Είναι δυνατό να είσαι αριστερός, σοσιαλιστής και πλούσιος; Αν αγωνίζεσαι για την κοινωνική ισότητα επιτρέπεται να αποτελείς κραυγαλέο παράδειγμα ανισότητας;  Μήπως πρέπει οι πλούσιοι αριστεροί να δώσουν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους στους φτωχούς; Το ερώτημα αυτό δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την αριστερή δημόσια σφαίρα. Η συζήτηση για το «ηθικό πλεονέκτημα» της αριστεράς δεν ασχολήθηκε με την ηθική των πλούσιων ηγετών της. Στην Ελλάδα, οι Αγγλόφωνοι champagne socialists ή η Γαλλική la gauche de caviar είναι αντικείμενο χλεύης όταν υποστηρίζουν ότι πρέπει όλοι και όχι μόνο οι πλούσιοι να πίνουν σαμπάνια σε μια κωμική αντιστροφή των αποτυχημένων οικονομικών του trickle down στα οικονομικά του trickle up .

Απάντηση στο πρώτο ερώτημα δίνει μια απαρίθμηση των πλούσιων αριστερών. Αρκετές ηγετικές προσωπικότητες της αριστεράς προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες. Ο εργοστασιάρχης και μεγαλοαστός Φρίντριχ Ένγκελς, ένας από τους πατέρες του σοσιαλισμού, ξεκίνησε μια σημαντική και πολυάριθμη παράδοση εύπορων με αριστερή ιδεολογία. Τα εκπαιδευτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά προσόντα που δίνει η πλούσια καταγωγή βοηθούν στην ανάδειξη και επιτυχία των διαδόχων σε όλους τους τομείς της ζωής. Τα παιδιά των πλουσίων κληρονομούν ένα “πολιτισμικό κεφάλαιο” που τα προετοιμάζει για επαγγελματικές και πολιτικές νίκες αν δεν επιλέξουν την ευμάρεια του πλούσιου κηφήνα. Ένας πλούσιος συγγενής που με ήθελε συνεργάτη στις επιχειρήσεις του, ενώ εγώ ενδιαφερόμουν για το πανεπιστήμιο και την αριστερά, μου έλεγε: «Πλούτισε πρώτα και μετά γίνεσαι αριστερός, έτσι οι ιδέες σου θα έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας.»

Στις δεκαετίες των μεγάλων εξεγέρσεων των 60 και 70, σε μας την περίοδο της δικτατορίας, πολλοί πλούσιοι νέοι άκουσαν περί ισότητας και δικαιοσύνης στα αριστοκρατικά σχολεία και τα εξεγερμένα πανεπιστήμια και «πρόδωσαν» την τάξη τους μπαίνοντας σε αριστερές οργανώσεις. Το Κολλέγιο Αθηνών αποτελεί καλό παράδειγμα. Πολλά στελέχη του αντιστασιακού Ρήγα Φεραίου και της ΚΝΕ άκουσαν για τον Μαρξισμό και στρατολογήθηκαν στην αριστερά στον άβατο ναό της αστικής παιδείας. Η γενιά των boomers προετοιμάστηκε για τις θέσεις ηγεσίας που την περίμεναν διαβάζοντας Μαρξ, Γκράμσι και Αλτουσέρ. Για πολλούς βέβαια η «προδοσία» ήταν μια ανεμελιά των νιάτων. Σύντομα γύρισαν στα αναμενόμενα κληρονομικά προνόμια.

Οι κλασικοί του Μαρξισμού επικέντρωναν την κριτική τους στην άδικη κοινωνική δομή και δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τα άτομα που επωφελούνται από την αδικία. Για τον Μαρξ και τον Ένγκελς, ο καπιταλισμός θα κατέρρεε κάτω από το βάρος των δικών του αντιφάσεων. Η εστίαση στον πλούτο κάποιων αποσπά την προσοχή από το πραγματικό ζήτημα της αλλαγής του συστήματος που δημιουργεί τις κοινωνικές ανισότητες εξουσίας και πλούτου. Ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται ανήθικα ή σκληρά αφεντικά, η εκμετάλλευση είναι αποτέλεσμα των παραγωγικών σχέσεων, όχι της διαγωγής των καπιταλιστών.

Οι σοσιαλιστές δεν χρειάζεται να ασχολούνται με την προσωπική ηθική αλλά να επισπεύδουν την αναπόφευκτη επανάσταση. Ο ηθικισμός και οι προσωπικές επιθέσεις είναι αστική αρρώστια και χάσιμο χρόνου. Οι προτεστάντες καπιταλιστές, κατά τον Μαξ Βέμπερ, είναι ηθικοί και φιλάνθρωποι.  Όπως έλεγε ο Αμερικανός βαρόνος του χάλυβα Andrew Carnegie «όποιος πεθαίνει πλούσιος πεθαίνει ντροπιασμένος». Ο Όσκαρ Ουάιλντ ερμήνευε διαφορετικά την καπιταλιστική φιλανθρωπία: “οι χειρότεροι δουλοκτήτες ήταν ευγενικοί με τους δούλους τους γιατί έτσι τους εμπόδιζαν να συνειδητοποιήσουν  το σύστημα που τους καταπίεζε”.

