Η ανησυχία που κατέλαβε ξαφνικά τα mainstream ΜΜΕ για την άνοδο της ακροδεξιάς στις Ευρωεκλογές είναι όψιμη και υποκριτική. Η άκρα δεξιά βρισκόταν στην κυβέρνηση ή στο κατώφλι της στην Ιταλία, την Ουγγαρία, τη Σουηδία, την Ολλανδία, τη Γαλλία, στην Αργεντινή και αλλού ενώ οι ακροδεξιοί οπαδοί του Τραμπ και του Μπολσονάρου προσπάθησαν την βίαιη ανατροπή των δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων.

Με σύνθημα «θρησκεία, πατρίδα, οικογένεια» μια ακροδεξιά διεθνής δαιμονοποιεί τους μετανάστες, τους πρόσφυγες και τους Μουσουλμάνους και απειλεί τις δημοκρατικές κατακτήσεις παντού. Η δεξιά έστρωσε το χαλί με την στροφή της προς ακραίες θέσεις, νομιμοποίησε τον εθνολαϊκισμό και, όπως βλέπουμε στη Γαλλία και αλλού, είναι διατεθειμένη να συνεργαστεί πολιτικά με τους απόγονους του φασισμού όταν η παραδοσιακή της εξουσία απειλείται.

Αλλά και η Αριστερά έχει ευθύνη. Κάθε φασισμός είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας του κομμουνισμού έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Κάθε ακροδεξιά είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας της Αριστεράς παραφράζουμε σήμερα. Ο νεοφιλελευθερισμός βρίσκεται σε υποχώρηση. Η πανδημία έδειξε ότι η δυσφημισμένη κρατική παρέμβαση σώζει τις κοινωνίες. Αλλά η δυσφορία με την κατάσταση δεν συνοδεύεται από τον σχεδιασμό μιας ρεαλιστικής πρότασης κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι νίκες της εθνικιστικής δεξιάς αποτελούν έτσι αναμενόμενους σταθμούς στην μακροχρόνια πορεία παρακμής των αρχών του Διαφωτισμού, της μεταλλαγής του καπιταλισμού σε νεοφιλελευθερισμό και της υποχώρησης της Αριστεράς.

Πως φτάσαμε εδώ;

Οι Δυτικές κοινωνίες, εξουθενωμένες από την μακρόχρονη καπιταλιστική κρίση και την υποχώρηση των αξιακών τους θεμελίων, στέκονται αμήχανα μπροστά στις δραματικές αλλαγές στην εργασία και την κοινωνική αναπαραγωγή. Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός χρειάζεται ανοικτά σύνορα και ενιαίες αγορές αλλά αυτό οδηγεί σε δομική ανεργία, τεράστια αύξηση των ανισοτήτων, εγκατάλειψη του κοινωνικού κράτους. Η κοινωνική συνοχή διασπάται, η εμπιστοσύνη στην πολιτική και το κράτος υποχωρούν.

Το πολιτικό σύστημα αγνόησε και περιφρόνησε τα θύματα του παγκοσμοιοποιημένου καπιταλισμού. Η ακροδεξιά υπόσχεται να υπερασπίσει το λαό, τους χαμηλόμισθους και τους μικρομεσαίους από την επίθεση του «κατεστημένου». Η αγανάκτηση και ο θυμός αυτού του τμήματος της κοινωνίας αποτελεί το μεγαλύτερο όπλο της λαϊκιστικής ακροδεξιάς. Εγκαταλείπει την κλασική ταξική ανάλυση, που ακόμη κρατάει τμήματα της Αριστεράς σε ομηρία και υιοθετεί τη στρατηγική διαίρεσης της κοινωνίας ανάμεσα στο λαό και τις ελίτ. Αλλά η διαίρεση γίνεται με τριγωνισμό: ΟΙ ελίτ έχουν προδώσει τον λαό γιατί υποστηρίζουν τα δικαιώματα των μεταναστών, των προσφύγων, των gay, των διαφορετικών. Έτσι μιλάει στο συναίσθημα παρά στη λογική, υποθάλπει τους φόβους και περιφρονεί τις τεχνοκρατικές αναλύσεις απευθυνόμενη σε έναν κόσμο που βλέπει το βιοτικό του επίπεδο να πέφτει συνεχώς και το μέλλον αβέβαιο.

Η πρόσφατη ιστορία της Γαλλίας μας βοηθά να κατανοήσουμε πως άλλαξε η συσκευασία του ρατσισμού και ωραιοποιήθηκε ο φασισμός. Η σύγκριση πατέρα και κόρης Λεπέν είναι χαρακτηριστική. Ο πατέρας ήταν ένας προβοκάτορας που απευθύνονταν στους παραδοσιακούς Γάλλους ακροδεξιούς, τους αντιδραστικούς καθολικούς και τους νοσταλγούς του Βισύ. Έχασε το δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών το 2002 με περίπου τους ίδιους ψήφους που πήρε στον πρώτο. Κανένας κεντρώος δεν ήταν διατεθειμένος να τον ψηφίσει.

