Αντιμέτωπη με μια πραγματική κοινωνική έκτακτη ανάγκη για τη χώρα, η κυβέρνηση εξακολουθεί να παρεμβαίνει με πολιτικές που ενισχύουν τη συγκέντρωση ιδιοκτησίας και ευνοούν το τραπεζικό σύστημα. Τελευταίο παράδειγμα είναι το πρόγραμμα «Σπίτι μου 2» (χρηματοδότηση στεγαστικών δανείων), το οποίο έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση των τιμών πώλησης και ενοικίασης του συνολικού – ήδη ανεπαρκούς – οικιστικού αποθέματος.

Έχουμε γράψει πολλές φορές για την ανάγκη πραγματικής δημόσιας παρέμβασης για τη ρύθμιση της αγοράς με μια ολιστική και πολυδιάστατη προσέγγιση. Απαραίτητη προϋπόθεση για να συμβεί αυτό είναι η αντίδραση των εμπλεκόμενων ενδιαφερόμενων μερών, που πλέον αποτελούν σχεδόν το ήμισυ του ελληνικού πληθυσμού, αν αναλογιστούμε τις κατηγορίες των ενοικιαστών, των ιδιοκτητών πρώτης κατοικίας που επιβαρύνονται με κόκκινα δάνεια, των νέων, των φοιτητών, των εκτός έδρας εποχιακά εργαζομένων, και των αστέγων. Βέβαια, προϋπόθεση είναι να υπάρχουν πειστικές λύσεις στα προβλήματά τους και να πειστούν ότι αξίζει να παλέψουν για αυτές.

Η στεγαστική κρίση στην Ελλάδα αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια κοινωνική έκτακτη ανάγκη, που απορρέει από τη δομική παθογένεια των νεοφιλελεύθερων και αγοραίων πολιτικών. Όπως προκύπτει και από την πρόσφατη ενδιάμεση έκθεση του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ για την Οικονομία και την Απασχόληση 2024¹, η τάση είναι ανησυχητικά επιδεινούμενη. Το 2023, το 28,5% του πληθυσμού ζούσε σε νοικοκυριά όπου το στεγαστικό κόστος ξεπερνούσε το 40% του διαθέσιμου εισοδήματος – το υψηλότερο ποσοστό στην ΕΕ. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι ότι για τα φτωχότερα νοικοκυριά το ποσοστό επιβάρυνσης έφτασε το 85,3%, έναντι 29,9% στην ΕΕ, υπογραμμίζοντας τη σοβαρότητα της ανισότητας και την ανάγκη για άμεσες λύσεις.

Η πρόσβαση στην κατοικία και τη στέγαση αποτελεί ένα κατοχυρωμένο δικαίωμα από το Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, το οποίο έχει κυρωθεί και από την Ελλάδα. Ως εκ τούτου είναι θέμα Δικαίου και δικαιοσύνης. Η βιωσιμότητα της αγοράς κατοικίας είναι συνδεδεμένη με την προστασία των δικαιωμάτων και των εισοδημάτων των ευάλωτων και μεσαίων στρωμάτων.

Είναι απαραίτητο να ενισχυθούν και να σχεδιαστούν λύσεις ικανές να αντιμετωπίσουν, όχι μόνο τις ανάγκες του παρελθόντος, αλλά και τις ανάγκες των αυξανόμενων κοινωνικοδημογραφικών κατηγοριών (μονογονεϊκές οικογένειες, γυναίκες, νέα ζευγάρια, μετανάστες, ηλικιωμένος πληθυσμός, μετακινούμενοι εργαζόμενοι, νέοι, φοιτητές, άτομα που πρέπει να ικανοποιήσουν μια προσωρινή ανάγκη στέγασης κ.λπ.). Κατηγορίες που πρέπει να συμπεριληφθούν στις ευρύτερες διαδικασίες αστικής ανασυγκρότησης με γνώμονα τόσο τη δίκαιη οικολογική μετάβαση όσο και τις νέες κατευθύνσεις της ΕΕ για την εξασφάλισης της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Αρχικά, θα πρέπει να καθοριστεί και να εφαρμοστεί μια ισχυρή δημόσια παρέμβαση στον τομέα της στέγασης, συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης ενός πολυετούς σχεδίου για την ποιοτική δημόσια στέγαση ως υπηρεσία κοινής ωφέλειας, ξεκινώντας από την αποκατάσταση των ανεκμετάλλευτων ακινήτων, ιδίως των ακινήτων που ανήκουν στο δημόσιο, τον χρηματοπιστωτικό τομέα (οι τράπεζες πχ. κρατάνε 25.000 ακίνητα στους ισολογισμός τους που θα μπορούσανε άμεσα να ενισχύσουν την προσφορά κατοικιών).

Το σχέδιο αυτό θα πρέπει να χρηματοδοτηθεί από τη φορολογία τακτικού και ειδικού σκοπού, καθώς και από κονδύλια από την ΕΕ, που θα προκύψουν και στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του νεοδιορισθέντος Επιτρόπου της ΕΕ για την Ενέργεια και Στέγαση.

Η κατηγορία social housing, που δημιουργήθηκε για να ανταποκριθεί στη στεγαστική ζήτηση της λεγόμενης «γκρίζας ζώνης» (ΣΔΙΤ), της ενδιάμεσης, δηλαδή, περιοχής μεταξύ κράτους και αγοράς, δεν έχει μέχρι στιγμής καταφέρει να προσφέρει αποτελεσματικές λύσεις.

