Τις ημέρες που ο πόλεμος και η πολιτική διαμορφώνουν την εικόνα του Ιράν στα ξένα μέσα ενημέρωσης, ένα βίντεο από μια θρησκευτική τελετή στην Τεχεράνη διαδίδεται γρήγορα σε ορισμένα δεξιά μέσα εντελώς παραπλανητικά.

Στο βίντεο και τις φωτογραφίες βλέπουμε γυναίκες με μαύρα τσαντόρ και βρέφη στην αγκαλιά τους ενώ ακούγονται συνθήματα για θάνατο και μαρτύριο. Ένα ελληνικό μέσο δημοσιεύει αυτές τις εικόνες με τίτλο που μιλά για «μητέρες που προσφέρουν τα παιδιά τους ως μάρτυρες» και περιγράφει την τελετή σαν να αντικατοπτρίζει μια γενικευμένη αλήθεια στην ιρανική κοινωνία.

Αλλά αυτή η εικόνα δεν είναι ακριβής. Είναι μια εικόνα ελλιπής, ιδεολογική και τελικά οριενταλιστική. Δηλαδή, μια αναπαραγωγή της αφήγησης για την Ανατολή ως έναν σκοτεινό κόσμο του θανάτου και χωρίς μοντέρνα λογική. Αυτή η ματιά όχι μόνο απλοποιεί υποτιμητικά και ασυνείδητα την ιρανική κοινωνία, αλλά στερεί και από τον ευρωπαίο αναγνώστη την ευκαιρία να κατανοήσει την πραγματική πολυπλοκότητα μιας ζωντανής, ποικιλόμορφης και πολιτικής κοινωνίας.

Πολλές από αυτές τις τελετές, όπως η «Ημέρα των Βρεφών του Χουσεΐν», όπου τα βρέφη ντύνονται με θρησκευτικά ρούχα και προσκομίζονται στις πομπές πένθους, είναι προϊόν πολιτικών προπαγάνδας της Ισλαμικής Δημοκρατίας και όχι αρχαία έθιμα ή γενικευμένες πεποιθήσεις της κοινωνίας. Αυτές οι τελετές οργανώνονται συχνά από κρατικούς θρησκευτικούς φορείς, καλύπτονται από την επίσημη τηλεόραση και στοχεύουν όχι στο να τιμήσουν κάποια παράδοση του παρελθόντος, αλλά στη δημιουργία μιας κουλτούρας μαρτυρίου, υποταγής και πίστης.

Ποια είναι η αλήθεια; Πραγματικά οι ιρανές μητέρες μεγαλώνουν τα παιδιά τους για τον πόλεμο και τον θάνατο; Και είναι πράγματι όλοι οι θρησκευόμενοι άνθρωποι στο Ιράν υπηρέτες της πολιτικής εξουσίας;

Όχι. Το ζήτημα είναι πιο σύνθετο από ό,τι χωρά σε μερικές εικόνες και μερικά συνθήματα. Και είναι ακριβώς αυτή η πολυπλοκότητα που διαγράφεται στις οριενταλιστικές αφηγήσεις. Αυτό το άρθρο προσπαθεί να επαναφέρει ένα μέρος αυτής της πολυπλοκότητας, με μια κριτική ματιά σε ορισμένα θρησκευτικά έθιμα και μια καθαρή υπεράσπιση των ανθρώπων που διαχωρίζουν τη θρησκεία τους από την κυβέρνησή τους.

Ασούρα: Από το πένθος στην ιδεολογία

Στο επίκεντρο πολλών θρησκευτικών τελετών των Σιιτών βρίσκεται ένα γεγονός που ονομάζεται Ασούρα: η δέκατη μέρα του μήνα Μοχαράμ, που θυμίζει τη δολοφονία του Ιμάμη Χοσεΐν, εγγονού του προφήτη του Ισλάμ, και των συντρόφων του το έτος 680 μ.Χ. στην πεδιάδα της Καρμπαλά. Αυτό που μετέτρεψε την Ασούρα σε ένα συναισθηματικό και ηθικό σημείο αναφοράς στην ιστορία του Σιιτισμού δεν είναι μόνο το μαρτύριο του Ιμάμη Χοσεΐν, αλλά το νόημα της αντίστασής του απέναντι στην αδικία, η άρνηση υποταγής στο διεφθαρμένο χαλιφάτο και η πίστη του στη δικαιοσύνη.

