Παρά το γεγονός ότι ήδη διανύουμε προεκλογική περίοδο, ωστόσο o διάλογος για μια εναλλακτική παραγωγική ανασυγκρότηση που θα αποτελέσει τον οδικό χάρτη εξόδου από τα μνημόνια, με όχημα την επιβίωση, τη διατροφική και την ενεργειακή κυριαρχία, φαίνεται πως δεν είναι στις προθέσεις των κομμάτων που διεκδικούν την ψήφο μας. Ας επιδιώξουμε, λοιπόν, να τον ξεκινήσουμε οι πολίτες, ζητώντας από αυτά συγκεκριμένες δεσμεύσεις. Σε προηγούμενο άρθρο μας (https://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/yparxei-oikonomia-pera-apo-mnimonio) αναφερθήκαμε στο θεωρητικό υπόβαθρο της κοινωνικής οικονομίας, ως εναλλακτικής στην οικονομία των μνημονίων. Εδώ εστιάζουμε σε συγκεκριμένες προτάσεις για τη συλλογική διαχείριση των αγαθών που είναι απαραίτητα για την επιβίωση -νερό, τροφή και ενέργεια- και στις θεσμικές αλλαγές και τα χρηματοδοτικά εργαλεία που θα δώσουν το χώρο σε βιώσιμα συνεργατικά εγχειρήματα να ανθίσουν.

Από τη διεθνή εμπειρία γνωρίζουμε πως η “ιδιωτικοποίηση” του νερού, του πιο πολύτιμου κοινού αγαθού, αποτελεί πάγια προτεραιότητα σε όσες χώρες προσέφυγαν στο ΔΝΤ. Πρόκειται για πολιτική επιλογή, μέσα από την οποία επιτυγχάνεται ο έλεγχος του πιο βασικού στοιχείου για την ανθρώπινη επιβίωση, με την δικαιολογία εξεύρεσης χρηματικών πόρων για την αποπληρωμή των δανείων. Ήδη, το πόσιμο νερό Αθήνας και Θεσσαλονίκης κινδυνεύει άμεσα να περάσει στον έλεγχο πολυεθνικών, ενώ αντίστοιχες κινήσεις γίνονται και σε άλλες μεγάλες πόλεις, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το Βόλο. Το μόνο που μπορεί σήμερα να κάνει μια κυβέρνηση που θέλει να το σώσει, χωρίς να ξεφεύγει τυπικά από το πλαίσιο των δεσμεύσεών της απέναντι στους δανειστές, είναι να θεσμοθετήσει τη δυνατότητα ίδρυσης συνεργατικών εταιριών λαϊκής βάσης με τη σύμπραξη των καταναλωτών του νερού μιας πόλης και να επιτρέψει θεσμικά τη συμμετοχή των συνεταιρισμών αυτών στους σχετικούς διαγωνισμούς για την αγορά των μετοχών των εταιριών ύδρευσης. Αν λάβουμε υπόψη την εμπειρία -καλή και κακή- από εγχειρήματα, όπως η Κίνηση 136 στη Θεσσαλονίκη, οι ίδιοι οι χρήστες του νερού μιας πόλης, επειδή είμαστε πολλοί, μπορούμε να συγκεντρώσουμε το χρηματικό ποσό που απαιτείται για την εξαγορά της διαχείρισής του, ώστε να το σώσουμε από την πώληση σε ιδιώτες και στη συνέχεια να διαχειριστούμε το νερό προς το δικό μας συλλογικό συμφέρον, με έμφαση στην επάρκεια για όλες και όλους, την ποιότητα και την εξοικονόμηση, αντί για το κέρδος. Σε μια ελεύθερη αγορά, κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει ή να αποκλείσει αυτή την εξαγορά, παρά μόνο το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, το οποίο προϋποθέτει τη συμμετοχή στους σχετικούς διαγωνισμούς κεφαλαιουχικών μόνο εταιριών, αποκλείει την αποτελεσματική προσφυγή στη Δικαιοσύνη, εξαιτίας του τεράστιου δικαστικού παραβόλου, και έχει ουσιαστικά κενό για την ίδρυση τέτοιων εταιριών καταναλωτών-διαχειριστών του νερού τους. Είναι, λοιπόν, στο χέρι της αυριανής κυβέρνησης να το αλλάξει.

