Ένας από τους δασκάλους (καθηγητές δηλαδή) που ήμουν τυχερός να έχω όταν πήγα γυμνάσιο στην Ιωνίδειο ήταν και ο καθηγητής της Μουσικής Απόστολος Ζυγούρης (Τόλη τον φωνάζαμε όλοι). Το βιβλίο με τις ασκήσεις και τα τραγούδια που κάναμε στο μάθημά του το είχε γράψει ο ίδιος,  και το κείμενο και τα κομμάτια, κι ένα από τα τραγούδια του, που το θυμάμαι ακόμα ήταν το «Χτίστε σχολειά», που είχε και τον στίχο «Μια φυλακή ανοίγει εκεί που ένα σχολείο κλείνει». 

Μια παρόμοια ρήση, βέβαια, έχει διατυπώσει πολύ νωρίτερα ο Βίκτωρ Ουγκό, ή τουλάχιστον έτσι του αποδίδεται: Εκεί που ανοίγει ένα σχολείο κλείνει μια φυλακή -αλλά προτίμησα να αναφέρω την εκδοχή του δασκάλου μου.

Όταν κλείνει λοιπόν ένα σχολείο ανοίγει μια φυλακή, αλλά τι γίνεται όταν κλείνει ένα βιβλιοπωλείο; Αυτές τις μέρες έχει γίνει πολλή συζήτηση, τουλάχιστον στη μπλογκόσφαιρα, για το κλείσιμο του τελευταίου βιβλιοπωλείου του ιστορικού οίκου Ελευθερουδάκης στην Αθήνα, το οποίο, όπως ανακοίνωσαν οι Σοφίκα και Μαρίνα Ελευθερουδάκη, εγγονές του ιδρυτή του, πρόκειται να κλείσει στις 30 Σεπτεμβρίου (και αυτές τις μερες, ως τις 26/9, προσφέρει τα βιβλία του με μεγάλες εκπτώσεις σε ένα αποχαιρετιστήριο μπαζάρ).

Δεν είναι λοιπόν ένα οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο που κλείνει, αλλά ένα ιστορικό βιβλιοπωλείο, που υπήρχε στην Αθήνα από το 1898, και που έπαιξε καίριο ρόλο στη διακίνηση του βιβλίου στον τόπο μας, ιδίως του ξενόγλωσσου. Η επιχείρηση δεν θα κλείσει, θα ακολουθήσει άλλες διαδρομές πάντα στον τομέα του βιβλίου αλλά δεν θα έχει φυσική παρουσία ως βιβλιοπωλείο.

Πολλά χρόνια ο Ελευθερουδάκης είχε το βιβλιοπωλείο του «κεντρικά απόκεντρα», στην οδό Νίκης – από το 1962 διαβάζω. Εγώ πάντως εκεί τον γνώρισα. Μεταφέρθηκε, εν πομπή και παρατάξει, σε ένα οχταώροφο κτίριο στην Πανεπιστημίου το 1995, και ακολούθησε μια ξέφρενη πορεία επέκτασης, με άνοιγμα καταστημάτων σε άλλες πόλεις, σε συνοικίες της Αθήνας, στο Αεροδρόμιο, στην Εθνική οδό. Kάποιοι από τους παλιούς πελάτες της οδού Νίκης δεν αισθανόμασταν καθόλου άνετα στο οχταώροφο, ιδίως από τότε που οι παλιοί πωλητές άρχισαν να δίνουν τη θέση τους σε νεότερους που απλώς πληκτρολογούσαν τίτλους, χωρίς να ξέρουν το βιβλίο. (Δείτε, για αντιδιαστολή, μερικούς από τους υπάλληλους της Πολιτείας: μπορεί να μην ξέρεις ακριβώς τον τίτλο και να μη θυμάσαι τον συγγραφέα, τους λες μέσες – άκρες το αντικείμενο του βιβλίου που αναζητάς και σου το βρίσκουν).

