Ο Πούτιν είναι ο μόνος υπεύθυνος για τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά εξέχοντες δυτικοί έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μετασοβιετική πορεία της Ρωσίας.

Καθώς τα ρωσικά τανκς μάχονται μέσα στην Ουκρανία υπό τις διαταγές ενός αυταρχικού προέδρου, αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ουκρανοί δεν είναι οι μόνοι που αποζητούν τη δημοκρατία. Οι Ρώσοι, επίσης, έχουν βγει στους δρόμους -με μεγάλο προσωπικό κίνδυνο- για να διαμαρτυρηθούν ενάντια στην εξωφρενική πράξη επιθετικότητας του Βλαντιμίρ Πούτιν. Αλλά δίνουν μια δύσκολη μάχη σε μια χώρα στην οποία δεν δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να γίνει δημοκρατική.

Όταν μια τέτοια ευκαιρία ήταν διαθέσιμη, υπονομεύτηκε όχι από τον Πούτιν και τον κλεπτοκρατικό του περίγυρο, αλλά από τη Δύση. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης πριν από 30 χρόνια, οι Αμερικανοί οικονομικοί σύμβουλοι έπεισαν τους ηγέτες της Ρωσίας να επικεντρωθούν στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις και να βάλουν τη δημοκρατία σε δεύτερη μοίρα -όπου ο Πούτιν θα μπορούσε εύκολα να την εξαφανίσει όταν ερχόταν η ώρα.

Αυτό δεν είναι ένα ασήμαντο ιστορικό ενδεχόμενο. Αν η Ρωσία είχε γίνει δημοκρατία, δεν θα υπήρχε ανάγκη να μιλήσουμε για τον Οργανισμό Βορειοατλαντικού Συμφώνου και την επέκτασή του προς τα ανατολικά, δεν θα υπήρχε εισβολή στην Ουκρανία και δεν θα υπήρχαν συζητήσεις για το αν η Δύση οφείλει μεγαλύτερο σεβασμό στον πολιτισμό της Ρωσίας. (Ως Γερμανός, ανατριχιάζω με αυτή την τελευταία πρόταση, η οποία έχει σαφή απόηχο του Αδόλφου Χίτλερ και της αυτοαποκαλούμενης ηγεσίας του επί ενός “πολιτισμού”).

Ας αφηγηθούμε την αλληλουχία των γεγονότων. Τον Νοέμβριο του 1991, το Ανώτατο Ρωσικό Σοβιέτ (κοινοβούλιο) έδωσε στον τότε Ρώσο πρόεδρο, Μπόρις Γέλτσιν, έκτακτες εξουσίες και εντολή 13 μηνών για την έναρξη μεταρρυθμίσεων. Στη συνέχεια, τον Δεκέμβριο του 1991, η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε επίσημα με τις συμφωνίες Belovezh, οι οποίες δημιούργησαν την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών. Η Ρωσία, η Λευκορωσία και η Ουκρανία δήλωσαν ότι σέβονται η μία την ανεξαρτησία της άλλης.

Περιτριγυρισμένος από μια μικρή ομάδα Ρώσων μεταρρυθμιστών και δυτικών συμβούλων, ο Γέλτσιν χρησιμοποίησε αυτή τη μοναδική ιστορική στιγμή για να ξεκινήσει ένα πρωτοφανές πρόγραμμα οικονομικής “θεραπείας σοκ”. Οι τιμές απελευθερώθηκαν, τα σύνορα άνοιξαν και άρχισε η ταχεία ιδιωτικοποίηση – όλα με προεδρικό διάταγμα.

Κανείς στον κύκλο του Γέλτσιν δεν μπήκε στον κόπο να ρωτήσει αν αυτό ήταν που ήθελαν οι πολίτες της Ρωσίας. Και κανένας δεν σταμάτησε να σκεφτεί ότι οι Ρώσοι ίσως να ήθελαν πρώτα την ευκαιρία να αναπτύξουν μια υγιή συνταγματική βάση για τη χώρα τους ή να εκφράσουν μέσω εκλογών την προτίμησή τους για το ποιος θα έπρεπε να τους κυβερνήσει.

Οι μεταρρυθμιστές και οι δυτικοί σύμβουλοί τους απλώς αποφάσισαν -και στη συνέχεια επέμειναν- ότι οι μεταρρυθμίσεις της αγοράς θα έπρεπε να προηγηθούν των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων. Οι δημοκρατικές λεπτότητες θα καθυστερούσαν ή ακόμη και θα υπονόμευαν τη χάραξη οικονομικής πολιτικής. Μόνο αν προχωρούσαν γρήγορα, βίαια, η Ρωσία θα έμπαινε σε μια πορεία οικονομικής ευημερίας και οι κομμουνιστές θα έμεναν οριστικά εκτός εξουσίας. Με ριζικές μεταρρυθμίσεις της αγοράς, ο ρωσικός λαός θα έβλεπε απτές αποδόσεις και θα ερωτευόταν αυτόματα τη δημοκρατία.

Απεριόριστη καταστροφή

Δεν έγινε έτσι. Η προεδρία Γέλτσιν αποδείχθηκε μια ολοκληρωτική καταστροφή -οικονομικά, κοινωνικά, νομικά και πολιτικά. Η αναμόρφωση μιας σοβιετικού τύπου κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας σε διάστημα μόλις 13 μηνών αποδείχθηκε αδύνατη. Η απελευθέρωση των τιμών και του εμπορίου από μόνη της δεν δημιούργησε αγορές. Αυτό θα απαιτούσε νομικούς θεσμούς, αλλά δεν υπήρχε χρόνος για τη δημιουργία τους.