Tροφή σημαίνει γεωργία. Ο αγροτικός κλάδος διέπεται πια από ποσοστώσεις που επιβάλλει η ΚΑΠ και η κάθε ‘διεθνής εμπορική συμφωνία’ που συνάπτει η ΕΕ αντί για μας χωρίς εμάς, σαν την διαβόητη TTIP, η επικύρωση της οποίας, με την αναστάτωση του ελληνικού δημοψηφίσματος, πέρασε στα ψιλά της ειδησεογραφίας σε όλη την ΕΕ. Στην πραγματικότητα, καμία χώρα μέλος δεν έχει την ικανότητα να προγραμματίσει την αγροτική της παραγωγή με γνώμονα την αυτάρκεια. Μοναδική διέξοδος για την τελευταία είναι η αυτό-οργάνωση. Πρόσφατα έχει κάνει την εμφάνισή της μια διαφορετική γενιά νέων αγροτών που ξεκινούν πρωτοπόρα εγχειρήματα, τα οποία πολλές φορές κινούνται στα όρια της νομιμότητας. Η θεσμοθέτηση πλαισίων που να τα προστατεύουν και διευκολύνουν είναι, λοιπόν, αναγκαία.

Δημιουργία πλαισίου που να καλύπτει νομικά τα εγχειρήματα Κ.Υ.Γεω. Η Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία (Community Supported Agriculture – CSA) συνδέει τοπικά και συνεργατικά αγρότες με οικογένειες, με τρόπο τέτοιο, ώστε να μοιράζονται τον επιχειρηματικό κίνδυνο, τις ευθύνες και τις απολαβές ενός βιολογικού πολυκαλλιεργητικού αγροκτήματος. Στην Ευρώπη αριθμεί περί τα 4,000 εγχειρήματα με πάνω από 465,000 μέλη και 6,300 αγρότες. Κάτι τέτοιο θα εξασφάλιζε στον αγρότη ένα σταθερό εισόδημα και στα μέλη της ομάδας καλή, φθηνή, δική τους από τον σπόρο ως τον καρπό, τροφή, χωρίς την πολλαπλή επιβάρυνση κέρδους και ΦΠΑ (αγρότης, μεσάζοντες, κατάστημα) και το κόστος μεταφοράς από μακριά, ενισχύοντας ταυτόχρονα την τοπική παραγωγή, άρα την αυτάρκεια. Πρόκειται για την κατ’ εξοχήν ‘άμεση διάθεση’.
Θεσμοθέτηση των αγορών των παραγωγών (farmers’ markets) με κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους σε κάθε πόλη για μικρούς, κυρίως τοπικούς παραγωγούς.
Δημιουργία θεσμικού πλαισίου που να επιτρέπει την μετατροπή δημόσιων χώρων σε τροφικές οάσεις και βρώσιμα δάση (Food Forests) και την δημιουργία αστικών, κοινοτικών, σχολικών λαχανόκηπων σε μη δομημένες εκτάσεις, αλλά και ακάλυπτους και στέγες.
Θεσμοθέτηση των Συμβουλίων Διατροφικής Πολιτικής (Food Policy Councils), καινοτόμων συνεργασιών μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και των αρχών, που δίνουν φωνή στις ανησυχίες και τα συμφέροντα των πολλών, με πρωταρχικό στόχο να εξεταστεί η λειτουργία του τοπικού συστήματος τροφίμων και να γίνουν συστάσεις για βελτίωση, μέσω αλλαγών της δημόσιας πολιτικής.
Δημιουργία ευέλικτης υπηρεσίας, με στόχο την διευκόλυνση της καλλιέργειας, αλλά και της εξόδου στην αγορά (εντός και εκτός συνόρων) νέων, βιώσιμων αγροτικών προϊόντων, όπως η εχινάκεια και η κάνναβη, βιομηχανική και φαρμακευτική (η καλλιέργεια της οποίας επείγει να αποποινικοποιηθεί).
Κάλυψη νομικών κενών και αλλαγή πλαισίου για την σύσταση νέου τύπου αγροτικών ενώσεων και συνεταιρισμών που προωθούν την συνεργασία παραγωγών, μεταποιητών και επιστημόνων, με εσωτερική λειτουργία που διέπεται από διαφορετικά μοντέλα ιδιοκτησίας, διαχείρισης, και λήψης αποφάσεων.
Υποστήριξη της στροφή σε οικολογικές, φυσικές, εναλλακτικές μορφές καλλιέργειας, με χρήση παλαιών, παραδοσιακών ποικιλιών που είναι μεν καλύτερα προσαρμοσμένες στις τοπικές γεωκλιματικές συνθήκες (άρα δε χρειάζονται πρόσθετη ‘βοήθεια’ με λιπάσματα και φυτοφάρμακα), απέχουν όμως από τις επίσημες κρατικές λίστες ‘εγκεκριμένων’ σπόρων και υβριδίων, με αποτέλεσμα αγροτικές παραγωγές όχι καθ’ όλα νόμιμες που αντιμετωπίζουν δυσκολία στην ΄πιστοποίηση’ των αγαθών τους.