Στο Ιράν, η τέλεση των τελετών της Ασούρα χρονολογείται από τον 10ο αιώνα μ.Χ, όταν η πρώτη ιρανική δυναστεία ανέλαβε την εξουσία μετά την πτώση της Σασσανιδικής Αυτοκρατορίας από τους ισλαμικούς χαλίφηδες. Αυτοί οι κυβερνήτες θεωρούσαν τους εαυτούς τους συνεχιστές της Σασσανιδικής Αυτοκρατορίας, αλλά λόγω των πολιτικών και θρησκευτικών συνθηκών δεν επανέφεραν τον Ζωροαστρισμό.

Αντί αυτού, υιοθέτησαν το Σιιτικό Ισλάμ και χρησιμοποίησαν τις αφηγήσεις του για να διαχωρίσουν τον δικό τους πολιτισμό από τους Άραβες και την κοσμοθεωρία τους. Η δυναστεία των Μπουγίδων κήρυξε υποχρεωτική την τέλεση της Ασούρα και κάλεσε τον λαό να φορέσει μαύρα και να πενθήσει. Η συνέχειά της κατοχυρώθηκε κατά την εποχή της Σαφαβιδικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, αυτή δεν είναι πρακτική των Σουνιτών, οι οποίοι έχουν διαφορετική αφήγηση για την Ασούρα και τη μάχη της. Ενώ η αφήγηση της εξουσίας για την Ασούρα στους Μπουγίδες είχε στόχο την οικοδόμηση μιας αντι-αυταρχικής και αντι-αποικιακής ιδέας απέναντι στους Αββασίδες χαλίφηδες, αργότερα μετατράπηκε σε αφήγηση που αναπτύχθηκε από την ίδια την εξουσία.

Παρ’ όλα αυτά, για πολλές γενιές του ιρανικού λαού, η Ασούρα δεν σήμαινε βία ή εκδίκηση, αλλά μια ευκαιρία να θυμηθούν τον πόνο, την αδικία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Σήμερα, σε φτωχές γειτονιές, το μαγείρεμα φαγητών για ευχή, η βοήθεια προς τους απόρους, η απαγγελία λυπητερών ποιημάτων και η δημιουργία λαϊκών θρησκευτικών ομάδων είναι τα κύρια στοιχεία του πένθους – όχι πολιτικά συνθήματα, όχι βία, και όχι υποχρεωτική συμμετοχή παιδιών.

Όμως μετά τη νίκη της λαϊκής επανάστασης του Ιράν το 1979 και την άνοδο του ισλαμικού κινήματος στην εξουσία, η σχέση του κράτους με την Ασούρα άλλαξε. Η νέα κυβέρνηση μετέτρεψε την Ασούρα από σύμβολο αντίστασης στην εξουσία σε εργαλείο για την παγίωση της δικής της εξουσίας. Η «Καρμπαλά» από τόπος μαρτυρίου αθώων έγινε κώδικας για στρατιωτική κινητοποίηση, δικαιολόγηση πολέμου και ιδεολογικό έλεγχο του λαού.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αφηγήσεις όπως «η επιθυμία για μαρτύριο», «ο θάνατος στον δρόμο του Ιμάμη» και ακόμα και «η προσφορά του παιδιού στη θρησκεία» προωθήθηκαν μαζικά από τα κρατικά μέσα και θεσμούς – και έτσι δημιουργήθηκε από το τίποτα ένα τελετουργικό όπως τα «Βρέφη του Χοσεΐν», που μετατράπηκε σε εθνική τελετή.

