Ένα από τα διδάγματα των αλλεπάλληλων κρίσεων που βιώνει η ελληνική κοινωνία από το 2010, αλλά και ο υπόλοιπος κόσμος, είναι πως η αβεβαιότητα αποτελεί ίσως τη μοναδική σταθερά που θα πρέπει να καθορίζει τις αποφάσεις μας. Η κίνηση και η αλλαγή είναι τα στοιχεία που αδιόρατα διαμορφώνουν τη ζωή και την εξέλιξη της. Όμως, η οικονομική, η κλιματική, και τελευταία η πανδημική κρίση, προκαλούν απρόσμενες και βίαιες ανατροπές που έχουν ως αποτέλεσμα πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις στην καθημερινότητα όλων μας.

Κυρίαρχο ρόλο για την διαχείριση της νέα πραγματικότητας από τις ηγεσίες, παίζει το πρότυπο σχεδιασμού πολιτικής, ο βαθμός συμπερίληψης στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, και η εμπέδωση μιας κουλτούρας διακυβέρνησης που δεν θα σκέφτεται αποκλειστικά τις επόμενες εκλογές, αλλά θα έχει διαρκώς στραμμένο το βλέμμα στην εικόνα του μέλλοντος.

Ορισμένες από τις μεγατάσεις, που ήδη επηρεάζουν την  Ελλάδα, την ΕΕ και τον κόσμο, αφορούν ζητήματα όπως, οι οικονομικές ανισότητες, το κλίμα, οι δημογραφικές ανισορροπίες, η τεχνητή νοημοσύνη, οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις, η μετανάστευση και η άνοδος του λαϊκισμού. Οι επιπτώσεις των μεγατάσεων αφορούν, αρχικά, τις αντοχές των εθνικών προϋπολογισμών και την καθημερινότητα των πολιτών, όμως, μακροπρόθεσμα μπορούν να υπονομεύσουν την ίδια τη δημοκρατία και την κοινωνική συνοχή.

Εδώ και πολλά χρόνια κράτη και οργανισμοί, και προσφάτως και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, έχουν ενσωματώσει στη λειτουργία τους μεθόδους Προοπτικής Διερεύνησης (Foresight) στοχεύοντας, μεταξύ άλλων, στην προώθηση της συνεργασίας και της δικτύωσης της επιστήμης, της τεχνολογίας και της καινοτομίας, και στον οραματικό προσανατολισμό του σχεδιασμού πολιτικής.

Όπως αναφέρεται στην διεθνή βιβλιογραφία, με την αξιοποίηση της Προοπτικής Διερεύνησης επιτυγχάνεται η ικανότητα εκτίμησης της σημασίας των παγκόσμιων τάσεων, πραγματοποιείται υψηλής ποιότητας έρευνα για το μέλλον, ενώ μπορεί να συμβάλλει στον εκδημοκρατισμό των κανόνων χάραξης πολιτικής και λήψης αποφάσεων. Βελτιώνεται η κριτική σκέψη της συμμετέχουσας κοινότητας μετατοπίζοντας τις στάσεις και τις αντιλήψεις απέναντι στην έννοια του μέλλοντος, και αυξάνονται τα επίπεδα κοινωνικής συνοχής.

Η παραδοχή πως το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο, αμφισβητεί και τη λογική των συμβατικών προσεγγίσεων χάραξης στρατηγικής πολιτικής, που βασίζονται στην υπόθεση ενός ενιαίου και γραμμικού μέλλοντος ως προέκταση του παρόντος. Επιπλέον, η αντίληψη πως το μέλλον είναι μια ανοιχτή υπόθεση συντείνει στην ανάγκη ριζικού μετασχηματισμού του οικονομικού μοντέλου, μιας και έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη δογματική λογική του «There Ιs No Alternative».

Η ενσωμάτωση των μεθόδων και των εργαλείων Προοπτικής Διερεύνησης δεν αφορά αποκλειστικά το ανώτατο επίπεδο διακυβέρνησης ενός κράτους, και παράλληλα δεν μπορεί να αποτελεί μια πρωτοβουλία που θα παρέχει γενικές συμβουλές κατόπιν αιτήματος και εντός του πλαισίου ήδη αποφασισμένων στόχων. Αντιθέτως, αφορά όλα τα επίπεδα και όλες τις δομές διακυβέρνησης μιας χώρας. Από την κεντρική κυβέρνηση και το κάθε υπουργείο ξεχωριστά, μέχρι την περιφερειακή αυτοδιοίκηση, τους δήμους και τα τοπικά συμβούλια. Με διαδικασίες διαρκούς διαλόγου και συνεννόησης μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων και θεσμών, και με ενέργειες ουσιαστικής κοινωνικής συμμετοχής στη συζήτηση για το μέλλον της χώρας.

Η εδραίωση ενός μοντέλου διακυβέρνησης που έχει ως πυξίδα σχεδιασμού τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες του μέλλοντος, ανοίγει και μια ευρύτερη συζήτηση που εντάσσει πιο δυναμικά στο δημόσιο διάλογο ζητήματα που ήδη θα έπρεπε να μας προβληματίζουν και να καθορίζουν τις σημερινές μας αποφάσεις. Για παράδειγμα, η ανθεκτικότητα των οικονομιών και των κοινωνιών, η μέτρηση της ανάπτυξης με δείκτες πέρα από το ΑΕΠ που θα περιλαμβάνουν τα επίπεδα κοινωνικής ευημερίας και την ποιότητα του περιβάλλοντος, και η αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων, είναι ορισμένα από τα ζητήματα που θα έπρεπε ήδη να απασχολούν τις πολιτικές ηγεσίες και τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής.

Αν πραγματικά επιθυμούμε ως πολιτεία να ανακτήσουμε την πρωτοβουλία των κινήσεων απέναντι στις προκλήσεις που διαρκώς θα προκύπτουν, χρειάζεται να αρχίσουμε να οραματιζόμαστε το αδιανόητο. Η Προοπτική Διερεύνηση είναι το κατάλληλο εργαλείο ώστε να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο σκέψης μας και να κατανοήσουμε εις βάθος ποιοι είναι οι θεμελιώδεις παράγοντες αλλαγής σε ένα πολύπλοκο περιβάλλον αστάθειας και αβεβαιότητας.

Η πολυσυζητημένη πρόοδος της ελληνικής κοινωνίας δεν θα είναι αποτέλεσμα φοβικών αποφάσεων απέναντι σε κατεστημένες νοοτροπίες, ούτε επιβολής της ορθοδοξίας των «μονόδρομων» που μας οδήγησαν στη κατάρρευση και τη στασιμότητα. Η φυγή στο μέλλον θα επιτευχθεί συλλογικά και με όρους δημοκρατίας. Με σχέδιο που θα οραματίζεται έναν κόσμο ανοιχτό και δίκαιο, αφήνοντας οριστικά πίσω του τον κύκλο της παρακμής. Άλλωστε, όπως έγραψε ο Όσκαρ Ουάιλντ, «πρόοδος είναι η πραγματοποίηση των ουτοπιών».

* Άκης Καλαμαράς, Υπ. Διδάκτωρ Προοπτικής Διερεύνησης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας