Το 1896 ο κοινωνικός αναλυτής Γκιστάβ Λε Μπον στο κλασικό έργο «Ψυχολογία των μαζών» προειδοποίησε τους σύγχρονούς του για τους κινδύνους του όχλου γράφοντας ότι «πρέπει είτε να φθάσουμε σε μια λύση για το πρόβλημα της ψυχολογίας της μάζας είτε να παραιτηθούμε και να τους αφήσουμε να μας καταβροχθίσουν».

Ads

Την ώρα που αυθόρμητες διαδηλώσεις και πολιτικά κινήματα ξεκινούν σε ολόκληρο σχεδόν τον Αραβικό κόσμο, οι ηγέτες των άρτι γεννηθέντων δημοκρατιών της Τυνησίας, της Αιγύπτου και της Λιβύης θα πρέπει να λάβουν σοβαρά υπόψη τους τα γραφόμενα του Λε Μπον.
 

Από τότε που οι μάζες βγήκαν στους δρόμους της Τύνιδας, της Βεγγάζης, του Καΐρου και άλλων αραβικών πόλεων οι αναλυτές αναρωτιούνται πού οδεύει ο Αραβικός κόσμος. Ωστόσο, επικεντρώθηκαν αποκλειστικά στο ποιον των νέων ηγετών και στο είδος των απαιτήσεών τους.
 

Ομως η επιμονή, η συχνότητα και η ένταση αυτών των διαδηλώσεων – όπως είδαμε τον περασμένο Σεπτέμβριο, με τη δολοφονία του αμερικανού πρεσβευτή Κρίστοφερ Στίβενς στη Βεγγάζη – αποδεικνύουν τον ρόλο που παίζουν οι μάζες στη διαμόρφωση της πολιτικής πορείας των χωρών του Αραβικού κόσμου.
 

Οι μάζες είναι το αντίθετο της οργάνωσης: αντί να υπάρχει αυστηρή ιεραρχία, οι μάζες καθοδηγούνται από απλά άτομα χωρίς την ύπαρξη «βαθμών», όπως στον Στρατό. Και, αντιθέτως προς τα πολιτικά κινήματα, οι μάζες τείνουν να μαζεύονται γρήγορα, όπως τα μαύρα σύννεφα πριν από μια καταιγίδα, με άμεσους στόχους, όπως την κατάληψη ενός αστυνομικού τμήματος ή την πολιορκία ενός υπουργείου. Γιατί στην «πολιτική της μάζας» τα συναισθήματα υπερτερούν των στόχων.
 

Ο Λίβανος ήταν η πρώτη χώρα που έγινε μάρτυρας της «ψυχολογίας των μαζών». Μετα τη δολοφονία του πρωθυπουργού Ραφίκ Χαρίρι τον Φεβρουάριο του 2005, οι μάζες κατέβηκαν στους δρόμους της κεντρικής Βηρυτού γεμίζοντας την πλατεία Μαρτύρων.

Ωστόσο, οι μη οργανωμένες μάζες επισκίασαν τις πιο οργανωμένες ομάδες και έγιναν η κυρίαρχη δύναμη στη πολιτική ζωή της χώρας. Δεν είναι τυχαίο ότι τα δύο μεγαλύτερα κόμματα, η Συμμαχία της 8ης Μαρτίου και η Συμμαχία της 14ης Μαρτίου, πήραν τις ονομασίες τους από τις μαζικές αυτές συγκεντρώσεις που έλαβαν χώρα τον Μάρτιο του 2005.
 

Ο,τι συνέβη στον Λίβανο συμβαίνει τωρα στην Αίγυπτο και στην πλατεία Ταχρίρ. Αυτές οι μαζικές συγκρούσεις απειλούν να βγάλουν τη χώρα από τη δημοκρατική τροχιά στην οποία έχει μπει, λόγω του αυξανόμενου ανταγωνισμού ανάμεσα σε αυτό που ο Λε Μπον αποκάλεσε «εξουσία της μάζας» και στην «εξουσία της πολιτικής ελίτ».
 

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η αληθινή πρόκληση που αντιμετωπίζουν τα κράτη της Αραβικής Ανοιξης είναι θεσμική και όχι ιδεολογική. Οι κυβερνήσεις πρέπει να βρουν έναν τρόπο να χρησιμοποιήσουν την επιρροή των μαζών ως πολιτικό κεφάλαιο, δηλαδή να κάνουν τις μάζες πιο αποφασιστικές. Αλλά οι παραδοσιακοί δημοκρατικοί θεσμοί, όπως τα κόμματα και η Βουλή, δεν είναι έμπειροι στο να αντιμετωπίσουν τέτοιες προκλήσεις.
 

Για τις νέες πολιτικές ελίτ του αραβικού κόσμου το μάθημα είναι κάτι παραπάνω από ξεκάθαρο: η δυναμική των μαζών δεν μπορεί να αγνοηθεί. Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά αυτή τη δυναμική, όπως και την αντίστοιχη των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, μπορεί να την ερμηνεύσει ως μαύρα σύννεφα που μαζεύονται πριν την καταιγίδα.

Αν όμως αυτά τα σύννεφα διαγνωσθούν εγκαίρως, τότε μπορεί να βρεθούν λύσεις ώστε να διαλυθούν οι συννεφιασμένες μάζες χωρίς να απειλήσουν τις νέες και εύθραυστες δημοκρατίες.  

*O Σάμι Μαχρούμ είναι ακαδημαϊκός, διευθυντής Καινοτομίας και Πολιτικής της διεθνούς επιχειρηματικής σχολής INSEAD. 

Τhe Project Syndicate (Αναδημοσιεύτηκε από το ΒΗΜΑ)