Ο προηγούμενος αιώνας υπήρξε τρομερός ως προς την έκλυση της βίας που απελευθέρωσε σε κυριολεκτικά πλανητικές διαστάσεις. Σε κάθε περίπτωση η σύγκρουση που ονομάστηκε Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν καθοριστική για την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας.1

Ο ρόλος του ναζιστικού καθεστώτος, του επονομαζόμενου Γ΄ Ράιχ, ως προς την πορεία της σύγκρουσης αυτής υπήρξε αποφασιστικός.

Στο πλαίσιο της εισαγωγής θα επιχειρηθεί αρχικά μια συνοπτική επισκόπηση των ναζιστικών κοσμοαντιλήψεων και στη συνέχεια θα επιδιωχθεί να διακριθούν οι επιπτώσεις που είχε η κατίσχυση του λόγου αυτού ως προς την υιοθέτηση της γερμανικής κατοχικής πολιτικής στην Ευρώπη αλλά και τις αντιδράσεις σε αυτή, οι οποίες σταδιακά εκφράσθηκαν με την ευρωπαϊκή Αντίσταση.

Η αναζήτηση των λόγων που προκάλεσαν την έκρηξη του πολέμου έχει οδηγήσει κατά καιρούς σε έντονες διαμάχες στη δημόσια σφαίρα, ενώ οι μεταπολεμικές αναθεωρητικές προσεγγίσεις κάθε είδους προσέφεραν αρκετές ευκαιρίες για ανατροφοδότηση της ευρύτερης συζήτησης, σε συνδυασμό προφανώς και με τη μεταπολεμική διαίρεση του κόσμου και τον Ψυχρό Πόλεμο.2 Σε κάθε περίπτωση, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε, σε μεγάλο βαθμό, συνέπεια των εκκρεμοτήτων που άφησε πίσω της η προγενέστερη σύγκρουση, ο επονομαζόμενος «Μεγάλος Πόλεμος» (1914-1918).3

Η αναμέτρηση αυτή, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, που άφησε πίσω της οκτώ εκατομμύρια νεκρούς, συνιστούσε γεγονός κολοσσιαίας σημασίας για ολόκληρο τον κόσμο και ειδικά για την ευρωπαϊκή ήπειρο, η οποία από τα τέλη του 19ου αιώνα προωθούσε σταδιακά την παγκόσμια κυριαρχία της μέσω της αποικιοποίησης εκτεταμένων περιοχών του πλανήτη.

Η βία που εφάρμοζαν σε βάρος των αποικιοκρατούμενων πληθυσμών οι αποικιακές δυνάμεις ήταν συστηματική και εκτεταμένη, αν και υπήρχαν διαφοροποιήσεις ως προς την ένταση και τη διάρκειά της.

Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του Κογκό, στο οποίο οι βελγικές δυνάμεις εφάρμοσαν γενοκτονική πολιτική εναντίον των αυτόχθονων. Οι Γερμανοί υπήρξαν επίσης εξαιρετικά βίαιοι στην αντιμετώπιση του πληθυσμού των Χερέρο, ενώ η βρετανική πολιτική στη Νότια Αφρική κατά τη διάρκεια του πολέμου των Μπόερς χαρακτηρίστηκε, μεταξύ άλλων, και από αντίποινα εναντίον του άμαχου πληθυσμού και από την οργάνωση στρατοπέδων συγκέντρωσης αιχμαλώτων, ενέργειες που είχαν συναντήσει την περίοδο εκείνη σφοδρές αντιδράσεις από φιλελεύθερους πολιτικούς και δημοσιογράφους. 4

Υπήρχε, λοιπόν, γενικότερα εξοικείωση με τη βία εναντίον πληθυσμών που θεωρούνταν φυλετικά κατώτεροι, αλλά και αιτιολόγησή της με βάση τις αντιλήψεις του κοινωνικού δαρβινισμού, του ρατσισμού και των δογμάτων για την ανωτερότητα της λευκής φυλής.5