Προς αυτή την κατεύθυνση, η ενδεχόμενη συνεργασία ανάμεσα στον κόσμο της συνεργατικής οικονομίας και τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και τα μεσαία στρώματα, που σήμερα δεν λαμβάνουν στήριξη ούτε από τον ιδιωτικό ούτε από τον δημόσιο τομέα, μπορεί να αποτελέσει μια ανθεκτική και αποτελεσματική διέξοδο. Αυτό προϋποθέτει τη δημιουργία ενός ουσιαστικού συστήματος συνεταιρισμών και στην Ελλάδα, το οποίο θα αποτελέσει μια πραγματική εναλλακτική λύση απέναντι στο εικονικό «social housing», το οποίο συχνά προτείνεται από τις τράπεζες με σκοπό την εξασφάλιση δημόσιων διευκολύνσεων μέσω επιδοτήσεων ή άλλων ενισχύσεων, προκειμένου να διασφαλίσουν την αποδοτικότητα των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων.

Επιπλέον, μια διαφορετική φορολογία των ακινήτων, προσανατολισμένη στις κοινωνικές ανάγκες, μπορεί επίσης να αποτελέσει εργαλείο στεγαστικής πολιτικής, όπως η εισαγωγή π.χ. συστημάτων ρυθμιζόμενων ενοικίων ως αποτέλεσμα διαπραγματεύσεων με τους κοινωνικούς εταίρους, βάζοντας πλαφόν στο ύψος των ενοικίων και μπόνους στους ιδιοκτήτες που εντάσσονται στο σύστημα. Επίσης, μέσω της απογραφής και αυστηροποίησης της φορολογίας για τις κενές κατοικίες.

Εμπειρικά, οι φορολογικές ελαφρύνσεις υπέρ της μακροχρόνιας μίσθωσης δεν έχουν αποδώσει όπου έχουν εφαρμοστεί, δεδομένου ότι σε γενικές γραμμές στα τουριστικά κέντρα η βραχυχρόνια μίσθωση για τουριστικούς σκοπούς παραμένει πιο επικερδής. Επείγον και αναγκαίο επίσης είναι να διερευνηθεί η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) στις πλατφόρμες ακινήτων και τουρισμού, προκειμένου να σταματήσουν οι “Ανταγωνιστικοί Αλγόριθμοι” που λειτουργούν ως καρτέλ και, όπως έχει διαπιστωθεί πρόσφατα στις ΗΠΑ, νοθεύουν την αγορά, διογκώνοντας τεχνητά τις τιμές.

Άλλο επείγον θέμα αφορά τους εργαζόμενους/ες, που σήμερα, στην Ελλάδα ειδικότερα, είναι η κατηγορία που πλήττεται περισσότερο. Η αδυναμία πρόσβασης σε κατοικία από άποψη κόστους και εγγύτητας με τους χώρους εργασίας, στην πραγματικότητα υπονομεύει την ίδια πρόσβαση (το δικαίωμα) στην εργασία. Μία από τις λύσεις που συζητείται σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ιδιαίτερα στα συνδικαλιστικά φόρουμ, είναι η εισαγωγή νέων μέσων “κοινωνικής αιρεσιμότητας’’ στις εθνικές συλλογικές συμβάσεις.

Το δικαίωμα σε αξιοπρεπή στέγαση στις συλλογικές διαπραγματεύσεις, θεωρώ ότι θα έπρεπε να είναι ένα από αυτά: η ρήτρα στέγασης στις συλλογικές συμβάσεις εργασίας. Ένα επιτυχημένο παράδειγμα μιας τέτοιας ρήτρας συναντάται στη Γαλλία.

Στον κατασκευαστικό τομέα, το FASTT ‘Fonds d’Action Sociale du Travail Temporaire’² (Ταμείο Κοινωνικής Δράσης για την Προσωρινή Εργασία) είναι ένα κοινωνικό ταμείο που δημιουργήθηκε μέσω συλλογικών διαπραγματεύσεων και προσφέρει διάφορες υπηρεσίες στους προσωρινά απασχολούμενους εργαζόμενους, μεταξύ των οποίων και επιδοτήσεις στέγασης. Το ταμείο αυτό παρέχει βοήθεια για την πρόσβαση σε αξιοπρεπή στέγαση, υποστηρίζοντας εμπράκτως τους εργαζομένους στην εξασφάλιση επαρκούς στέγασης κατά τη διάρκεια περιόδων προσωρινής απασχόλησης.

Επιπροσθέτως, στη Γερμανία, ορισμένες μεγάλες εταιρείες, μέσω εταιρικών συλλογικών συμβάσεων, προσφέρουν στους εργαζόμενους πρόσβαση σε εταιρικά προγράμματα στέγασης. Τα προγράμματα αυτά περιλαμβάνουν την παραχώρηση επιδοτούμενων κατοικιών ή τη χορήγηση επιδοτήσεων ενοικίου, με στόχο τη διευκόλυνση της κινητικότητας των εργαζομένων και την εξασφάλιση επαρκούς στέγασης.

Τα παραδείγματα αυτά, αν επεκταθούν, δείχνουν πώς οι συλλογικές διαπραγματεύσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο για την αντιμετώπιση των στεγαστικών αναγκών των εργαζομένων, παρέχοντας συγκεκριμένες λύσεις για την εξασφάλιση αξιοπρεπούς στέγασης και συμβάλλοντας, έτσι, συγκεκριμένα στην επίλυση των στεγαστικών αναγκών.

*Όλγα Νάσση, ανθρωπολόγος, ειδική σε θέματα στεγαστικής πολιτικής