Ναι, οι ακραίες ελλείψεις εξαφανίστηκαν και οι λαϊκές αγορές εμφανίστηκαν παντού. Αλλά αυτό απέχει πολύ από την καλλιέργεια του είδους των αγορών που απαιτούνται για τη διευκόλυνση της κατανομής των πόρων στις οποίες βασίζονται οι επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά.

Επιπλέον, η θεραπεία σοκ εξαπέλυσε τόσο σοβαρές και ξαφνικές κοινωνικές και οικονομικές διαταραχές που έστρεψε το κοινό εναντίον των μεταρρυθμίσεων και των μεταρρυθμιστών. Το Ανώτατο Σοβιέτ αρνήθηκε να επεκτείνει τις έκτακτες εξουσίες του Γέλτσιν και αυτό που συνέβη στη συνέχεια θα έθετε τις βάσεις για την άνοδο του «αυταρχικού προεδρισμού» στη Ρωσία.

Ο Γέλτσιν και οι σύμμαχοί του αρνήθηκαν να τα παρατήσουν. Κήρυξαν το ισχύον ρωσικό σύνταγμα του 1977 παράνομο και ο Γέλτσιν προχώρησε στη μονομερή ανάληψη της εξουσίας, ενώ ζήτησε δημοψήφισμα για να νομιμοποιήσει την κίνηση. Όμως το συνταγματικό δικαστήριο και το κοινοβούλιο αρνήθηκαν να υποχωρήσουν και ακολούθησε μια βαθιά πολιτική κρίση. Τελικά, η αντιπαράθεση λύθηκε με τανκς, τα οποία κάλεσε ο Γέλτσιν για να διαλύσει το ρωσικό κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του 1993, αφήνοντας πίσω του 147 νεκρούς.

Σίγουρα, πολλά μέλη του κοινοβουλίου ήταν αντίπαλοι του Γέλτσιν και της ομάδας του και ίσως ήθελαν να γυρίσουν το χρόνο πίσω. Αλλά ο Γέλτσιν ήταν αυτός που έθεσε ένα νέο επικίνδυνο προηγούμενο για το πώς θα επιλύονταν οι διαφωνίες για το μέλλον της χώρας. Τα τανκς, όχι οι ψήφοι, θα αποφάσιζαν. Και ο Γέλτσιν και η ομάδα του δεν σταμάτησαν εκεί. Πέρασαν επίσης ένα σύνταγμα που κατοχύρωσε έναν ισχυρό πρόεδρο με ισχυρές εξουσίες έκδοσης διαταγμάτων και βέτο, χωρίς σοβαρούς ελέγχους και ισορροπίες.

Αποκαλυπτική συζήτηση

Θυμάμαι ακόμη μια αποκαλυπτική συζήτηση που είχα εγώ, ως μελετητής των μεταρρυθμίσεων της Ρωσίας εκείνη την εποχή, με τον Ντμίτρι Βασίλιεφ, κορυφαίο μέλος της ομάδας ιδιωτικοποιήσεων του Γέλτσιν. Όταν επισήμανα τις ελλείψεις του σχεδίου συντάγματος, μου είπε ότι απλώς θα το διόρθωναν αν το λάθος πρόσωπο αναρριχόταν στην εξουσία. Φυσικά, δεν το έκαναν ποτέ – ούτε θα μπορούσαν να το κάνουν. Η δήλωση του Βασίλιεφ συμπύκνωσε πλήρως το πώς σκέφτονταν οι οικονομικοί μεταρρυθμιστές για τη συνταγματική δημοκρατία.

Τον Δεκέμβριο του 1993, το νέο σύνταγμα εγκρίθηκε με δημοψήφισμα, το οποίο διεξήχθη μαζί με τις εκλογές για την ανάδειξη του νέου κοινοβουλίου. Οι υποψήφιοι του Γέλτσιν υπέστησαν μια εντυπωσιακή ήττα, αλλά με εξασφαλισμένες τις νέες συνταγματικές εξουσίες του προέδρου, οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις συνεχίστηκαν. Ο Γέλτσιν “επανεξελέγη” το 1996 μέσω μιας χειραγωγημένης διαδικασίας που είχε σχεδιαστεί στο Νταβός και είχε ενορχηστρωθεί από τους νεόκοπους Ρώσους ολιγάρχες. Τρία χρόνια αργότερα, ο Γέλτσιν έκανε τον Πούτιν πρωθυπουργό και τον έχρισε διάδοχό του.

Ο εκδημοκρατισμός της Ρωσίας μπορεί να ήταν πάντα μια μακρινή υπόθεση, δεδομένης της ιστορίας της χώρας με την συγκεντρωτική εξουσία. Αλλά θα άξιζε μια προσπάθεια. Η απερίσκεπτη ιεράρχηση των οικονομικών στόχων έναντι των δημοκρατικών διαδικασιών έχει διδάγματα και πέρα από τη Ρωσία. Επιλέγοντας τον καπιταλισμό έναντι της δημοκρατίας ως θεμέλιο για τον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, η Δύση έθεσε σε κίνδυνο τη σταθερότητα, την ευημερία και, όπως βλέπουμε τώρα ξανά στην Ουκρανία, την ειρήνη και τη δημοκρατία -και όχι μόνο στην ανατολική Ευρώπη.

Η Katharina Pistor είναι καθηγήτρια συγκριτικού δικαίου στη Νομική Σχολή του Κολούμπια. Είναι συγγραφέας του βιβλίου The Code of Capital: How the Law Creates Wealth and Inequality

Πηγή: socialeurope.eu