημαντικά στοιχεία: λείπει η φωνή των ίδιων των δραστών αλλά και το κοινωνικό προφίλ τους, οι συνθήκες που καλλιεργούν τέτοιες συμπεριφορές και τα πραγματικά κίνητρα. Πόσο πείθει η φράση ότι «το έκανα για τη φάση» ή «μου την έδινε που έκανε έτσι» και άλλες παρόμοιες;

Συνηθίζουμε δυστυχώς να σταματάμε στο φαινομενικά προφανές και με ευκολία να αποφαινόμαστε, ότι οι δηλώσεις των δραστών δείχνουν έλλειψη ωριμότητας,
κενότητα συναισθημάτων κλπ.

Κι όμως δεν γνωρίζουμε ως κοινή γνώμη, τι είναι αυτά τα παιδιά – δράστες, τι ζουν και πως τα ίδια νομίζουν ότι πρέπει να είναι, για να κερδίσουν μια θέση στην κοινωνία ή στην οικογένεια;

Δεν ξέρουμε ποιο είναι το περιβάλλον που ζουν και πόσο τα επηρεάζουν οι αξίες, οι κοινωνικές πρακτικές, οι στάσεις των δικών τους ανθρώπων ή των προτύπων που διαμορφώνονται έξω στην κοινωνία; Όποιος θεωρεί ότι αυτά τα ζητήματα, αυτοί οι παράγοντες δεν είναι σημαντικοί, δεν κάνει μόνο λάθος αλλά βρίσκεται αρκετά βήματα πίσω από την πρόοδο της κοινωνικής έρευνας και από την πραγματικότητα.

Οι παρεμβάσεις που άμεσα πρέπει να υπάρξουν, οφείλουν να υπερβούν τη λογική της διαχείρισης μιας κρίσης: δεν πρόκειται για κρίση, αλλά για μια ουσιαστικότερη μεταβολή του τρόπου με τον οποίο μια νέα γενιά ανθρώπων βλέπει τους συνομηλίκους της, γεγονός που θα έχει περαιτέρω συνέπειες.

Από αυτήν την άποψη, τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα συναγερμού που οι κυβερνήσεις κάθε τόσο βγάζουν σαν «άσο από το μανίκι», δε λύνουν το πρόβλημα, ούτε της νεανικής, ούτε της
κοινωνικής βίας. Και δεν το λύνουν, επειδή δεν παρεμβαίνουν στις αιτίες (καθώς ούτε η Πολιτεία θέλει να παρέμβει), αλλά διαχειρίζονται το πρόβλημα διατηρώντας την ύπαρξη του.

Εξάλλου ποτέ ο καπιταλισμός δεν ήθελε να λύσει τέτοια προβλήματα: η διαιώνισή τους παράγει πλούτο, κοινωνικές ιεραρχίες και είναι λειτουργική για το επικρατούν σύστημα, επειδή όχι μόνον κάποιοι έχουν όφελος, αλλά ταυτόχρονα καταστρέφεται και ένα δυναμικό κάπως «ενοχλητικό» ή και «περιττό».

Από την άλλη μεριά, η κοινωνική πρόληψη είναι δύσκολο συχνά ριζοσπαστικό, αλλά και ακριβό εργαλείο αντεγκληματικής πολιτικής για να τύχει προσοχής.

Συγκεκριμένα, για να μιλήσουμε για κοινωνική πρόληψη της εγκληματικότητας των ανηλίκων θα πρέπει εκ των πραγμάτων να θέσουμε ερωτήσεις για το σχολείο και τα προγράμματα σπουδών, για το ρόλο του στην πολιτισμική διάπλαση των παιδιών, για την υποστελέχωση του αλλά και για το ρόλο των διδασκόντων, για την οικογένεια, το σεξισμό και τη φαλλοκρατία (που την έχουμε ξεχάσει) και για τις σχέσεις στο σπίτι, για τον ανύπαρκτο αλλά και για το δημιουργικό ελεύθερο χρόνο των παιδιών, για την έλλειψη κοινωνικών οραμάτων που θα έπρεπε να τα εμπνέουν, να μιλήσουμε για όλα αυτά τα ουσιαστικά, για τα οποία η Πολιτεία αδιαφορεί, ενώ με περισσή φροντίδα παρουσιάζει όλο και κάποιο πακέτο ψηφιοποιημένων εργαλείων
«πρόληψης».

Όλα αυτά δεν είναι προφανώς συμβατά με τις κυρίαρχες πολιτικές επιλογές και αντιλήψεις και αν τα πράγματα είναι έτσι, είμαστε μόνον στην αρχή.

Και αυτοί που κινδυνεύουν από όλα αυτά είναι και τα θύματα και οι δράστες: νέοι όλοι και χωρίς σαφές μέλλον.

*Καθηγήτρια Εγκληματολογίας και Αντεγκληματικής Πολιτικής
Σχολή Κοινωνικών Επιστημών /Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας
Πάντειο Πανεπιστήμιο