Αν έγιναν επιχειρηματικά λάθη δεν το ξέρω, πάντως το γεγονός είναι ότι η επιχείρηση εδώ και αρκετά χρόνια φυτοζωούσε, πράγμα που μπορούσε εύκολα να το δει ο παρατηρητικός επισκέπτης του βιβλιοπωλείου. Έτσι, το κλείσιμο που ανακοινώνεται σήμερα κανέναν δεν εξέπληξε – είχε προαναγγελθεί. Φίλος εκδότης μού έλεγε ότι εδώ και καιρό έδινε βιβλία στο βιβλιοπωλείο μόνο αν του προπληρώνονταν – δεν ήλπιζε και πολύ να πάρει πίσω τα χρωστούμενα, αλλά τουλάχιστον έτσι δεν θα αύξαναν κι άλλο. Οπότε, είναι εύστοχο, αν και ίσως λίγο υπερβολικό, αυτό που γράφτηκε στα κοινωνικά μέσα, ότι οι μόνοι που αιφνιδιάστηκαν από την ανακοίνωση για το κλείσιμο του Ελευθερουδάκη είναι όσοι είχαν δέκα χρόνια να περάσουν απέξω από τη βιτρίνα του.

Ασφαλώς θα έπαιξαν ρόλο και τα κάπιταλ κοντρόλ, όπως λέει η ιδιοκτήτρια στο βίντεο εδώ, αλλά όπως και η ίδια λέει («να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας») σωστότερο είναι ότι η κρίση του 2009 τους πέτυχε σε φάση μεγάλων ανοιγμάτων. Λείπει πάντως από τις ανακοινώσεις της εταιρείας Ελευθερουδάκη ακόμα και ένα ίχνος αυτοκριτικής, οπότε δικαιούμαστε να συμπεράνουμε ότι, κατά την εταιρεία, όλα έγιναν σωστά από την πλευρά της – ήταν καθαρά θέμα ατυχίας.

Υπάρχει βέβαια και η γενικότερη διεθνής κρίση του βιβλιοπωλικού κλάδου στην εποχή μας, όπου η επανάσταση του Διαδικτύου έχει προκαλέσει σεισμό. Βέβαια, η απειλή του ηλεβιβλίου, που είχαν κάποιοι προφητέψει ότι θα εκτοπίσει το συμβατικό, χάρτινο βιβλίο δεν φαίνεται τόσο επίφοβη: στις ΗΠΑ οι πωλήσεις ηλεβιβλίων πιάσανε ταβάνι και μειώνονται, ενώ στην Ευρώπη είναι πολύ χαμηλές. Οι παλιότερες υπεραισιόδοξες προβλέψεις βασίζονταν στις αρχικές πωλήσεις ηλεβιβλίων, που έγιναν στις αρχές του αιώνα, όταν δεν υπήρχαν σμαρτόφωνα και ταμπλέτες αλλά μόνο συσκευές ανάγνωσης βιβλίων. Βεβαίως, και στην ταμπλέτα μπορείς να διαβάσεις βιβλίο, όμως μπορείς να κάνεις και χίλια δυο άλλα πράγματα πολύ πιο ελκυστικά για κάποιον που δεν έχει γαλουχηθεί με το διάβασμα – κι έτσι, τα ηλεβιβλία δεν πουλιούνται ενώ τα χάρτινα ζουν και βασιλεύουν.

Ωστόσο, η διαδικτυακή πώληση (χάρτινων) βιβλίων από ηλεβιβλιοπωλεία σαν την παντοδύναμη Άμαζον απειλεί καίρια τα τούβλινα βιβλιοπωλεία – πάνω σε αυτό το θέμα, νομίζω πως ισχύουν όσα είχα γράψει το 2011.