Αυτή η ιδιοποίηση του νοήματος αποτελεί μόνο ένα μικρό μέρος μιας μεγαλύτερης κρίσης ενός κράτους που δεν χρησιμοποιεί τη θρησκεία για να καλλιεργήσει την ηθική και την αλληλεγγύη, αλλά για να επιβάλλει την πίστη και την επιθυμία για θυσία.

Αλλά ακόμη και με αυτή την οργανωμένη πίεση, για πολλούς θρησκευόμενους ανθρώπους το νόημα της Ασούρα είναι ακόμα το παλιό: η αντίσταση στην αδικία, όχι η υποταγή στην εξουσία. Αυτό το χάσμα ανάμεσα στη θρησκεία του λαού και την ιδεολογία του κράτους είναι ακριβώς αυτό που χάνεται – και κάποιες φορές σκόπιμα αποκρύπτεται – από τα ξένα μέσα ενημέρωσης.

Τελετές χωρίς λαϊκή βάση

Σε πολλές ξένες αναφορές, τελετές όπως τα «Βρέφη του Χοσεΐν», το «χτύπημα με αλυσίδες» και οι «αυτοτραυματισμοί με σπαθιά» παρουσιάζονται ως μέρος της θρησκευτικής κουλτούρας του ιρανικού λαού, λες και αποτελούν μια γενικευμένη και δημόσια εικόνα της θρησκευόμενης κοινωνίας. Όμως στην πραγματικότητα, αυτές οι τελετές είτε είναι πρόσφατης δημιουργίας και διαδόθηκαν μέσω κρατικής προπαγάνδας, είτε περιορίζονται σε συγκεκριμένες περιοχές και θεωρούνται από μεγάλο μέρος του πληθυσμού ως απαράδεκτες, δεισιδαιμονικές ή ακόμα και επιβλαβείς.

Βρέφη του Χοσεΐν: Δημιούργημα του κράτους, όχι παράδοση του λαού

Αυτή η τελετή σχεδιάστηκε και προωθήθηκε από πολιτιστικούς φορείς της Ισλαμικής Δημοκρατίας στις αρχές της δεκαετίας του 2000, με σκοπό την αναπαράσταση του Αλί Ασγάρ (του βρέφους του Ιμάμη Χοσεΐν) ως συμβόλου του «παιδιού-μάρτυρα». Σε αυτή την τελετή, οι μητέρες φέρνουν τα βρέφη τους ντυμένα με πράσινα ή λευκά ρούχα στα θρησκευτικά κέντρα και τα «προσφέρουν», προσφορά που είναι μια συμβολική πράξη.

Αυτή η τελετή δεν έχει ρίζες στην θρησκευτική παράδοση του λαού. Ούτε στα ιστορικά βιβλία ούτε στη λαϊκή κουλτούρα του Ιράν υπάρχει ίχνος μιας τέτοιας πρακτικής πριν τη δεκαετία του 1980. Πολλές θρησκευόμενες οικογένειες αποφεύγουν να συμμετάσχουν ή θεωρούν την τελετή επιφανειακή, κυβερνητική και πολιτική. Σε ορισμένες περιοχές, ιδίως σε θρησκευτικές πόλεις, η συμμετοχή γίνεται περισσότερο λόγω πολιτισμικής πίεσης ή οικονομικών κινήτρων παρά θρησκευτικής πεποίθησης.

Χτύπημα με αλυσίδες: Μια τελετή που έχασε το νόημά της

Το χτύπημα με αλυσίδες ήταν παλαιότερα μια σωματική μορφή πένθους για τον Ιμάμη Χοσεΐν, αλλά σήμερα τελείται κυρίως σε ορισμένες περιοχές και από ομάδες που συνδέονται με παραδοσιακούς θρησκευτικούς συλλόγους. Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις, η συμμετοχή σε αυτή την τελετή έχει μειωθεί και πολλές οικογένειες την έχουν εγκαταλείψει. Οι έφηβοι και οι νέοι, ιδίως από τις μεσαίες και χαμηλές τάξεις, συχνά θεωρούν την τελετή ανούσια ή καταναγκαστική.