Υιοθέτηση νομικού πλαισίου και κινήτρων για την δημιουργία οικολογικών χωριών και οίκο-κοινοτήτων σε εγκαταλελειμμένες δημόσιες και εκκλησιαστικές εκτάσεις και χωριά, και ‘πόλεων μετάβασης’. Τέτοιες προσπάθειες αποσκοπούν στην αυτάρκεια και την αειφορία και εξετάζουν στην πράξη εναλλακτικά μοντέλα οικονομικής και κοινωνικής δραστηριοποίησης. Οι εμπειρίες τους μπορούν να αποτελέσουν σοβαρή παρακαταθήκη για την υπόλοιπη κοινωνία καθώς ασχολούνται με το χτίσιμο, σε πραγματικό χρόνο, μέσα από ‘δοκιμές και λάθη’, νέων μοντέλων βιώσιμης αυτό-οργάνωσης.

Μετά το νερό και την τροφή, άμεσα συνδεδεμένη με τη ζωή, την οικονομία και την κοινωνία είναι η ενέργεια. Στην Ελλάδα, με τις τρέχουσες πολιτικές, η ενεργειακή αυτάρκεια φαντάζει όνειρο απατηλό, καθώς το ενεργειακό ισοζύγιο κατά 62,1% βασίζεται στις εισαγωγές (38% του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών) ορυκτών καυσίμων και ηλεκτρικής ενέργειας, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat. Μάλιστα, οι εισαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας υπερδιπλασιάστηκαν το πρώτο τρίμηνο του 2015 σε σχέση με πέρσι. Παράλληλα, η εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα (που υποβαθμίζουν  την ποιότητα ζωής και το περιβάλλον, αλλά έχουν και μεγάλο οικονομικό κόστος) τείνει να βαθαίνει, μετά τις εξαγγελίες της απελθούσας κυβέρνησης για την λειτουργία της λιγνιτικής μονάδας “Πτολεμαΐδα 5”, αλλά και την επαναλειτουργία της πλέον ρυπογόνου “Πτολεμαΐδα 3”, σε συνδυασμό με τη ρητορική της για αγωγούς, υδρογονάνθρακες και πετρέλαια και την πριμοδότηση στον τομέα των Α.Π.Ε. κυρίως των μεγάλων επενδύσεων με συγκέντρωση κεφαλαίου. Πέρα από το τεράστιο οικονομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος, αυτή η πολιτική επίσης στέκεται εμπόδιο στη μετάβασή μας στην ενεργειακή δημοκρατία, όπως αυτή αναλύεται στο “This Changes Everything” της Naomi Klein.