Πολλοί συγγραφείς αναπαρήγαγαν αντιλήψεις αυτού του τύπου και το γενικότερο πολιτισμικό κλίμα της εποχής ευνοούσε την υιοθέτηση μιας αίσθησης παντοδυναμίας των μεγάλων δυνάμεων, σε συνδυασμό με τις τεχνολογικές και βιομηχανικές εξελίξεις, αλλά και τις επιστημονικές ανακαλύψεις που μετασχημάτιζαν οριστικά τον σύγχρονο κόσμο. Ιδιαίτερο ρόλο διαδραμάτιζε η διάδοση της θεωρίας περί Άριας Φυλής, μιας ανιστορικής κατασκευής των νεώτερων χρόνων, που συνιστούσε όμως έναν εν δυνάμει επικίνδυνο μύθο.6

Σε κάθε περίπτωση η έκρηξη ενός μείζονος ευρωπαϊκού πολέμου στο έδαφος της ηπείρου εκατό περίπου έτη μετά τη λήξη των ναπολεόντειων πολέμων οδήγησε σύντομα σε αδιανόητες καταστροφές και σε μαζικές απώλειες εκατομμυρίων στρατιωτών. Οι εικόνες του πολέμου των χαρακωμάτων από το Δυτικό Μέτωπο απέκτησαν σύντομα τον χαρακτήρα της έκφρασης μιας πτώσης του Δυτικού Πολιτισμού, θέμα που κατέστη συνηθισμένο στα μεταπολεμικά χρόνια μεταξύ φιλοσόφων και καλλιτεχνών.7

Τα αποτελέσματα του πολέμου αυτού ήταν καταλυτικά στο πεδίο της γεωπολιτικής, καθώς ολόκληρες παλαιές αυτοκρατορίες διαλύθηκαν (όπως η Αυστροουγγαρία των Αψβούργων και η Οθωμανική) και νέα κράτη αναδύθηκαν (όπως η Τσεχοσλοβακία και το Βασίλειο των Σέρβων, των Κροατών και των Σλοβένων, που το 1929 ονομάσθηκε Γιουγκοσλαβία).

Από την άλλη πλευρά, η κατάρρευση του τσαρικού καθεστώτος συνοδεύθηκε από την Οκτωβριανή Επανάσταση και τη μετέπειτα συγκρότηση της ΕΣΣΔ. Το τελευταίο γεγονός ήταν αποφασιστικής σημασίας για τη συνολική ιστορία του 20ου αιώνα, καθώς αποτελούσε την πρώτη απόπειρα εγκαθίδρυσης σοσιαλιστικού καθεστώτος, γεγονός που προκάλεσε παγκόσμια αναστάτωση στις κυρίαρχες ελίτ. Ο πολυαίμακτος εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε και ο οποίος έληξε με τη νίκη του Κόκκινου Στρατού και την οριστική
επικράτηση των Μπολσεβίκων, υπήρξε πεδίο έντονης διεθνούς επέμβασης, η οποία επισφραγίστηκε και με την αποστολή στρατευμάτων των δυτικών δυνάμεων στο πλευρό των Λευκών.8

Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου Κατοχική βία, 1939-1945. Η ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε καθοριστικός για την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας. Η αναζήτηση των λόγων που προκάλεσαν το ξέσπασμα του πολέμου έχει οδηγήσει κατά καιρούς σε έντονες διαμάχες στη δημόσια σφαίρα, ενώ οι μεταπολεμικές προσεγγίσεις πρόσφεραν ευκαιρίες ανατροφοδότησης της ευρύτερης συζήτησης.

Η βία που ασκήθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις και τους συμμάχους τους εναντίον των αντίπαλων στρατιωτικών δυνάμεων αλλά και του άμαχου πληθυσμού της κατεχόμενης Ευρώπης αποτέλεσε το θέμα του διεθνούς επιστημονικού συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στις 16 και 17 Αυγούστου 2014 σε συνεργασία του Δήμου Νικολάου Σκουφά Άρτας και του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων.

Εβδομήντα ένα χρόνια μετά την τραγική καταστροφή της κοινότητας του Κομμένου από τις κατοχικές δυνάμεις, Έλληνες και ξένοι ιστορικοί συνεισφέρουν με τις επιστημονικές εισηγήσεις τους στην μελέτη της ταραγμένης περιόδου 1939-1945.