Τα ελληνικά βιβλιοπωλεία που εμπορεύονται ξενόγλωσσα βιβλία (σε αυτή την κατηγορία ανήκε και ο Ελευθερουδάκης) ήταν αδύνατο να ανταγωνιστούν την πώληση μέσω Άμαζον. Τότε είχα γράψει:

«Πριν προχωρήσω, μια παρατήρηση: αυτή τη στιγμή, το amazon δρα παρασιτικά σε βάρος των τούβλινων βιβλιοπωλείων, αφού πολλοί πελάτες μπαίνουν στο τούβλινο βιβλιοπωλείο, φυλλομετράνε τα βιβλία, διαλέγουν, και τελικά παραγγέλνουν από το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο. Δεν ξέρω αν και πώς μπορεί να ρυθμιστεί αυτό· αν σκεφτώ επιβολή μικρού φόρου στις ηλεπωλήσεις που να πηγαίνει σε όσους έχουν υλικά σημεία πώλησης ως αμοιβή για τη διαφήμιση του υλικού προϊόντος (με τον ίδιο τρόπο που πληρώνουμε φόρο όταν αγοράζουμε άγραφες κασέτες ή δισκέτες) θα με πουν γραφειοκράτη που θέλω να καταπνίξω την πρόοδο. Όταν κλείσουν τα τούβλινα βιβλιοπωλεία, θα δούμε τη γλύκα«. Δεν θέλω να πω ότι υπήρξα προφητικός διότι ήταν αναμενόμενο.

Το ευχάριστο πάντως είναι ότι για την εταιρεία Ελευθερουδάκη δεν ακούστηκε το τόσο συχνό σλόγκαν «ζούσανε παραπάνω από τις δυνάμεις τους» που το έχουμε ακούσει να λέγεται από το 2009, με άφθονο κυνισμό, για όσους ιδίως δανειολήπτες έχουν δει το οικογενειακό τους εισόδημα να καταβαραθρώνεται και αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους. Προφανώς, άλλα είναι τα μέτρα για τις επιχειρήσεις.

Το προαναγγελθέν λοιπόν εδώ και καιρό κλείσιμο του ιστορικού βιβλιοπωλείου είναι ασφαλώς κάτι το πολύ λυπηρό, κυρίως για τους εργαζόμενους που θα χάσουν τη δουλειά τους αλλά και για όλους τους εκδότες στους οποίους χρωστούσε η επιχείρηση. Και είναι τέτοια τα ποσοστά κέρδους στον κλάδο που, όπως μου έλεγε άλλος φίλος εκδότης, για να αποσβέσει ένα απλήρωτο χρέος π.χ. 1000 ευρώ πρέπει να κάνει τζίρο 10.000.

Αυτή την πλευρά, των εκδοτών, την εκφράζει μια δημοσίευση της εκδότριας Αθηνάς Σοκόλη στο Φέισμπουκ, που μιλάει και για άλλες χρεοκοπίες επιχειρήσεων που έκαναν αίσθηση – αντιγράφω ένα απόσπασμα, χωρίς να υιοθετώ απαραίτητα τα γραφόμενα:

Σοβαρά τώρα, τέτοιες επιχειρήσεις θέλετε; Που για χρόνια φεσώνουν τους προμηθευτές τους με υπέρογκα ποσά, για τα οποία οι τελευταίοι έχουν πληρώσει εφορία της τάξεως του 38%, έχουν αποδώσει ΦΠΑ, και όταν έρχεται η ώρα της είσπραξης με εξάμηνες επιταγές, μη τον είδατε τον Παναή. Που λειτουργούν με λογικές τού, αν δεν μου κάνεις την προτεινόμενη έκπτωση, σε αφήνω εκτός ή σε καταχωνιάζω στα ενδότερα. Που για χρόνια λειτουργούσαν ως μειοδότες και προμηθευτές του υπουργείου Παιδείας για τις σχολικές βιβλιοθήκες, θεωρώντας ότι έπρεπε να προμηθεύουν τις σχολικές βιβλιοθήκες με βιβλία μαγειρικής, κηπουρικής και διακόσμησης, γιατί τους τίτλους αυτούς τους προμηθεύονταν οι ίδιοι κοψοχρονιά.