Αυτοτραυματισμοί με σπαθιά: Επίδειξη βίας, όχι λατρεία

Η τελετή αυτοτραυματισμού με σπαθιά (καμά-ζανί) είναι η πιο ακραία μορφή πένθους: άτομα χτυπούν το κεφάλι τους με σπαθιά ή μαχαίρια μέχρι να τρέξει αίμα. Η τελετή αυτή δεν συστήνεται από καμία αξιόπιστη σιιτική πηγή και έχει αποτελέσει αντικείμενο αντιπαράθεσης εδώ και χρόνια. Μεγάλοι θρησκευτικοί ηγέτες, όπως ο Αγιατολάχ Σιστάνι ή ο Αγιατολάχ Χαμενεΐ, την έχουν απορρίψει ρητά. Σε πολλές πόλεις, η τέλεσή της υπόκειται σε νομικούς περιορισμούς ή ακόμη και σε παρεμβάσεις των αρχών ασφαλείας. Πολλοί θρησκευόμενοι στο Ιράν την θεωρούν καινοτομία ή ακόμη και προσβολή στην εικόνα του Σιιτισμού.

Αυτό που ορισμένα δυτικά μέσα παρουσιάζουν ως «γενική κουλτούρα του Ιράν» είναι συχνά αντανάκλαση κρατικών προπαγανδιστικών έργων ή περιθωριακών και τοπικών τελετών. Αυτή η εικόνα όχι μόνο παραποιεί την πραγματικότητα, αλλά εξαλείφει πλήρως τη φωνή των θρησκευόμενων ανθρώπων που αντιτίθενται στη βία, την επιβολή και τη λατρεία του θανάτου.

Η Ανατολή που αγαπά τον θάνατο: Αναπαραγωγή ενός οριενταλιστικού στερεοτύπου

Όταν ένα μέσο ενημέρωσης στην Ευρώπη δημοσιεύει μια εικόνα μιας Ιρανής μητέρας που κρατά το βρέφος της να το προσφέρει ως μάρτυρα και δίπλα ακούγονται συνθήματα όπως «Θάνατος στην Αμερική» και «Θάνατος στο Ισραήλ», το θέμα δεν είναι απλώς μια είδηση. Αυτή η εικόνα έχει πολλά επίπεδα. Ο Έλληνας, Ευρωπαίος ή Δυτικός θεατής, βλέποντας μια τέτοια σκηνή, φτάνει γρήγορα σε ένα συμπέρασμα: «Εκεί, στο Ιράν, η ζωή δεν έχει αξία. Εκεί, οι μητέρες μεγαλώνουν τα παιδιά τους για να πεθάνουν.»

Αυτή η εικόνα είναι η ακριβής αντανάκλαση του οριενταλισμού όπως τον ανέλυσε ο Έντουαρντ Σαΐντ. Ένα διανοητικό, πολιτιστικό και επικοινωνιακό σύστημα, στο οποίο η «Ανατολή» παρουσιάζεται ως ένας κόσμος παράλογος, δεισιδαίμονας, αιμοδιψής και καταπιεστικός, ώστε να τονιστεί η διαφορά του από τη «Δυτική πολιτισμένη κοινωνία».

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ακόμα και το θρησκευτικό πένθος δεν γίνεται αντιληπτό ως στοχασμός πάνω στον ανθρώπινο πόνο, αλλά ως ύμνος στη βία και στον θάνατο.