Η τοπικοποίηση της παραγωγής, η απεξάρτησή της από τους ρύπους που διακινδυνεύουν τη δημόσια υγεία και εντείνουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η άμεση διασύνδεσή της με την τοπική κατανάλωση, με στόχο ακόμα και τη σταδιακή αποσύνδεσή της από το κεντρικό δίκτυο, μπορεί να αποτελέσει θεμέλιο βιώσιμης ευημερίας για τις τοπικές κοινωνίες, αν οργανωθεί σε ευρεία συνεργατική βάση. Τα παραδείγματα από την υπόλοιπη Ευρώπη, όπου δραστηριοποιούνται πάνω από 2,400 συνεταιρισμοί ανανεώσιμης ενέργειας (Renewable Energy Sources Cooperatives (REScoops)), διδάσκουν πως η μετάβαση στην ενεργειακή αυτονομία περνάει από τα χέρια των πολιτών. Υφίσταται, λοιπόν, άμεση ανάγκη για στροφή 180 μοιρών στην ελληνική ενεργειακή πολιτική, ώστε εγχειρήματα, όπως ο Ενεργειακός και Αναπτυξιακός Συνεταιρισμός Σίφνου που αποσκοπεί στο να καταστεί το νησί 100% ενεργειακά αυτάρκες, και η ‘Αγροενέργεια’ (Agroenergy) Ενεργειακός Συνεταιρισμός Αγροτών Φθιώτιδας που  μετατρέπει τα ρυπογόνα ελαιο-κλαδέματα  σε βιομάζα, να έχουν κίνητρα και θεσμικό πλαίσιο να αναπτυχθούν και να πολλαπλασιαστούν.

Παράλληλα με την δημιουργία νέων συνεργατικών εργαλείων στους τομείς που αναφέραμε πιο πάνω, χρειάζεται αφενός ενίσχυση και εξορθολογισμός των υφιστάμενων συνεργατικών δομών, των ΚοινΣΕπ, με διαφάνεια, φορολογικά κίνητρα και κοινωνικό έλεγχο, και αφετέρου εμπλουτισμός τους, με εισαγωγή θεσμών ειδικής εκκαθάρισης υπερχρεωμένων επιχειρήσεων, οι οποίες μπορούν να συνεχίσουν βιώσιμα τις εργασίες τους, με ειδικό εκκαθαριστή τους εργαζόμενους που θα αναλάβουν τη διαχείρισή τους με νέα, συνεργατική εταιρική μορφή, συμφωνημένη απομείωση των χρεών τους και συμφωνία με τους ιδιώτες πιστωτές για σταδιακή, βιώσιμη εξόφληση του εναπομείναντος τμήματος του χρέους.

Η κοινωνική οικονομία με πρωτοβουλίες σαν κι αυτές που περιγράφουμε, για να λειτουργήσει αποτελεσματικά, χρειάζεται (και) χρηματοπιστωτικά εργαλεία, η έλλειψη των οποίων έγινε αισθητή όλο το τελευταίο διάστημα και στο σύνολο της οικονομίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ασφυξία της αγοράς στο διάστημα των capital controls, η οποία θα μπορούσε να αμβλυνθεί εάν στην ελληνική πραγματικότητα είχαν ενταχθεί τα εναλλακτικά νομίσματα, τοπικά ή ηλεκτρονικά, τα οποία έχουν εφαρμοστεί με επιτυχία σε χώρες του εξωτερικού. Πολύτιμη θα μπορούσε να είναι στην κατεύθυνση αυτή η συμβολή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με το να αγκαλιάσει και να στηρίξει εγχειρήματα τοπικών νομισμάτων.