Για επιχειρήσεις που άφηναν απλήρωτους για μήνες τους υπαλλήλους τους για να ανοίγουν παραρτήματα παντού. Για επιχειρήσεις που δεν ήταν συνεπείς στις υποχρεώσεις τους απέναντι στο Κράτος. Για επιχειρηματίες που λειτουργούσαν στεγνά ως εμπορίσκοι και τυχοδιώκτες, ουδεμία έχοντας σχέση με το αντικείμενό τους. Αυτοί οι επιχειρηματίες καλά κάνουν και κλείνουν (αν κλείνουν τελικά, και δεν ξανανοίξουν με άλλο όνομα, λίγο πιο κάτω, αφού έχουν μπει στο άρθρο περί πτώχευσης, έχει παραγραφεί το μεγαλύτερο μέρος των οφειλών τους, και όλα λάδι…), μπας και καθαρίσει ο τόπος. Εμάς να κλαίτε, εν προκειμένω, που χάσαμε τα λεφτά μας, και πληρώσαμε και από πάνω. Αυτοί θα βρουν τον τρόπο τους. Και ο νοών νοείτω.

Στο ίδιο πνεύμα και μια μαρτυρία του φίλου μου Κυριάκου Αγγελάκου, πάλι από το Φέισμπουκ. Τη μεταφέρω εδώ, και πάλι χωρίς να υιοθετώ κατ’ ανάγκη όλα όσα γράφει (και χωρίς να προσθέσω τόνους στο ατονικό του σύστημα, που το αποδοκιμάζω):

Το 1980-81 στο Οικονομικο ειχαμε εναν καθηγητη Μικροοικομιας που τον ελεγαν Νικο Χαριτακη. Ηταν νεος, με Fred Perry, Cohiba και Chablis, πολιτικα ΝουΔου και οικονομικα εκανε τον Φρηντμαν να κοκκινιζει απο ντροπη για τη μετριοπαθεια του. Ηταν παντρεμενος με μια καθηγητρια που ξεχναω το ονομα της. Το μαθημα του το περασα παροτι ηταν ιδιαιτερα σκληρος στις εξετασεις. Τεσπα, εγω παρατησα λιγο αργοτερα το Οικονομικο γιατι περασε απο μπροστα μου το τρενο του σινεμα, πηδηξα πανω κι ακομα να κατεβω. Κατα καιρους μαθαινα απο παλιους συμφοιτητες νεα του Χαριτακη. Εφυγε, τον εδιωξαν για την ακριβεια απο το Οικονομικο, αργοτερα χωρισε με την καθηγητρια και παντρευτηκε τη Σοφικα Ελευθερουδακη της γνωστης οικογενειας. Ημασταν στην Ελλαδα του Σημιτισταν, τα δανεια και οι μιζες ετρεχαν σαν τις κατσαριδες στα υπογεια της Βερανζερου, κι ολοι ζουσαν την πλασματικη ευημερια και την παραζαλη του ευκολου χρηματος και των ελαστικων συνειδησεων. Το συνθημα ηταν χρημα και αναπτυξη. Η Σοφικα εβαζε τα λεφτα κι ο Χαριτακης τις ιδεες κι ανοιξαν βιβλιοπωλεια στην Κηφισια, στο Χαλανδρι, τρια πολυοροφα στο κεντρο της Αθηνας μεχρι και στα εστιατορια της Εθνικης οδου. Λιγο καιρο αργοτερα ο Χαριτακης με τον Καστανιωτη εφτιαξαν και μια χονδρεμπορικη βιβλιου, το δικτυο ΕΡΜΗΣ, να μαζεψουν ολο το μετρητο και να ελεγξουν την αγορα του βιβλιου και οχι μονο. Και να τα ευκολα δανεια (η Σοφικα ηταν στο ΔΣ της Alpha Bank) και να τα κονδυλια απο την ΕΕ. Ο σωστος ο νεοφιλελευθερος, ο προστυχος δεν εχει το παραμικρο προβλημα οταν το κρατικο χρημα κατευθυνεται στην τσεπη του. Μανιαζει και γουρλωνει τα ματια σαν τον Κουλη οταν χρηματοδοτουνται κοινωνικες δομες, η δημοσια εκπαιδευση, τα ταμεια ανεργιας, το συνταξιοδοτικο συστημα κλπ.

