Μια έκθεση που οργανώθηκε στο μουσείο του Ορσαί στο Παρίσι χαράζει νέους δρόμους στο ζήτημα της φυλής και της αναπαράστασής της στις τέχνες. Το Μαύρα μοντέλα: Από τον Ζερικώ στον Ματίς περιλαμβάνει αριστουργήματα μερικών από τους σημαντικότερους ζωγράφους της Γαλλίας, μετονομασμένα με βάση το όνομα των μαύρων υποκειμένων τα οποία εμφανίζονται στις εικόνες, αλλά απουσιάζουν από τις αφηγήσεις περί αυτών.

Η έκθεση είναι μια ευπρόσδεκτη υπενθύμιση ότι οι μαύροι υπήρξαν απαραίτητοι σε χώρες όπως η Γαλλία εδώ και αιώνες, ακόμα κι αν έχουμε αγνοηθεί. Ένας από τους πιο τοξικούς, και τόσο κεντρικούς για τη διαμόρφωση της κοινωνίας μύθους, είναι ότι η Ευρώπη ήταν κάποτε λευκή και καθαρή, μέχρις ότου εισέβαλαν επικίνδυνοι και σκοτεινοί αλλοδαποί που μόλυναν την ιδανική κοινωνία. Μετονομάζοντας τις εικόνες, οι επιμελητές ορθώς διατυπώνουν μια αξίωση επί μιας κοινωνίας που προηγήθηκε της μαζικής μετανάστευσης από τις αποικίες στη «μητρόπολη».

Η τέχνη είναι ίσως ο ιδανικός χώρος για να ανατραπεί αυτή η φαντασιωσική αφήγηση περί της αυτοκρατορίας. Μαζί με την επιστήμη, τη βιομηχανία και την πολιτική, η παραγωγή «υψηλού» πολιτισμού είναι μία από τις κεντρικές θεμελιώσεις της ευρωπαϊκής υπεροχής. Οι γκαλερί και τα μουσεία αποτελούν ενσάρκωση της λευκότητας. Ενίοτε μοιάζουν φτιαγμένα με μόνο σκοπό να αποδείξουν ότι η «υψηλή» κουλτούρα ανήκει μόνο σε άτομα ευρωπαϊκής καταγωγής. Εστιάζοντας σε μαύρους που εμφανίζονται σε κλασικούς πίνακες, η έκθεση υπενθυμίζει στους επισκέπτες ότι, στη Δύση, κανένας τομέας δεν αναπτύχθηκε χωρίς την παρουσία εγχρώμων. Το ότι τα μαύρα υποκείμενα ονοματίζονται, είναι επίσης μια εξαιρετικά ισχυρή χειρονομία. Οι πίνακες είναι διάσπαρτοι με μαύρα μοντέλα, τα οποία, όταν και αν επισημαίνονταν, αυτό μέχρι τώρα γινόταν με όρους όπως mulatresse (παράγωγο της λέξης μουλάρι). Στην έκθεση, το «Πορτραίτο νέγρας» του Benoist αναφέρεται ως «Madeleine» (το όνομα του μοντέλου), εξανθρωπίζοντας το υποκείμενο του πίνακα. Δεν ήμασταν μόνο παρόντες, αλλά και αρκετά σημαντικοί ώστε να μας ονοματίζουν.

