Τα τελευταία χρόνια, με αφορμή το Ολοκαύτωμα, αρχίζουν να εμφανίζονται κάποιες ύστερες ενοχές από πρώιμους ερευνητές και νεαρούς δημοσιογράφους, γιατί οι γιαννιώτες δεν βοήθησαν τους συντοπίτες τους εβραίους να τους σώσουν [sic!]. Δηλαδή πώς;

Η συζήτηση βέβαια στερείται θεωρητικής αναζήτησης σε ευρύτερη κλίμακα (βλ.  ευρωπαϊκός χώρος), όπως το έκαναν θεωρητικοί από τη Χάννα Άρεντ έως τον Ντάνιελ Γκολντχάγκεν. Στερείται επίσης μια πιο πρακτικής θεώρησης, όπως το έκανε ο Μαρκ Μαζόουερ ή ο Φρανκ Μάγιερ, όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο. Στερείται ντοκουμέντων της εποχής, είτε από πλευράς του γερμανικού στρατού, είτε ακόμη από μαρτυρίες, όπως αυτές τις αποτύπωσαν οι εβραιογιαννιώτισσες Ράε Ντάλβεν και Ευτυχία Νάχμαν.
 
Η έλλειψη γνώσης της απόλυτης ναζιστικής και γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, οδηγεί κάποιους νέους ερευνητές σε συγκινησιακές και απλοποιητικές τοποθετήσεις. Τα Γεγονότα όμως έχουν ως εξής: Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων πιέστηκε επανειλημμένα από τις αντιστασιακές οργανώσεις, αλλά και από μεμονωμένα πρόσωπα, ώστε, όσα από τα μέλη τους μπορούσαν, να διαφύγουν κατά το δυνατόν στα βουνά.
 
Η ηγεσία της όμως που αποτελούνταν από τον ισχυρογνώμονα μεγαλέμπορο Σαμπεθάι Καμπιλή (βλ. και Ράε Ντάλβεν) και από ένα αδύναμο εβραϊκό κοινοτικό συμβούλιο, κατά πεισματικό τρόπο, δεν θέλησε να ενδώσει στις προαναφερθείσες πιέσεις. Χαρακτηριστική η μαρτυρία του Γιάννη Μπαμπασίκα, τότε υπαλλήλου της Τράπεζας της Ελλάδος: Σε συνομιλίες που είχε ο Γιάννης Μπαμπασίκας με τον Σαμπεθάι Καμπιλή και με άλλα σημαίνοντα μέλη της εβραϊκής Κοινότητας, συνάντησε την πλήρη άρνηση οποιασδήποτε επικοινωνίας με αντιστασιακές οργανώσεις για τη διαφυγή στο βουνό.
 
Γράφεται μάλιστα και για μια σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε από αντιστασιακή οργάνωση με εκπροσώπους της Κοινότητας για τη διαφυγή της, αλλά και πάλι η ίδια άρνηση. Η κατάληξη ήταν αναπόφευκτη και τα γεγονότα της 25ης Μαρτίου 1944 απεγράφησαν επαρκώς από τη Ράε Ντλάλβεν, αλλά και από πάμπολλους μάρτυρες της εποχής. 
 
Και το ερώτημα τίθεται ως εξής: Τί μπορούσαν να κάνουν οι κατεχόμενοι Γιαννιώτες, από τους οποίους πάμπολλοι οδηγήθηκαν στα βασανιστήρια των υπογείων της Ζωσιμαίας Σχολής, αλλά και στη συνέχεια στα απέραντα στρατόπεδα της Γερμανίας, της Αυστρίας και της Πολωνίας;
 
Τί μπορούσαν να κάνουν οι κατεχόμενοι Γιαννιώτες μπροστά στους πάνοπλους Γερμανούς της XXII Στρατιάς, στις μυστικές στρατιωτικές υπηρεσίες τους που οργάνωσαν την εκτόπιση των γιαννιωτών εβραίων, όπως οι Ordnungspolizei (Αστυνομία Τάξης), Geheime Felds Polizei (Μυστική Στρατιωτική Αστυνομία) και Sicherheitspolizei (Αστυνομία Ασφαλείας);
 
Η επικαιρότητα σαν μόδα δεν μπορεί να εξηγήσει βαθιά γεγονότα της Ιστορίας, όπως το Ολοκαύτωμα, το οποία χαρακτηρίζεται από εβραίους και μη εβραίους ιστορικούς, ως ένα «ανεξήγητο φαινόμενο της ανθρώπινης Ιστορίας».
 
* Η Ελένη Κουρμαντζή είναι Πανεπιστημιακός, ερευνήτρια Ρωμανιώτικου εβραϊσμού