Με την κυβερνηση Καραμανλη ο Χαριτακης ανελαβε προεδρος της επιτροπης αποκρατικοποιησεων, ηταν η χρυση γενια των κουμπαρων και των λαμογιων με τους Τσουπιδηδες, τους Φιλιππιδηδες και δε συμμαζευεται. 
Τελος παντων ηρθε η κριση και περασαν κι οι δυο (Ελευθερουδακης και Καστανιωτης) μαυρες μερες. Το δικτυο ΕΡΜΗΣ καταρρευσε και συμπαρεσυρε τους 2 μετοχους. Ο Ελευθερουδακης εκλεινε το ενα μαγαζι μετα το αλλο, 21 καταστηματα εκλεισαν συνολικα τα τελευταια χρονια, τα χρεη εκτοξευθηκαν (1,2 εκατ λεγεται οτι χρωσταει η επιχειρηση), οι υπαλληλοι απολυθηκαν, ολα συρρικνωθηκαν εκτος απο τις νεοφιλευλευθερες ιδεες του Χαριτακη. Οταν σε μια εκπομπη του ειπαν οτι η ΔΕΗ κοβει το ρευμα στους καταναλωτες που δεν μπορουν να πληρωσουν απαντησε οτι η επιχειρηση καλα κανει. 

Σημερα δημοσιευτηκε η ειδηση του προαναγγελθεντος θανατου του Ελευθερουδακη. Μας ειπαν οτι δημιουργηθηκε το 1898, με αδιαλλειπτη παρουσια και οτι εχουν ιδεες για το τι θα κανουν στο μελλον, οτι προετοιμαζόνται για το επόμενο τους «βιβλιοπωλείο», αλλά αρνούνται να το κάνουν, όσο δεν υπάρχει θετικό και σταθερό επιχειρηματικό περιβάλλον στη χώρα μας. Ουτε λεξη για τους εργαζομενους που θα μεινουν χωρις δουλεια, για τα χρεη, κουβεντα για τους προμηθευτες. Κι αρχισαν οι οιμωγες στα σοσιαλ μιντια των νεοφιλελεδων και των ευαισθητων, των μενουμευρωπη και των αριστων για την αθλια κυβερνηση, για τους νεους που δε διαβαζουν, για τους κουμμουνιστες και ολα τα γραφικα των τελευταιων καιρων. Λεω λοιπον τις λαμπρες επιχειρηματικες τους ιδεες να τις τυλιξουν με τις νεοφιλευθερες οικονομικες θεωριες του Χαριτακη και να τις κανουν κορνιζα. Κανεις πλεον δεν τις χρειαζεται, κυριως ο καταταλαιπωρημενος χωρου του ελληνικου βιβλιου.

Και συμπληρωματικά, μια τελευταία μαρτυρία, πάλι από το Φέισμπουκ, απόσπασμα από ανάρτηση της φίλης Άννας Χατζημανώλη από τη Θεσσαλονίκη – σε μερικά θέματα ταυτίζομαι απόλυτα με όσα λέει.

Δεν θα κλάψω για τον Ελευθερουδάκη ή όποιο βιβλιοπωλείο ή εκδότη που υιοθέτησε πολιτική logistics εδώ και είκοσι χρόνια περίπου.