Οι οριενταλιστικές αφηγήσεις επίσης μπλοκάρουν κάθε δυνατότητα πολιτικής ή ταξικής ενσυναίσθησης: αν οι Ιρανοί μεγαλώνουν τα παιδιά τους για να πεθάνουν, γιατί να τους συμπονέσουμε; Γιατί να ακούσουμε τη φωνή τους;

Τελικά, αυτή η εικόνα δεν προδίδει μόνο την πραγματικότητα του ιρανικού λαού, αλλά λέει ψέματα και στον ίδιο τον θεατή και του στερεί μια βαθύτερη κατανόηση της αλήθειας: της αλήθειας ότι οι θρησκευόμενοι άνθρωποι μπορούν ταυτόχρονα να πενθούν για την Ασούρα και να είναι επικριτές της Ισλαμικής Δημοκρατίας· να είναι παραδοσιακοί, αλλά και κατά του πολέμου και του λατρευτικού θανάτου.

Αντεστραμμένος Οριενταλισμός: Όταν η επίσημη εικόνα του καθεστώτος γίνεται ιερή αλήθεια

Με την πρώτη ματιά, η εικόνα μιας μητέρας με μαύρο τσαντόρ που υψώνει το βρέφος της προς την κάμερα φαίνεται να έχει δύο αντιφατικές ερμηνείες: στη δεξιά πτέρυγα της Δύσης, αυτή η εικόνα είναι ένδειξη του «ισλαμικού βαρβαρισμού». Αλλά στην αριστερά που αναπαράγει την ίδια αφήγηση και αποκαλεί τον εαυτό της αντιιμπεριαλιστική, η ίδια εικόνα γίνεται έκφραση του «ντόπιου πολιτισμού» και της «αντίστασης των λαών ενάντια στην κυριαρχία της Δύσης».

Και οι δύο οπτικές μοιράζονται ένα κοινό: την άνευ όρων αποδοχή της επίσημης αφήγησης της Ισλαμικής Δημοκρατίας για την ιρανική κοινωνία. Αυτό είναι που μπορεί να ονομαστεί «αντεστραμμένος οριενταλισμός»: εκεί όπου δεν υποτιμούν την Ανατολή, αλλά αποδέχονται και αναπαράγουν την ίδια παραποίηση στο όνομα του σεβασμού προς τον «τοπικό πολιτισμό» και την «αυθεντική αντίσταση».

Σε αυτή την ανατροπή, η υποχρεωτική παρουσία των παιδιών σε κυβερνητικές τελετές δεν θεωρείται πλέον ένδειξη συναισθηματικής εκμετάλλευσης και καταπίεσης, αλλά περιγράφεται ως «επαναστατικό θάρρος». Τελετές όπως οι «Βρέφη του Χοσεΐν», που είναι προϊόν ιδεολογικής μηχανικής, εξυμνούνται ως πολιτιστική έκφραση του ιρανικού λαού.

Αυτή η αντεστραμμένη ματιά όχι μόνο προσβάλλει τον ιρανικό λαό, αλλά και φιμώνει την πραγματική αντίσταση.

Η μητέρα που με σιωπή εξασφαλίζει το βραδινό ψωμί του παιδιού της με απίστευτο κόπο, ή ο θρησκευόμενος νέος που διαμαρτύρεται ενάντια στη διαφθορά και τις διακρίσεις, δεν έχουν θέση σε αυτή την αφήγηση—επειδή «δεν πολεμούν τη Δύση» και «δεν φωνάζουν αντισιωνιστικά συνθήματα».

Σε αυτή την εικόνα, ο ιρανικός λαός δεν παρουσιάζεται ως άνθρωποι με ποικιλία και πολυπλοκότητα, αλλά ως «ανθεκτικός λαός» (σύμφωνα με την επίσημη ιδεολογία). Κάθε διαφορετική φωνή είτε λογοκρίνεται είτε κατηγορείται ως «υποχείριο της Δύσης».

Ως αποτέλεσμα, η Ισλαμική Δημοκρατία και μέρος των παγκόσμιων αντιδυτικών ρευμάτων γίνονται συνένοχοι στην αναπαραγωγή μιας ενιαίας εικόνας: μιας εικόνας του Ιράν ως ενιαίου, θρησκευόμενου, λατρευτή του μαρτυρίου και εχθρού των ξένων.