Η Βρετανία έχει το ίδιο πρόβλημα στη δική της ιστορία της τέχνης. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα υπήρχαν τουλάχιστον 15.000 Αφρικανοί σκλάβοι που ζούσαν στη Βρετανία, για να μην αναφέρουμε και μια μαύρη παρουσία στο νησί που χρονολογείται από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μαύροι στη λογοτεχνία και την τέχνη χρονολογούνται από τουλάχιστον τον 16ο αιώνα, με διασημότερους τους blackamoors που σημάδεψαν το έργο του Σαίκσπηρ. Μαύρα υποκείμενα εμφανίζονται επίσης σε έργα τέχνης όπως το περίφημο «Ο θάνατος του Νέλσον» του Ιρλανδού ζωγράφου Daniel Maclise (1807), ο οποίος περιλαμβάνει έναν μαύρο ναύτη και μάγειρα στο παρασκήνιο. Το 1813 το British Institution παρουσίασε ένα πορτραίτο τού Joshua Reynolds, τώρα γνωστό ως A Young Black, με τον τίτλο «Ο μαύρος υπηρέτης τού σερ Τζόσουα». Το πορτραίτο της σκωτσέζικης οικογένειας Glassford ζωγραφισμένο από τον Archibald McLauchlan γύρω στο 1767 είναι μια ένδειξη για το πώς οι μαύροι έχουν κυριολεκτικά σβηστεί: αρχικά η εικόνα περιλάμβανε ένα μαύρο παιδί, πιθανώς δούλο, αλλά σε νέα επεξεργασία η εικόνα αυτή διαγράφηκε και ζωγραφίστηκε κάτι άλλο από πάνω. Η κίνηση των συντηρητών του Μουσείου της Γλασκώβης να επαναφέρουν την εικόνα του παιδιού στον πίνακα ήταν κάτι παραπάνω από συμβολική.

Η Βρετανία και η Γαλλία δεν υπήρξαν φυσικά οι μόνες που υποστασιοποίησαν την λευκότητα στην τέχνη. Ποτέ δεν θα ξεχάσω τη φορά που πήγα την κόρη μου στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας, και ένιωσα σαν να είχα φάει ένα χαστούκι από την καταιγιστική λευκότητα των εκθεμάτων. Ήταν σαν να επισκεπτόμουν ένα μουσείο τέχνης στην Ευρώπη, όχι σε μια πόλη όπου η μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα είναι οι Αφροαμερικανοί. Κατά βάση είχαμε πάει για να δούμε έναν πίνακα του μαύρου καλλιτέχνη Jacob Lawrence με τίτλο Taboo, και, αφού ψάξαμε εις μάτην, πληροφορηθήκαμε ότι είναι βαλμένο σε κάποια αποθήκη, δεν εκτίθεται. Αυτό δεν έπρεπε να με παραξενέψει· υπάρχει λόγος που έχω σταματήσει να επισκέπτομαι μουσεία τέχνης εδώ και καιρό. Κακώς περίμενα κάτι καλύτερο.

Έτσι, η γαλλική έκθεση είναι μια ευπρόσδεκτη αλλαγή, και κάτι που πρέπει να λάβει υπόψη ο κόσμος της τέχνης στη Βρετανία. Αλλά για να φέρουμε τους μαύρους στο προσκήνιο της τέχνης αυτού του είδους, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε να πλαισιώνουμε σωστά τις εικόνες. Οι μαύροι ήταν παρόντες σε αυτή την ιστορία και στα έργα ζωγραφικής, όχι ως ίσοι αλλά ως υπήκοοι[1]. Η μετονομασία τους και η αφαίρεση των ρατσιστικών επιθέτων δεν αλλάζει τον υποταγμένο ρόλο που απεικονίζουν πολλοί από τους πίνακες. Είναι δελεαστικό να παρασυρθούμε σε μία δοξολόγηση της παρουσίας μας, ξεχνώντας γιατί ήμασταν εκεί και συνεχίζουμε να είμαστε εδώ. Ως επί το πλείστον, παραμένουμε υποκείμενα στριμωγμένα στα περιθώρια του καμβά. Είναι σημαντικό να αναγνωριστεί πλήρως η μαύρη παρουσία στην ιστορία, αλλά χρειάζεται και να σχεδιάσουμε τελείως νέα τοπία για να φανταστούμε ένα μέλλον όπου ο ενσωματωμένος στην τέχνη ρατσισμός δεν θα υπάρχει πια.

[1] Σ.τ.μ.: στο πρωτότυπο χρησιμοποιείται εδώ η λέξη subjects, δηλαδή η ίδια λέξη που στο υπόλοιπο κείμενο αποδίδεται ως «υποκείμενα» (στα αγγλικά σημαίνει και τα δύο).

* Ο Κεχίντε Άντριους είναι καθηγητής μαύρων σπουδών στο Birmingham City University. Πρώτη δημοσίευση: France is addressing black people’s invisibility in art. When will the UK?Μετάφραση: Α.Γ.

Πηγή: nomadicuniversality.com