Η κόρη του πήρε στις πρόσφατες προεκλογικές εκλογές 42% των ψήφων και το μετονομασμένο κόμμα της ήρθε πρώτο στις ευρωεκλογές. Η Μαρίν έχει αλλάξει το περιτύλιγμα του ιδεολογικού της μηνύματος αλλά όχι το περιεχόμενο. Απομάκρυνε τους νεοναζί και απευθύνεται στα τμήματα της κοινωνίας που αισθάνονται προδομένα από την Γκωλική δεξιά, την κομμουνιστική αριστερά και τους νεοφιλελεύθερους σοσιαλιστές. Το επιχείρημα «δεν ψηφίζω φασίστες» έχασε τη δύναμή του.

Εθνικισμός και «πόλεμοι κουλτούρας»

Ο εθνικισμός αποτελεί δεύτερο σημαντικό στοιχείο στην συναισθηματική επίθεση της δεξιάς. Η Λεπέν υποστήριζε μέχρι πρόσφατα ότι θα επαναφέρει στο Παρίσι την κυριαρχία από τις Βρυξέλλες, θα γυρίσει στη δόξα που ήταν η Γαλλία, θα επανακαταλάβει τις Παρισινές συνοικίες από τους Άραβες.

Για τους Έλληνες εθνικιστές, η χώρα βρίσκεται υπό συνεχή απειλή που μεγαλώνει όταν πλησιάζουν εκλογές. Η Τουρκία και ο Ερντογάν αποτελούν μόνιμη αξία για την ελληνικό εθνικισμό. Το ίδιο ισχύει για τον Τούρκικο. Οι εθνικιστές από δω και από εκεί βλέπουν στον καθρέφτη την αντεστραμμένη τους εικόνα. Οι Τούρκοι καραδοκούν να έρθουν νύχτα, να μας πάρουν τα νησιά, να αμφισβητήσουν την Ελληνική Θράκη. Για τους Τούρκους, οι Έλληνες στρατικοποιούν τα νησιά, τους αποκλείουν από τα πλούτη της θάλασσας τους, τους δαιμονολογούν στους Μεγάλους.

Μέχρι τις Πρέσπες, οι βόρειο-Μακεδόνες και ο αλυτρωτισμός τους ήταν μεγάλος εχθρός και φόβος. Παλαιότερα, οι Βούλγαροι, οι κομμουνιστές, η διεθνής ανθελληνική συνωμοσία. Ο εθνικισμός έχει ανάγκη έναν εχθρό για να μας θυμίζει τα περασμένα χαμένα μεγαλεία στα οποία θα μας γυρίσει η δεξιά. Είναι μια πλαστή εικόνα της ιστορίας και μια ψεύτικη υπόσχεση απόδρασης στο ένδοξο παρελθόν.

Το τρίτο χαρακτηριστικό της παγκόσμιας ακροδεξιάς είναι οι «πόλεμοι» των πολιτισμών (clash of civilisations) και της κουλτούρας (culture wars). Εμφανίζονται γύρω από τις διακρίσεις και την πολιτική των ταυτοτήτων: φύλο και φυλή, χρώμα και θρησκεία, πολιτική ορθότητα και ελευθερία του λόγου, προστασία της οικογένειας και παραβατικότητα, αμβλώσεις και προστασία του ιδιωτικού βίου, εθνικισμός και κοσμοπολιτισμός. Οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις μεταμφιέζονται σε υπεράσπιση της πατρίδας, της οικογένειας, του Χριστιανισμού.

Στην Ευρώπη, ο νέος μεγάλος σατανάς είναι το Ισλάμ και οι Μουσουλμάνοι, μετωνυμία βέβαια για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Οι ακροδεξιοί θα σώσουν τον ευρωπαϊκό και ελληνικό τρόπο ζωής από τους βαρβάρους έξω και μέσα στη χώρα. Έτσι καλλιεργείται σταδιακά μια αποδεκτή ξενοφοβία για ένα λαό που περηφανεύεται για την παράδοση φιλοξενίας και την αλληλεγγύης.