Όταν αντικατέστησαν τους ειδικευμένους υπαλλήλους που είχαν τη γνώση του κάθε τίτλου και που ήξεραν να κουβεντιάσουν και να συστήσουν – οι οποίοι εκδιώχθηκαν τότε και ρουθούνι δεν άνοιξε και ελάχιστοι πήραν είδηση – όταν αντικατέστησαν εκείνους τους υπαλλήλους με κακοπληρωμένους νέους που δεν είχαν ιδέα κι απλώς πληκτρολογούσαν τον τίτλο να δουν αν και πού τον έχουν… κι αυτό αν επέμενες, διαφορετικά σου πλασάριζαν τα του (πληρωμένου από τον εκδότη) πάγκου και τα της (πληρωμένης από τον εκδότη) βιτρίνας, από τα οποία ο βιβλιοπώλης είχε ποσοστό μεγαλύτερο, εκβιάζοντας τον εκδότη ένεκα μεγέθους βιβλιοπωλείου ή ένεκα πολλών υποκαταστημάτων…

Απειροελάχιστο δειγματοληπτικό: εκείνοι οι κακοπληρωμένα νέοι, γύρω στο 2008, άρχισαν να τηλεφωνούν μέρα παρά μέρα για να τους στείλω το εξής ένα αντίτυπο τίτλου που τους είχε ζητήσει πελάτης, κι είπα δεν στέλνω, πάρτε το από τη χοντρική κάτω, μη χρεώνεστε τα μεταφορικά, δεν είναι νοικοκυριό αυτό. Τώρα διαβάζω ότι η η κ. Σοφίκα Ελευθερουδάκη είπε ότι «δεν υπάρχει θετικό και σταθερό επιχειρηματικό περιβάλλον στη χώρα μας.» Ω, ναι; Χα!

Πάρτε «δωρεάν» βιβλία με την εφημερίδα. Συν ό,τι άλλο εξίσου «δωρεάν». Κι οι δημοσιογράφοι; Γράψε (καλά ή κακά) γι’ αυτόν για να γράψω (καλά ή κακά) για ’κείνον; Και τα βραβεία; Ψήφισε αυτόν για να ψηφίσω εκείνον; Πληρωμένες (από τους υποψήφιους συγγραφείς) εκδόσεις, πληρωμένες παρουσιάσεις… Αγγελικά. Να μην αγγίξω την ενημέρωση και τις προμήθειες των βιβλιοθηκών. Όποιων απέμειναν.

Θα κλάψω για εκείνους τους εκδότες που έχασαν ποσά από βιβλιοπώλες που έκλεισαν και που ωστόσο παλεύουν ακόμη να εκδόσουν ένα βιβλίο που το πιστεύουν και που αξίζει τον κόπο. Θα κλάψω για εκείνους τους υπαλλήλους κι εκείνους τους βιβλιοπώλες που πάλεψαν όσο άντεξαν τον ανελέητο και πολλές φορές αθέμητο ανταγωνισμό. Που παλεύουν ακόμη. Θα κλάψω για εκείνους τους καλούς συγγραφείς που χάνονται μέσα στον πολτό και τα logistics. Μήπως ν’ ανοίξουμε ακόμη μία σχολή δημιουργικής γραφής;

Θα κλάψω για το αναγνωστικό κοινό που σ’ ένα μεγάλο μέρος του έχει χαθεί μέσα σ’ αυτό το κλίμα, χωρίς πυξίδα και κριτήρια. Θα κλάψω για τα καλά βιβλία που δεν μπορούν να τυπωθούν ή να ανατυπωθούν πια. Θα κλάψω για την ορφάνια και την πνευματική φτώχεια μας. Θα κλάψω για το σκοτάδι.

«Μὴν ἀμελήσετε.
Πάρτε μαζί σας νερό.
Τὸ μέλλον μας θὰ ἔχει πολὺ ξηρασία.»
Μιχάλης Κατσαρός, Θὰ σᾶς περιμένω
Την καλημέρα μου.

sarantakos.wordpress.com