Κι αν η έλλειψη ρευστότητας έγινε αισθητή το τελευταίο διάστημα σε όλους, στον τομέα της χρηματοδότησης των μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων, όπως είναι και οι περισσότερες συνεταιριστικές προσπάθειες, το φαινόμενο είναι σταθερό τα τελευταία πέντε χρόνια. Οι  υπερφιλόδοξες υποσχέσεις για δημιουργία “Επενδυτικής Τράπεζας” ή οι προσδοκίες για βοήθεια από το εξωτερικό, όπως με την Τράπεζα των BRICS, έχουν αποδειχθεί κενές περιεχομένου. Την ίδια ώρα θα έπρεπε να προχωρήσουμε στην δημιουργία του θεσμικού πλαισίου που θα επιτρέψει την δημιουργία Ηθικής Τράπεζας, που χρηματοδοτεί μακροπρόθεσμα, με  χαμηλά επιτόκια και με κριτήρια κοινωνικά και βιώσιμα, ξεχωρίζοντάς την από τις συστημικές και τις συνεταιριστικές τράπεζες. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται η διευκόλυνση δημιουργίας πιστωτικών συνεταιρισμών, καθώς και η  λειτουργία δομών μικρο-χρηματοδότησης (micro-financing), πολύτιμα εργαλεία για τις μικρές επιχειρήσεις και για τα συνεργατικά επιχειρήματα που πολλαπλασιάζονται.

Ένα άλλο, άγνωστο στην Ελλάδα χρηματοδοτικό εργαλείο, θα μπορούσε να δώσει ώθηση στις κοινωνικές επιχειρήσεις. Τα θεσμοθετημένα και στην Ευρωπαϊκή νομοθεσία, “ομόλογα κοινωνικού αντίκτυπου” (social impact bonds), παρέχουν μακροχρόνιο δανεισμό, με χαμηλά επιτόκια για κοινωνικές επιχειρήσεις που προσφέρουν έργο σε πολλούς τομείς της οικονομίας. Η ίδια η Ε.Ε. έχει καλέσει κράτη, όπως η χώρα μας, να προωθήσουν αυτή την πρακτική και να την διευκολύνουν. Με ανάλογο σκεπτικό, πρέπεινα αλλάξει η Ευρωπαϊκή προσέγγιση για το θέμα της φορολόγησης των πλατφορμών χρηματοδότησης πλήθους (crowdfunding), εξαιρώντας από αυτήν τις περιπτώσεις όπου η αποδέκτρια επιχείρηση είναι κοινωνική.

Όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, δεν είχε ακόμα ανακοινωθεί η διενέργεια των πρόωρων εκλογών. Αναφέραμε και παραπάνω ότι δεν διατηρούμε μεγάλες προσδοκίες από τα κόμματα και την κυβέρνηση που θα προκύψει. Αναμένεται μία ακόμα εκλογική αναμέτρηση φαστ-τρακ με τον πολιτικό διάλογο περιορισμένο, στην καλύτερη περίπτωση, σε εφήμερα ζητήματα. Μένει σε εμάς, τους πολίτες, η ευθύνη να δουλέψουμε και, με επιμονή, δηλαδή με ενθουσιασμό, να κατακτήσουμε το χώρο για τον δικό μας, νέο τρόπο ζωής και αντίληψης, απεγκλωβισμένοι από την παγίδα της ανάθεσης. Αν γίνουμε πολλές και πολλοί, το πολιτικό σύστημα δεν θα μπορεί να μας αγνοήσει.

Γειτονιές σε δράση, Οικολογία-Αλληλεγγύη-Πολιτισμός
Ελεάννα Ιωαννίδου, δικηγόρος, δημοτική σύμβουλος Θεσσαλονίκης
Τζέννυ Γκιουγκή, σύμβουλος κοινωνικής επιχειρηματικότητας, ακτιβίστρια της διατροφικής κυριαρχίας
Ανδρέας Βασιλείου, ιστορικός, μεταπτυχιακός φοιτητής πολιτικών επιστημών