Στο βιβλίο με τίτλο Κατοχική βία, 1939-1945. Η ελληνική και ευρωπαϊκή εμπειρία (εκδόσεις Ασίνη), γράφουν οι: Παναγιώτης Αμπεριάδης Δημήτρης Κ. Αποστολόπουλος Fabien Archambauld Loic Artiaga Μιχάλης Δεσύπρης Στράτος Ν.Δορδανάς Aleksandar Zivotic Isabella Insolvibile Βάιος Καλογρηάς Βασιλική Λάζου Έλλη Λεμονίδου Χρίστος Μάης Σταυρούλα Μαυρογένη Μαρία Παναγιωτοπούλου Ζέτα Παπανδρέου Ελένη Πασχαλούδη Ben Shepherd Δημήτρης Σκαλτσής Ηλίας Γ. Σκουλίδας Βαγγέλης Τζούκας Λάμπρος Α. Φλιτούρης.
—————————————
1. Οι γενικές ιστορίες του πολέμου είναι πολυάριθμες. Για τις νεώτερες προσεγγίσεις ενδεικτικά, βλ. Alastair Parker, Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφρ. Γρηγόρης Κονδύλης, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2004. Gerhard Weinberg, A World at arms-a Global History of world War II, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 2005. Evan Mawdsley, World War II:A New History, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 2009. Michael Burleigh, Moral Combat. A History of world War II, Harper Press, Λονδίνο 2010. Για μια αναθεωρητική προσέγγιση, βλ. Norman Davies, Η Ευρώπη σε Πόλεμο-Η έναρξη, οι συγκρούσεις, οι ηγέτες και το τέλος του φασισμού 1939-45, μτφρ. Σωτήρης Αγάπιος, Αθήνα, Ιωλκός 2008. Αntony Beevor, The Second World War, Phoenix, Λονδίνο 2012.

2. Ήδη από τη δεκαετία του 1960 νέες προσεγγίσεις επιχειρούσαν να ερμηνεύσουν με διαφορετικό τρόπο το ζήτημα των αιτίων της σύγκρουσης, βλ. Αlan J. P. Taylor, The origins of the second world war, Penguin, Λονδίνο 1991 (επανέκδοση βιβλίου του 1961). Για μια
σύγχρονη προσέγγιση, βλ. Philip M.H. Bell, Τα αίτια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη, μτφρ. Λουκιανός Ι. Χασιώτης, Πατάκης, Αθήνα 2012.

3. Για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εντελώς ενδεικτικά βλ. Μichael Ηoward, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφρ. Χρύσα Τσαλικίδου, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2006. Stuart Robson, O Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, μτφρ. Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, Πατάκης, Αθήνα 2009. Christopher Clarke, Oι Υπνοβάτες. Πως η Ευρώπη πήγε στον Πόλεμο το 1914, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.

4. Λάμπρος Φλιτούρης, Αποικιακές Αυτοκρατορίες. Η εξάπλωση της Ευρώπης στον κόσμο, 16ος-20ος αιώνας, Ασίνη, Αθήνα 2015, σ. 212.

5. George Mosse, Toward the Final Solution: Α Ηistory of European Racism, Howard Fertig, Νέα Υόρκη 1997. Για μια ευρύτερη θεώρηση της προέλευσης της βίας του ναζισμού, βλ. Enzo Traverso, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας. Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2013.

6. Leon Poliakov, The Aryan Myth: A history of Racist and Nationalist ideas in Europe, New American Library, Νέα Υόρκη 1980.

7. Σημείο αναφοράς παραμένει βέβαια το βιβλίο του Oswald Spengler, Η παρακμή της Δύσης, 2 τόμοι, μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Τυπωθήτω, Αθήνα 2003, που εξέφραζε μια πεσιμιστική θέση για τις προοπτικές του δυτικού πολιτισμού, προκρίνοντας ταυτόχρονα αντιδημοκρατικές και αυταρχικές λύσεις στα τρέχοντα αδιέξοδα. Πρβλ. την εκτίμηση του Λιούις Μάμφορντ ότι: «Όποιος είχε καταλάβει το νόημα της προφητείας του Σπέγκλερ λίγα είχε να μάθει από την πορεία που ακολούθησε στη συνέχεια η ευρωπαϊκή ιστορία», βλ. Λιούις Μάμφορντ, Η προσωπικότητα στην Ιστορία, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 1988, σ. 149.

8. Αrno J. Mayer, The Furies. Violence and Terror in the French and Russian Revolutions, Princeton University Press, Νιού Τζέρσευ 2002.