Τα ηθικά επιχειρήματα

Όταν οι Μαρξιστές σταμάτησαν να πιστεύουν στην αδήριτη πορεία της ιστορίας και την αναπόφευκτη έλευση του σοσιαλισμού, η ηθική της σχέσης πλούτου και αριστεράς ήρθε στο προσκήνιο και έγινε κεντρικό θέμα συζήτησης στην Ευρώπη. Ο μεγάλος Μαρξιστής φιλόσοφος  Τζέρυ Κόεν στις διάσημες διαλέξεις του (αργότερα βιβλίο) με τίτλο If You’re an Egalitarian, How Come You’re so Rich? ξεκινάει από την διαπίστωση ότι πολλοί πλούσιοι σοσιαλιστές δεν πιστεύουν ότι η στράτευση τους απαιτεί  να δίνουν μέρος της περιουσίας τους. Ο Κόεν εξετάζει  τα ηθικά επιχειρήματα που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο πλούσιος αριστερός. Μπορεί να υποστηρίξει ότι ο αγώνας για μια δίκαιη κοινωνία δεν επηρεάζει τη συμπεριφορά στην καπιταλιστική κοινωνία που προωθεί τις ανισότητες.

Η απόκτηση και η διατήρηση του μεγάλου πλούτου είτε κληρονομικά είτε από το έργο του πλουσίου αντανακλά την ανισότητα εξουσίας. Μπορεί να πει ότι η απάρνηση του πλούτου δεν επηρεάζει την δομική κυριαρχία μια και η φιλανθρωπία δεν βοηθάει στην εξάλειψη των ανισοτήτων μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Γιατί αν το πρόβλημα είναι συστημικό και οι πλούσιοι απλά επιδιώκουν τα ταξικά τους συμφέροντα, τότε το ερώτημα αν είναι ηθικό να διατηρούν οι αριστεροί τον πλούτο τους είναι άσχετο (επειδή οι ατομικές αποφάσεις δεν επηρεάζουν την δομική ανισότητα) και ασυνάρτητο (επειδή η ιδέα ενός ηθικού ή ανήθικου καπιταλιστή δεν έχει νόημα στο μαρξιστικό πλαίσιο).

Καμία απάντηση δεν είναι πειστική. Η ηθική στάση του πλούσιου σοσιαλιστή είναι να προσφέρει ένα μέρος του πλούτου του. Δεν αρκεί να επιχειρηματολογεί για μια πιο δίκαιη κοινωνία. Η ηθική συνέπεια απαιτεί να κάνει πράξη τις αρχές του. Διαφορετικά είναι υποκριτής  δηλαδή η συμπεριφορά του έρχεται σε αντίθεση, συνειδητά ή ασυνείδητα, με τις διακηρυγμένες αρχές του. Όλοι βέβαια γινόμαστε υποκριτές με την κυριολεκτική έννοια του όρου κάποια στιγμή. Αλλά για τον αριστερό (ηγέτη) το πρόβλημα είναι μεγάλο. Πώς χτίζεται η εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη όταν η συμπεριφορά απέχει από τις αρχές σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ο αριστερός είναι τίμιος ή καλός ή κακός ηθοποιός, κάποιος που υπηρετεί την υποκριτική τέχνη; Πώς μπορούμε να  κρίνουμε αν πιστεύει αυτά που λέει ή είναι απλά ένας κυνικός που επιδιώκει τον θαυμασμό ή ένας αναποφάσιστος που υποστηρίζει τις αρχές  όσο δεν τον αγγίζουν αλλά τις εγκαταλείπει την στιγμή της δύσκολης απόφασης;

Η διαφορά λόγων κα έργων μπορεί να ερμηνευθεί από τους δεξιούς ως έμπρακτη επιβεβαίωση της καπιταλιστικής πίστης ότι η ανθρώπινη φύση είναι ανταγωνιστική, κτητική και εγωκεντρική. Είναι αυτή που οδηγεί στο διαρκές καπιταλιστικό «πλιάτσικο» και στην έντονη διαπλοκή των δεξιών πολιτικών με τα μεγάλα συμφέροντα.  Αλλά η θεωρία είναι πλήρως λαθεμένη και η πράξη πλήρως ανήθικη.  Δεν μπορεί κάποιος να είναι αριστερός και να ζει ως εκφραστής μιας ανύπαρκτης «φυσικής» ανισότητας, φύλου συκής για την καταλήστευση του κοινωνικού πλούτου.

Αν οι αριστεροί δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις που αντανακλούν τις αξίες τους στην προσωπική τους ζωή, πώς μπορούν να ζητήσουν από τον κόσμο να πιστέψει ότι θα πάρουν τις σωστές αποφάσεις για τη χώρα; Ιδανικά, οι αξίες που διακηρύσσονται στρατηγικά και  ρητορικά πρέπει να καθοδηγούν τις προσωπικές επιλογές και τις σχέσεις με τους άλλους. Οι πολιτικές απόψεις δεν έχουν ηθικό βάρος και η διακήρυξη αξιών δεν έχει νόημα αν δεν ζούμε σύμφωνα με αυτές. Βέβαια η απαίτηση συμφωνίας αρχών και πράξεων δεν σημαίνει ότι ο αριστερός πρέπει να ζει μοναστική ζωή και να αρνείται τις ανέσεις του βίου. Αλλά έχει ελάχιστη ηθική υποχρέωση να ζει με μετριοπάθεια και ταπεινότητα, να αποφεύγει την επίδειξη πλούτου και χλιδής και να δίνει μέρος της περιουσίας που δεν χρειάζεται σε ανθρώπους που υποφέρουν και σε κινήματα που αγωνίζονται για την ανατροπή της ανισότητας.

• Ο Κώστας Δουζίνας είναι Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Λονδίνου