Και αυτή είναι ακριβώς η εικόνα που ένα άλλο μέρος του ιρανικού λαού—από εργάτες μέχρι φτωχές μητέρες, από ανεξάρτητους πιστούς μέχρι άθεους που διεκδικούν δικαιοσύνη—την απορρίπτει καθημερινά στους δρόμους, στα σπίτια τους και στους μικρούς τους αγώνες.

Θρησκεία για τη ζωή, όχι για τον θάνατο

Πίσω από εκείνη τη σκληρή, επίσημη εικόνα που κατασκευάζουν τα μέσα ενημέρωσης για το Ιράν—με σημαίες, συνθήματα και παιδιά στην αγκαλιά των μητέρων—υπάρχει ένα άλλο πρόσωπο των θρησκευόμενων ανθρώπων του Ιράν. Αυτό το πρόσωπο δεν φαίνεται στα επίσημα τηλεοπτικά κάδρα, ούτε μέσα από την οριενταλιστική ματιά των ξένων μέσων.

Πολλές θρησκευόμενες μητέρες στο Ιράν βλέπουν τον Αλί Ασγάρ ως σύμβολο της αθωότητας που θυσιάστηκε, όχι ως πρότυπο για να προσφέρουν το παιδί τους στον θάνατο. Για αυτές, η Ασούρα είναι μια στιγμή για να θυμηθούν την αδικία, να κλάψουν για τη μοίρα των καταπιεσμένων και να προσευχηθούν με την ελπίδα της απελευθέρωσης—όχι για κινητοποίηση, αλλά για επιβίωση.

Υπάρχουν θρησκευτικές ομάδες σε μικρές πόλεις και φτωχογειτονιές που κατά τη διάρκεια του Μοχαράμ δεν υψώνουν κομματικές σημαίες, αλλά στήνουν καζάνια για να μαγειρέψουν φαγητό για ευχή. Οι άνθρωποι τρώνε μαζί, μαζεύουν χρήματα για όσους έχουν ανάγκη ή απλώς κάθονται μαζί για μερικά βράδια, ώστε να κάνουν το βάρος της ζωής λίγο πιο ελαφρύ.

Για πολλούς από αυτούς τους ανθρώπους, η θρησκεία είναι το μοναδικό πνευματικό απόθεμα που τους έχει απομείνει μέσα στη φτώχεια, τον πολιτικό φόβο και την κοινωνική αποτυχία. Όμως αυτή η θρησκεία δεν έχει σχέση με το κράτος· δεν έχει σχέση με τον πόλεμο· και δεν έχει σχέση με την πολιτική.

Τα τελευταία χρόνια, πολλές θρησκευόμενες οικογένειες, ειδικά οι μητέρες, έχουν κουραστεί από την πολιτικοποίηση και τη στρατιωτικοποίηση των τελετών της Ασούρα. Προτιμούν να προσεύχονται σιωπηλά παρά να φωνάζουν σε κρατικές τελετές και τηλεοπτικά προγράμματα. Αναθρέφουν τα παιδιά τους όχι για την «υπεράσπιση του καθεστώτος», αλλά για δουλειά, σπουδές και μια καλύτερη ζωή—και γι’ αυτό ακριβώς ο κρατικός έλεγχος πάνω τους δεν είναι πια όπως παλιά.

Αυτό είναι το Ιράν. Ένα Ιράν σύνθετο, πολυεπίπεδο και ανθρώπινο. Όχι εκείνη η τρομακτική εικόνα των μητέρων που διψούν για θάνατο και μιας ιδεολογικής κοινωνίας, ούτε η αφελής και εξιδανικευμένη αφήγηση που αναπαράγει η Ισλαμική Δημοκρατία για να νομιμοποιήσει την εξουσία της.

Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα δεν είναι ο φόβος για τη θρησκεία, αλλά η κατανόηση εκείνων των ανθρώπων που διαχωρίζουν τη θρησκεία τους από το κράτος τους. Ανθρώπων που πολεμούν για τη ζωή—σιωπηλά και στη σκιά—όχι για το μαρτύριο.