Νεοφιλελευθερισμός από τα κάτω

Αρκούν αυτές οι αναλύσεις για να εξηγήσουν τα 70 εκατομμύρια ψηφοφόρους και την πιθανή νέα νίκη του Τραμπ, τα 58 του Μπολσονάρο, την άνοδο της ακροδεξιάς σε όλη την Ευρώπη και σε μας; Η μεγάλη επιτυχία της ήταν ότι επανασημειοδότησε την υποαπασχόληση, την ελαστική εργασία, τον περιορισμό του καχεκτικού κοινωνικού κράτους ως απαραίτητων συστατικών της προσωπικής ελευθερίας, της επιχειρηματικότητας και του ανταγωνισμού.

Η αγορά εμφανίζεται ως ο μηχανισμός που επιτρέπει στους ανθρώπους να κερδίσουν την αυτοεκτίμηση τους. Πολλοί που είχαν βγει από τη φτώχεια με τις κοινωνικές πολιτικές της σοσιαλδημοκρατίας άρχισαν να θεωρούν ατομικό επίτευγμα την κοινωνική τους πρόοδο και να κατηγορούν τις κοινωνικές πολιτικές που τους είχαν βοηθήσει όταν επεκτείνονταν σε άλλα φτωχά στρώματα.

Η Αργεντινή κοινωνιολόγος Veronica Gago έχει ονομάσει την ιδεολογική αυτή θέση «νεοφιλελευθερισμό από τα κάτω». Άνθρωποι που αγωνίζονται για την επιβίωση αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως «μικροεπιχειρήσεις» που ανταγωνίζονται στην αγορά για τις βασικές τους ανάγκες. Η δυσπραγία είναι αποτέλεσμα της δικιάς τους ευθύνης. Έτσι έχουμε μια σύγκλιση του νεοφιλελευθερισμού «από τα πάνω» με αυτόν «από τα κάτω» και τη δημιουργία ενός ενιαίου κοινωνικού χώρου ανταγωνισμού, οικονομικής επιβίωσης και επιτυχίας.

Οι ιδεολογικές θέσεις είναι ίδιες σε όλο το δεξιό-νεοφιλελεύθερο φάσμα. Το κράτος δεν πρέπει να ασχολείται με τις οικονομικές ανισότητες. Πολλοί που είχαν βγει από τη φτώχεια με τις κοινωνικές πολιτικές του 2015-9 άρχισαν να θεωρούν την περιορισμένη οικονομική βελτίωση και μια κακοπληρωμένη δουλειά με άσχημες συνθήκες ατομικό επίτευγμα που πιστώνεται σε κυβερνητικές πολιτικές. Έτσι επικρατεί μια λογική «εξίσωσης προς τα κάτω».

Όσοι υποφέρουν θέλουν οι συνθήκες που τους καταπιέζουν να επιβληθούν σε όλους. Όχι βέβαια στους πλούσιους και ισχυρούς, στις τάξεις των οποίων φιλοδοξούν να ενταχθούν. Παράλληλα η νεοσυντηρητική δεξιά, συνοδοιπόρος του νεοφιλελευθερισμού, παρουσιάζει τις προκαταλήψεις βάσει φυλής, φύλου, θρησκείας ή σεξουαλικότητας ως υπεράσπιση της πατρίδας, της οικογένειας και της θρησκείας.

Αλλά ο επίπλαστος φιλελευθερισμός ανέχεται την άσκηση βίας από την αστυνομία και τους μάτσο άνδρες στις γυναίκες, τους Ρομά, τους φοιτητές, τους μετανάστες, τις καταπιεσμένες μειονότητες.

Ο Μητσοτάκης εμφανίζεται ως σύμβολο σκληρής πειθαρχίας και καταστολής – τείχος Έβρου, pushbacks, αστυνομοκρατία – και οικονομικού φιλελευθερισμού. Μια λογική «εξίσωσης προς τα κάτω» κάνει όσους υποφέρουν να θέλουν αυτά που τους καταπιέζουν να επιβληθούν σε όλους.

Έτσι η δεξιά εμφανίζεται ως σύμβολο σκληρής πειθαρχίας και καταστολής αλλά και φιλελευθερισμού. Λειτουργεί στα όρια της ηθικής και του νόμου και δεν υπόκειται στους ίδιους κανόνες όπως οι άλλοι. Αλλά κι’ αυτό προσφέρεται στο κοινωνικό φαντασιακό ως ικανότητα και επιτυχία. Κοίτα πόσο πανίσχυρος είναι, πόσο επιβάλλει τη θέληση του στα ΜΜΕ, τους δικαστές, τους τραπεζίτες. Ξέρουμε ότι η κατάσταση είναι καταστροφική αλλά δεν βλέπουμε εναλλακτικές λύσεις. Μπορεί να αντισταθεί η Αριστερά; Στα επόμενα.

*Κώστας Δουζίνας, Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου

http://www.douzinas.gr/
Επίσημη ιστοσελίδα για το ακαδημαϊκό και κοινοβουλευτικό έργο